“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, ноябрь, 2011 йил
1
Д. Шодибекова,
иқтисод фанлари номзоди, доцент,
Д. Шодибеков, Б. Хайдаров, Б. Набиев,
С. Умрзақова, тадқиқотчи, ТДИУ
ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТИНИ МОЛИЯВИЙ ҚЎЛЛАБ
ҚУВВАТЛАШНИНГ СТРАТЕГИК ЙЎНАЛИШЛАРИ
Ўзбекистонда ҳозирги кунда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик
фаолиятига жуда катта эътибор берилмоқда. Мамлакатимиз ислоҳотларни
чуқурлаштириш кичик ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш,
корхоналар фаолияти самарадорлигини ошириш, ишлаб чиқаришни
ривожлантириш ва экспорт қилиш, мавжуд захиралардан тежамкорлик билан
фойдаланиш асосида сифатли ва арзон халқ истеъмоли товарлари ишлаб
чиқариб, халқ турмуш фаровонлигини ошириш ҳозирги куннинг долзарб
вазифаларидан бири ҳисобланади.
Тадбиркорлик муҳити мамлакатнинг ривожланиш асосини ташