“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
У.В. Ғафуров,
и.ф.н., доцент, БМА
КИЧИК БИЗНЕС СУБЪЕКТЛАРИ ЭКСПОРТ ФАОЛИЯТИ
САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ УСЛУБИЙ МАСАЛАЛАРИ
В
статье
исследованы
теоретико-методологические
основы
стимулирования экспортной деятельности субъектов малого бизнеса.
Рекомендованы основные принципы и система показателей оценки
эффективности деятельности Фонда по поддержке экспорта субъектов
малого бизнеса и частного предпринимательства.
The article examines the theoretical and methodological foundations of
stimulating export activities of small businesses. Recommended basic principles and
system of indicators to measure the effectiveness of the Fund to support exports of
small businesses and private entrepreneurship.
Калит сўзлар:
кичик бизнес, ташқи иқтисодий фаолият, ташқи савдо,
экспорт-импорт операциялари, давлат томонидан тартибга солиш,
жамғарма, экспорт шартномалари.
Кичик бизнесни давлат томонидан тартибга солишда унинг ташқи савдо
фаолияти, яъни экспорт-импорт операцияларидаги иштирокини тартибга солиш
нисбатан кенгроқ жараён ҳисобланади. Шунга кўра, мазкур соҳадаги назарий-
услубий масалаларни тадқиқ этиш ва шу асосда илмий асосланган таклифлар
ишлаб чиқиш муҳим аҳамият касб этади.
Кичик бизнес субъектларининг ташқи савдо фаолиятдаги иштироки йирик
корхоналарга қараганда сезиларли даражада чекланади. Бунга сабаб –экспортга
мўлжалланган йирик товар ишлаб чиқарувчи томонидан олинувчи миқёсдан
ижобий самара, маҳсулот бирлигига тўғри келувчи доимий харажатлар ва
трансакцион харажатлар қийматининг нисбатан пастлиги йирик корхоналар
маҳсулотлари таннархини пасайтириб, бошқа тенг шароитларда кичик бизнес
субъектларига нисбатан рақобатдошлик даражасини оширади.
Демак, бундан кўринадики, кичик бизнес субъектларининг ташқи
иқтисодий фаолиятдаги иштирокини таъминлаш учун уларга давлат томонидан
таъсир, яъни қўллаб-қувватлаш зарур бўлади (1-расм).
Чизмадан кузатиладики, юқорида санаб ўтилган омиллар таъсирида кичик
бизнес субъектлари билан йирик бизнес субъектлари маҳсулот бирлиги
таннархи кескин фарқ қилади. Жумладан, агар йирик бизнес субъектлари
маҳсулот ишлаб чиқаришининг ҳар қандай ҳажмидаги таннархи ички
бозордаги нарх даражасидан паст, яъни ишлаб чиқариш рентабелли бўлса,
кичик бизнес субъектларининг аҳамиятли қисми шундай ҳолатга эришади (
A
чегара
). Бироқ, кичик корхоналар маълум қисмининг ички бозордаги (экспорт
харажатларисиз) маҳсулот бирлиги таннархи нарх даражасидан юқори бўлади
(
В чегара
). Ушбу фарқ одатда давлатнинг қўллаб-қувватловчи ёрдами ҳисобига
“компенсацияланади”. Бироқ, мазкур фарқ ташқи бозорга чиқиш билан
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
аҳамиятли даражада кучаяди (
С чегара
). Шунга кўра, бу ҳолатда давлатнинг
аҳамиятли даражадаги тартибловчи дастаклари тақозо этиладики, уларнинг
таъсирида кичик бизнес субъектларининг экспорт харажатларини ўз ичига
олувчи маҳсулот бирлиги таннархи ташқи бозордаги нарх даражасидан паст
бўлиши лозим. Айнан шу ҳолдагина кичик бизнес субъектларида экспорт
жараёнларида иштирок этишга рағбат ҳосил бўлади.
1-расм. Кичик бизнеснинг экспортдаги иштирокини давлат томонидан
тартибга солишнинг зарурлиги.
Муаллиф ишланмалари асосида тузилган.
Расмга кўра, кичик бизнес субъектлари маҳсулотларини ташқи бозорга
самарали тарзда экспорт қилиш имконини берувчи ишлаб чиқариш ҳажми
чегараси ҳам мавжуд (
D чегара
). Ушбу чегаранинг вужудга келиши кичик
бизнес субъектларининг ўз маҳсулотларини ташқи бозорга самарали тарзда
экспорт қилиши мумкин бўлган қуйидаги ҳолатлар орқали таъминланади:
1) маҳсулот ёки хизматнинг ўз табиати, технологик хусусиятларига кўра
асосан кичик бизнес субъектлари томонидан ишлаб чиқарилишининг мақсадга
мувофиқ бўлиши. Масалан, ҳунармандчилик буюмлари, қишлоқ хўжалиги
маҳсулоти, хизматларнинг айрим турлари, ноёб тавсифдаги маҳсулотлар ва ҳ.к.
Бундай ҳолатда уларнинг йирик корхона шаклидаги рақобатчиси мавжуд
бўлмайди;
2) маҳсулотга бўлган ташқи талабни йирик ишлаб чиқарувчилар тўлиқ
қондира олмаган ҳолат. Бунда таннархи нисбатан баландроқ бўлган кичик
бизнес субъектлари томонидан ишлаб чиқарилган маҳсулотлар ҳам юқори
даражадаги ташқи нархларда сотилиши мумкин;
3) айрим маҳсулот турларининг йирик корхоналарда ишлаб чиқарилиши
рентабелли ва самарали бўлмаслиги. Бундай ҳолат кичик корхона учун ташқи
бозорда майдон, бўшлиқни ҳосил қилади ва маҳсулоти таннархи нисбатан
баландлигига қарамай, кичик бизнес субъекти самарали фаолият кўрсата олади.
Маҳсулот ишлаб
чиқариш ҳажми
Кичик бизнес
субъектлари
Йирик бизнес
субъектлари
Ташқи бозордаги
нарх даражаси
Ички бозордаги
нарх даражаси
Маҳсулот бирлиги таннархи
(экспорт харажатларисиз)
Давлат
таъсири
Маҳсулот бирлиги таннархи
(экспорт харажатлари билан)
B
C
D
A
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
Юқоридаги фикр-мулоҳазалардан кўринадики, кичик бизнеснинг
экспортдаги иштирокини кенгайтириш учун уларнинг қандай тоифага
мансублигини аниқлаб, алоҳида ёндашув ишлаб чиқиш лозим.
Кичик бизнес ресурс ва имкониятларининг чекланганлиги сабабли унинг
ташқи иқтисодий фаолият, хусусан экспорт фаолиятидаги иштироки етарли
даражада самарали бўлмаслиги тўғрисида назарий қарашлар мавжуд. Бироқ,
миллий ва хорижий тажрибалар кичик бизнес субъектларининг ҳам ташқи
бозорда муваффақиятли амал қилишини кўрсатади.
Фикримизча, кичик бизнеснинг ташқи савдо фаолиятини давлат томонидан
тартибга солишда юқорида келтирилган ҳар бир омилнинг самарали
иштирокини таъминловчи яхлит стратегияни шакллантириш мақсадга мувофиқ
ҳисобланади. Мазкур стратегиянинг таркибий тузилишини қуйидаги чизма
кўриишида тасвирлаш мумкин (2-расм).
2-расм.
Кичик бизнес субъектларининг экспорт фаолиятини давлат
томонидан тартибга солиш стратегияси
Манба: Муаллиф тадқиқотлари асосида тузилган
Расм маълумотларига кўра, кичик бизнес субъектларининг экспорт
фаолиятини давлат томонидан тартибга солиш бешта даража, яъни – маҳсулот,
корхона, тармоқ, ҳудуд ва макромуҳит даражасига хос бўлган кичик
бизнеснинг экспорт фаолиятини рағбатлантирувчи омилларни тўлиқ ҳисобга
олган ҳолда амалга оширилиши лозим. Ушбу вазифани самарали амалга
ошириш эса, фикримизча, кичик бизнес субъектлари томонидан маҳсулот
экспорт қилишни асосан учта даражада – тармоқ, ҳудуд ва макродаражада
тартибга солиш дастакларини ишлаб чиқиш орқали таъминланади.
Кичик бизнес субъектлари томонидан маҳсулот экспорт қилишни
макродаражада тартибга солиш ҳам муҳим ҳисобланади. Бунда мамлакат
миқёсида кичик бизнес субъектларининг экспорт фаолиятини тартибга солиш
Кичик бизнес субъектларининг экспорт фаолиятини
давлат томонидан тартибга солиш стратегияси
Маҳсулот
Тармоқ
Корхона
Макромуҳит
Ҳудуд
Экспорт фаолиятини рағбатлантирувчи омилларнинг асосий тавсифини намоён этувчи
даражалари
Муайян даражага хос бўлган кичик бизнеснинг экспорт фаолиятини рағбатлантирувчи омиллар
Давлатнинг тармоқ даражасида
тартибга солиш дастаклари
Давлатнинг ҳудуд
даражасида тартибга
солиш дастаклари
Давлатнинг
макродаражада
тартибга солиш
дастаклари
Кичик бизнеснинг экспорт фаолиятини тартибга солишнинг яхлит чора-тадбирлар мажмуи
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
борасида тегишли чора-тадбирлар мажмуи амалга ошириб борилади.
Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2013 йил 8 августдаги
ПҚ-2022-сон “Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари экспортини
қўллаб-қувватлаш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги қарорига
кўра Ташқи иқтисодий фаолият миллий банки ҳузурида республика
минтақаларида ҳудудий филиаллари, шунингдек хорижий давлатлардаги
ваколатхоналари
бўлган
Кичик
бизнес
ва
хусусий
тадбиркорлик
субъектларининг экспортини қўллаб-қувватлаш жамғармаси ташкил этилди.
Қарорда Жамғарма маблағларининг бошланғич миқдори 5,0 миллиард
сўмни ташкил этади, бунинг 2,5 миллиард сўми давлат бюджети маблағларидан
бериладиган бир йўла бадал ҳисобига, қолган қисми эса муассислар – кичик
бизнес, хусусий тадбиркорлик субъектлари ва фермер хўжаликлари,
Ўзбекистон Республикаси Ташқи иқтисодий фаолият миллий банки,
шунингдек, бошқа тижорат банклари, молиявий институтлар ва донорларнинг
ихтиёрий бадаллари ҳисобига шакллантирилиши белгилаб берилди. Жамғарма,
жумладан унинг ҳудудий филиаллари 2019 йилнинг 1 январига қадар барча
турдаги солиқлар, йиғимлар, бож ҳамда давлат мақсадли жамғармаларига
мажбурий ажратмалар (ягона ижтимоий тўлов бундан мустасно) тўлашдан озод
этилди.
Кичик бизнес, хусусий тадбиркорлик субъектлари ва фермер хўжаликлари
товарлар ва хизматларни олдиндан ҳақини тўламасдан, аккредитив очмасдан
ёки ўрнатилган тартибда берилган экспорт шартномасининг суғуртаси бўйича
полис мавжуд бўлганида 180 кун мобайнида маблағ келиб тушиши ёки орқага
қайтариш муддати кафолатисиз хорижий валютага экспорт қилиш ҳуқуқига
эгалиги белгилаб қўйилди[1].
Мазкур жамғарма фаолиятини янада кенгайтириш, маҳаллий ишлаб
чиқарувчилар, шу жумладан фермер хўжаликларининг маҳсулотларини ташқи
бозорларга олиб чиқиш, экспортга чиқаришдан олдинги молиялаш
шароитларини яхшилаш ҳамда республиканинг экспортга йўналтирилган
хўжалик субъектларининг устав капиталида қатнашишини ташкил этиш
мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 16 мартдаги
ПҚ-2507-сон “Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари экспортини
қўллаб-қувватлаш жамғармаси фаолиятини янада такомиллаштириш чора-
тадбирлари тўғрисида”ги қарори қабул қилинди.
Қарорга биноан жамғарма устав капиталини таъсисчиларнинг ихтиёрий
бадаллари ҳисобига 5,3 млрд сўмдан 10,3 млрд. сўм ва 2,0 млн. АҚШ долларига
етказган ҳолда унинг умумий миқдорини 3,0 баробар оширилди (1-жадвал).
Шунингдек, жамғарма томонидан кўрсатилаётган молиявий хизматлар
рўйхати қуйидагиларни назарда тутган ҳолда кенгайтирилди:
1)
Жамғарма, қонунчиликка мувофиқ, экспортга йўналтирилган
маҳсулотлар ишлаб чиқаришни ташкил этиш учун етарли маблағлари бўлмаган
кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари устав капиталида иштирок
этиш, кейинчалик Жамғарма улушини маҳсулот ишлаб чиқариш ва экспортга
етказиб бериш бошланганидан сўнг икки йил мобайнида бозор қийматида
сотиш;
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
2) кичик бизнес, хусусий тадбиркорлик субъектлари ва фермер
хўжаликлари ишлаб чиқаришни модернизациялаш ва кенгайтириш,
маҳсулотнинг дизайн даражасини халқаро стандартларга етказиш мақсадида
хорижий мутахассисларни жалб этиш ҳамда чет элда маҳаллий маҳсулотга
бўлган талабни инобатга олиб, уларни ташқи бозорларга олиб чиқиш билан
боғлиқ харажатларнинг бир қисмини қоплаган ҳолда молиявий ёрдам
кўрсатиш, Жамғарма томонидан молиявий ёрдам кўрсатиш кичик бизнес,
хусусий тадбиркорлик субъектлари ва фермер хўжаликлари томонидан
кейинчалик қайтариш шарти билан амалга оширилади.
1-жадвал
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг экспортини
қўллаб-қувватлаш жамғармаси устав капитали миқдорини ошириш учун
қўшимча бадал киритувчи Жамғарма таъсисчилари рўйхати
№
Жамғарма устав капитали миқдорини ошириш
учун қўшимча бадал киритувчи Жамғарма
таъсисчиси номи
Қўшимча бадал ҳажми
млн сўм.
млн. АҚШ доллари
1
2
3
4
1. Ўзбекистон ТИФ Миллий банки
2300,0
2,0
2. «Асака» АТБ
700,0
-
3. «Ўзсаноатқурилишбанк» АТБ
700,0
-
4. Ўзбекистонбанклари Ассоциацияси
700,0
-
5. «Ўзтадбиркорэкспорт» АЖ
50,0
-
6. «Ўзсаноатэкспорт» АЖ
50,0
-
7. Кичик бизнес, хусусий тадбиркорлик субъектлари ва
фермер хўжаликлари
500,0
-
Ҳаммаси:
5000,0
2,0
Манба: Ўзбекистон Республикаси Президентининг2016 йил 16 мартдаги ПҚ-
2507-сон “Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари экспортини қўллаб-
қувватлаш жамғармаси фаолиятини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари
тўғрисида”ги қарорига 1-илова.
Кичик бизнес, хусусий тадбиркорлик субъектлари ва фермер
хўжаликларига ташқи иқтисодий операцияларни амалга ошириш билан боғлиқ
бўлган юридик, молиявий ва ташкилий хизматлар кўрсатганлиги учун
Жамғармага тўланадиган комиссия тўловлари шартнома қийматининг 3
фоизидан 1 фоизигача, бироқ 100,0 минг сўмдан кам бўлмаган миқдорга
туширилди.
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари экспортини қўллаб-
қувватлаш жамғармасининг ўтган даврдаги фаолиятини унинг асосий
кўрсаткичлари орқали таҳлил қилиш мумкин. Бунда 2013 йилдаги фаолият
тўлиқ бўлмагани (яъни, Жамғарма ташкил этилганидан кейинги фаолият ушбу
йилда атиги 5 ойни ташкил этгани) сабабли, асосан 2014-2015 йиллардаги
фаолият кўрсаткичларини ўзаро таққослаш мақсадга мувофиқ (2-жадвал).
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
2-жадвал
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг экспортини
қўллаб-қувватлаш жамғармаси фаолиятининг асосий кўрсаткичлари
Кўрсаткичлар
2013
йил
2014
йил
2015
йил
2015 й.да 2014 й.га
нисб., фоизда
1
2
3
4
5
Имзоланган
экспорт
шартномалари, млн. долл.
56,4
1250,0
2230,0
178,4
Шартнома
тузишда
ёрдам
кўрсатилган
тадбиркорлик
субъекти сони, бирлик
153
699
409
58,5
Амалга
оширилган
экспорт
ҳажми, млн. долл.
м/й
842,1
1045,0
124,1
Ҳуқуқий, молиявий ва ташкилий
хизматлар
кўрсатилган
тадбиркорлик субъекти сони,
бирлик
м/й
2399
3213
133,9
жумладан:
Ташқи бозорларни ўрганишда
м/й
1774
2804
158,1
Чет эллик ҳамкорларни топишда
4
140
90
64,2
Халқаро кўргазмаларда иштирок
этишда, халқаро сертификатлар
олиш
ва
божхона
расмийлаштирувида
8
271
203
74,9
Экспорт шартномаларини тузиш
ва рўйхатга қўйишда
137
327
116
35,5
Жамғарма
кўмагида
экспорт
фаолиятига жалб қилинган янги
корхоналар
м/й
57
м/й
-
Халқаро
кўргазма
ва
анжуманларда иштирок этишига
ёрдам кўрсатилган кичик бизнес
субъектлари сони
8
80
192
240
Мазкур
тадбирлар
доирасида
имзоланган экспорт келишувлари
ҳажми, млн. долл.
0,5
67,0
135,0
201,5
Манба: Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг экспортини
қўллаб-қувватлаш жамғармасининг тегишли давр учун ҳисоботлари асосида муаллиф
томонидан тузилган.
Жадвал маълумотларига кўра, таҳлил даврида Жамғарма фаолиятининг
аксарият кўрсаткичлари бўйича ижобий натижа қайд этилган. Жумладан, 2014
йилга нисбатан 2015 йилда имзоланган экспорт шартномалари ҳажмининг
178,4%, амалга оширилган экспорт ҳажмининг 124,1%, ҳуқуқий, молиявий ва
ташкилий хизматлар кўрсатилган тадбиркорлик субъекти сонининг 133,9%,
халқаро кўргазма ва анжуманларда иштирок этишига ёрдам кўрсатилган кичик
бизнес субъектлари сонининг 240%, мазкур тадбирлар доирасида имзоланган
экспорт келишувлари ҳажмининг 201,5% га ўсишига эришилган. Бироқ,
шартнома тузишда ёрдам кўрсатилган тадбиркорлик субъекти сони (58,5%), чет
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
7
www.iqtisodiyot.uz
эллик ҳамкорларни топиш (64,2%), халқаро кўргазмаларда иштирок этиш,
халқаро сертификатлар олиш ва божхона расмийлаштируви (74,9%), экспорт
шартномаларини тузиш ва рўйхатга қўйиш (35,5%) бўйича хизматлар
кўрсатилган тадбиркорлик субъекти сони олдинги йилга нисбатан пасайган. Бу
эса Жамғарма фаолияти самарадорлигини мунтазам баҳолаб ва ошириб бориш
заруратини вужудга келтиради.
Фикримизча, Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари
экспортини қўллаб-қувватлаш жамғармаси фаолиятининг самарадорлигини
баҳолашдан олдин бу борадаги асосий тамойилларни белгилаб олиш муҳим
ҳисобланади (3-расм).
3-расм. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари экспортини
қўллаб-қувватлаш жамғармаси фаолият самарадорлигини
таъминлашнинг асосий тамойиллари.
Манба: Муаллиф тадқиқотлари асосида тузилган.
Ушбу тамойилларни ҳар бирининг мазмунига алоҳида тўхталиб ўтамиз.
Экспорт
бўйича
қўллаб-қувватлаш
орқали
ҳудудий
номутаносибликларни бартараф этиш.
Кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорлик субъектларининг экспорт фаолиятидаги иштироки бу борадаги
шарт-шароитларнинг етарлилик даражасига боғлиқ. Экспорт фаолиятига таъсир
кўрсатувчи инфратузилма эса республикамизнинг барча ҳудудларида бир хил
даражада ривожланган эмас. Шунга кўра, мазкур соҳа экспорт фаолияти
натижаларида ҳам ҳудудий жиҳатдан номутаносиблик – экспорт ҳажмининг
кескин табақаланиши ҳолатлари учрайди. Фикримизча, Жамғарма ўз
фаолиятини олиб боришда кичик бизнес субъектларининг экспорт
кўрсаткичлари жуда паст бўлган ҳудудларга эътиборини кучайтириши зарур
бўлади.
Экспорт бўйича қўллаб-қувватлашда кўмакка эҳтиёжи нисбатан
юқори бўлган субъектларга устуворлик бериш.
Ҳар қандай шароитда ҳам
Асосий тамойиллар
Экспорт бўйича қўллаб-қувватлаш
орқали ҳудудий номутаносибликларни
бартараф этиш
Таркибида технологик жиҳатдан
қўшилган қиймати юқори бўлган
товар ва хизматларнинг экспорт
қилинишини рағбатлантириш
Қўллаб-қувватлаш орқали экспорт
таркибини диверсификациялаш
жараёнларини кучайтириш
Экспорт бўйича қўллаб-қувватлашда
кўмакка эҳтиёжи нисбатан юқори
бўлган субъектларга устуворлик
бериш
Жамғарма фаолиятининг пировард
натижасини экспорт қилинган маҳсулот ва
хизматлар ҳажми орқали баҳолаш
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
8
www.iqtisodiyot.uz
кичик бизнес субъектларининг имтиёзли шароит ва кўмакдан фойдаланишга
ҳаракат қилиши табиий. Шундай ҳолатда ўз маҳсулотини экспортга чиқариш
бўйича нисбатан юқори ҳамда нисбатан паст иқтисодий имкониятга эга
корхоналар бир вақтда молиявий ёрдам олишга ҳаракат қилиши мумкин.
Жамғарма молиявий маблағларининг чекланганлиги уларни хўжалик юритувчи
субъектларга танлов орқали тақдим этишини тақазо қилади. Шунга кўра,
фикримизча, Жамғарма
тадбиркорларни экспорт бўйича қўллаб-қувватлашда
кўмакка эҳтиёжи нисбатан юқори бўлган субъектларга устуворлик бериши,
яъни экспорт қобилияти тенг бўлгани ҳолда иқтисодий имконияти нисбатан
паст бўлган корхоналарга кўпроқ эътибор қаратиши зарур.
Қўллаб-қувватлаш орқали экспорт таркибини диверсификациялаш
жараёнларини кучайтириш.
Экспорт таркибини диверсификациялаш –
мамлакатимиз экспорт сиёсатининг муҳим йўналишларидан бири ҳисобланади.
Чунки, мазкур жараён орқали экспорт ҳажмини ошириш, ташқи бозордаги
рақобатбардошликни кучайтириш, бозор миқёсини кенгайтириш имкониятлари
қўлга киритилади. Шунга кўра, кичик бизнес ташқи савдо фаолиятида ҳам
диверсификациялаш жараёнларига устунлик бериш экспорт фаолиятини
тартибга солишда долзарб аҳамият касб этади.
Таркибида технологик жиҳатдан қўшилган қиймати юқори бўлган
товар ва хизматларнинг экспорт қилинишини рағбатлантириш.
Кичик
бизнес
субъектларининг
экспорт
бўйича
халқаро
майдондаги
рақобатдошлигини таъминлаш таркибида технологик жиҳатдан қўшилган
қиймати юқори бўлган товар ва хизматларнинг экспорт қилинишини тақозо
этади. Айни пайтда, мазкур йўналиш кичик бизнес субъектлари томонидан
олинадиган экспорт даромадларининг сезиларли даражада ортиб, соҳа
ривожига аҳамиятли таъсир кўрсатишига имкон яратади.
Жамғарма фаолиятининг пировард натижасини экспорт қилинган
маҳсулот ва хизматлар ҳажми орқали баҳолаш.
Юқори ўринда келтирилган
2-жадвал орқали Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг
экспортини
қўллаб-қувватлаш
жамғармаси
фаолиятининг
асосий
кўрсаткичларидан бири сифатида “Имзоланган экспорт шартномалари”дан
фойдаланганини кўриш мумкин. Мазкур кўрсаткич бир йил (2014-2015 йй.)
давомида 178%га ўсиб, бу Жамғарма фаолиятининг самарадорлигига юқори
баҳо беради. Бироқ, амалга оширилган экспорт ҳажми имзоланган экспорт
шартномаларининг 2014 йилда 67,4%, 2015 йилда 46,9% даражасида бўлиши
дастлабки баҳо ва тасаввурларни анча пасайтиради. Шунга кўра, фикримизча,
Жамғарма фаолиятининг пировард натижаси экспорт бўйича тузилган
шартномалар ҳажми билан эмас, балки экспорт қилинган маҳсулот ва
хизматлар ҳажми орқали белгиланувчи тартибга ўтиш мақсадга мувофиқ
ҳисобланади. Бунинг учун ҳар иккала кўрсаткич ўртасидаги нисбатни мунтазам
равишда кузатиб бориш зарур.
Юқоридаги фикр-мулоҳазалардан келиб чиққан ҳолда, Кичик бизнес ва
хусусий тадбиркорлик субъектлари экспортини қўллаб-қувватлаш жамғармаси
фаолиятининг самарадорлигини баҳоловчи бир қатор кўрсаткичлар тизмини
тавсия этиш мумкин (3-жадвал).
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
9
www.iqtisodiyot.uz
3-жадвал
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари экспортини қўллаб-
қувватлаш жамғармаси фаолияти самарадорлиги кўрсаткичлари
Кўрсаткич номи
Ҳисоблаш усули
Шартли белгилар
1
2
3
Жамғарма умумий
фаолиятининг
самарадорлиги
даражаси
ЖСД
УФ
=
СМН
эф
+ КТ
жх
ЖХ
уф
+ МХ
эққ
×100%
ЖСД
УФ
– Жамғарма умумий фаолиятининг
самарадорлиги даражаси
ЖХ
уф
– Жамғарма умумий фаолиятини
амалга ошириш сарф-харажатлари;
МХ
эққ
– Жамғарма томонидан кичик бизнес
субъектлари экспортини қўллаб-қувватлаш
учун ажратилган молиявий кўмак қиймати;
СМН
эф
– Жамғарма томонидан кўрсатилган
ёрдам натижасида экспорт фаолиятидан
олинган соф молиявий натижалар қиймати;
КТ
жх
– Жамғарма томонидан кўрсатилган
хизматлар
учун
комиссия
тўловлари
қиймати.
Экспорт
шартномаларини
қоплаш даражаси
ЭШ
КД
=
ЭШК
ж
ЭШК
у
×100%
ЭШ
КД
– экспорт шартномаларини қоплаш
даражаси;
ЭШК
у
– умумий экспорт шартномалари
қиймати;
ЭШК
ж
– Жамғарма ёрдамида тузилган
экспорт шартномалари қиймати.
Экспорт
шартномаларининг
ҳаётийлиги даражаси
ЭШ
ҲД
=
ЭШК
а
ЭШК
ж
×100%
ЭШ
ҲД
–
экспорт
шартномалари-нинг
ҳаётийлиги даражаси;
ЭШК
а
– Жамғарма ёрдамида тузилган
экспорт
шартномаларининг
амалга
оширилган қиймати;
ЭШК
ж
– Жамғарма ёрдамида тузилган
экспорт шартномалари қиймати.
Экспорт фаолиятга
янги субъектларнинг
жалб этилиши
даражаси
Я
ЭФ
=
ЯС
эф
ЖС
эф
×100%
Я
ЭФ
–
экспорт
фаолиятга
янги
субъектларнинг жалб этилиши даражаси;
ЖС
эф
– экспорт фаолиятида иштирок
этаётган жами субъектлар сони;
ЯС
эф
–
экспорт
фаолиятига
янгидан
қўшилган субъектлар сони.
Экспорт таркибига
янги маҳсулот
турларининг
киритилиши
даражаси
ЯМД
ЭТ
=
ЯМ
эт
УМ
эт
×100%
ЯМД
ЭТ
– экспорт таркибига янги маҳсулот
турларининг киритилиши даражаси;
УМ
эт
– экспорт таркибига киритилган
маҳсулот ва хизматлар умумий сони;
ЯМ
эт
– экспорт таркибига киритилган янги
маҳсулот ва хизматлар сони.
Манба: Муаллиф тадқиқотлари асосида тузилган.
Жамғарма фаолиятининг самарадорлигини баҳолашда эътибор қаратиш
муҳим бўлган жиҳатлардан бири – кичик бизнес субъектларига экспорт
шартномаларини тузишда кўрсатиладиган ёрдамнинг манзиллилик даражаси
ҳисобланади. Чунки, Жамғарманинг асосий мақсади экспорт шартномалари
тузишда маълум қийинчилик ва мушкулликларга дуч келаётган ҳудудлардаги
кичик бизнес субъектларига устувор равишда ёрдам кўрсатишдан иборат.
Тўғри, Жамғарма экспорт жараёнлари нисбатан кўпроқ ривожланган
ҳудудлардаги субъектларга ҳам бу борада ёрдам кўрсатиши лозим. Бироқ,
унинг асосий эътибори кичик бизнес экспорти кам ривожланган ҳудудларга
қаратилиши лозим. Шунга кўра, ушбу нуқтаи-назардан Жамғарманинг иш
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
10
www.iqtisodiyot.uz
фаолияти самарадорлигини баҳолашнинг “Тескари рейтинг нисбати” усулини
тавсия этамиз (4-жадвал).
4-жадвал
Жамғарма томонидан экспорт шартномаларини тузишда кўрсатиладиган
ёрдамни манзиллилик даражасини баҳолашнинг “Тескари рейтинг
нисбати” усули амаллари кетма-кетлиги
Амаллар
кетма-
кетлиги
Амалда бажариладиган ишнинг
асосий мазмуни
Ҳисоблаш усули ёки келиб
чиқувчи натижа
1
2
3
1-амал
Мамлакатдаги кичик бизнес субъектлари умумий
экспорти ҳажмида ҳудудларнинг улушини аниқлаш
ЭУ
Ҳ
=
ЭҲ
Ҳ
ЭҲ
М
×100%
2-амал
Мазкур улушларни тўғри боғлиқликдаги (“ўсиб
борувчи”) рейтинг кўрсаткичлари орқали ифодалаш
(1-рейтинг)
ЭУ
Ҳ
= 1, 2, 3, … , 𝑛
3-амал
Жамғарма ёрдамида тузилган кичик бизнес
субъектлари экспорт шартномалари ҳажмида
ҳудудларнинг улушини аниқлаш
ЭШУ
Ҳ
=
ЭШҲ
Ҳ
ЭШҲ
Ж
×100%
4-амал
Мазкур улушларни тўғри боғлиқликдаги (“ўсиб
борувчи”) рейтинг кўрсаткичлари орқали ифодалаш
(2-рейтинг)
ЭУ
Ҳ
= 1, 2, 3, … , 𝑛
5-амал
Ҳудудлар умумий сонидан келиб чиққан ҳолда
“Тескари рейтинг нисбати” кўрсаткичининг энг
юқори (идеал) қийматини аниқлаш
МК
ТРН
= ∑
𝑃
тўғ𝑖
Р
тес𝑗
𝑛
𝑖,𝑗=1
6-амал
1-рейтинг ва 2-рейтинг ўртасидаги нисбатни
ҳисоблаш
орқали
экспорт
шартномаларини
тузишда кўрсатиладиган ёрдам манзиллилик
даражасининг амалдаги ҳолатини аниқлаш
МД
ЖЭШ
= ∑
Р
ЭУ𝑖
Р
ЖЭШУ𝑖
𝑛
𝑖=0
7-амал
Экспорт шартномаларини тузишда кўрсатиладиган
ёрдам
манзиллилик
даражасининг
амалдаги
ҳолатини
“Тескари
рейтинг
нисбати”
кўрсаткичининг энг юқори (идеал) қиймати билан
таққослаш орқали хулоса чиқариш
НҚ = МД
ЖЭШ
− МК
ТРН
НҚ → 0
Манба: Муаллиф тадқиқотлари асосида тузилган.
Ҳудудлар умумий сонидан келиб чиққан ҳолда “Тескари тартибдаги
рейтинг нисбати” кўрсаткичининг энг юқори (идеал) қийматини аниқлашда
қуйидаги формуладан фойдаланиш тавсия этилади:
МК
ТРН
=
𝐴Р
тўғри тартиб
𝐴Р
тескари тартиб
+
𝐵Р
тўғри тартиб
𝐵Р
тескари тартиб
+ ⋯ +
𝑍Р
тўғри тартиб
𝑍Р
тескари тартиб
= ∑
𝑃
тўғ𝑖
Р
тес𝑗
𝑛
𝑖,𝑗=1
(1)
бу ерда
МК
ТРН
– “Тескари рейтинг нисбати” кўрсаткичининг максимум қиймати;
А, В, ..., ZР
тўғри тартиб
– А, В, ..., Z ҳудудларининг тўғри тартиб бўйича рейтинг
қиймати;
А, В, ..., ZР
тескари тартиб
– А, В, ..., Z ҳудудларининг тескари тартибдаги рейтинг
қиймати.
Ўзбекистонда кичик бизнес умумий экспорти ҳажмида ҳудудлар кичик
бизнес соҳасининг улуши рейтинги (1-рейтинг) ва Жамғарма ёрдамида
тузилган кичик бизнес субъектлари экспорт шартномалари ҳажмида
ҳудудларнинг улуши рейтинги (2-рейтинг) ўртасидаги нисбатни ҳисоблаш
орқали экспорт шартномаларини тузишда кўрсатиладиган ёрдам манзиллилик
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
11
www.iqtisodiyot.uz
даражасининг амалдаги қийматини аниқлашда қуйидаги формуладан
фойдаланиш тавсия этилади:
МД
ЖЭШ
=
𝐴Р
ЭУ
𝐴Р
ЖЭШУ
+
𝐵Р
ЭУ
𝐵Р
ЖЭШУ
+ ⋯ +
𝑍Р
ЭУ
𝑍Р
ЖЭШУ
= ∑
Р
ЭУ𝑖
Р
ЖЭШУ𝑖
𝑛
𝑖=0
(2.)
бу ерда
МД
ЖЭШ
– Жамғарма томонидан экспорт шартномаларини тузишда кўрсатиладиган
ёрдам манзиллилик даражасининг амалдаги қиймати;
АР
ЭУ
, ВР
ЭУ
, ..., ZР
ЭУ
– А, В, ..., Z ҳудудларининг кичик бизнес умумий экспорти
ҳажмидаги улуши рейтинги қиймати;
АР
ЖЭШУ
, ВР
ЖЭШУ
, ..., ZР
ЖЭШУ
– А, В, ..., Z ҳудудларининг Жамғарма ёрдамида тузилган
кичик бизнес субъектлари экспорт шартномалари ҳажмидаги улуши рейтинги қиймати.
Мазкур услубиёт Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари
экспортини қўллаб-қувватлаш жамғармаси фаолиятининг самарадорлигини
баҳолаш ҳамда уни янада ошириш йўналишларини белгилаш имконини беради.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарори. Кичик бизнес ва
хусусий тадбиркорлик субъектлари экспортини қўллаб-қувватлаш борасидаги
қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида. 2013 йил 8 август, ПҚ-2022-сон
2. Каримов И.А. Бош мақсадимиз – иқтисодиётимизда олиб бораётган
ислоҳотларни ва таркибий ўзгаришларни кескин чуқурлаштириш, хусусий
мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йўл очиб беришдир:
Мамлакатимизни 2015 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари
ва 2016 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор
йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг кенгайтирилган
мажлисидаги маъруза / И.А.Каримов. – Тошкент: “Ўзбекистон”, 2016, 42-б.
3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 16 мартдаги ПҚ-
2507-сон “Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари экспортини
қўллаб-қувватлаш жамғармаси фаолиятини янада такомиллаштириш чора-
тадбирлари тўғрисида”ги қарорига 1-илова.
4. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг экспортини
қўллаб-қувватлаш
жамғармасининг
2013-2015
йиллардаги
фаолият
ҳисоботлари.
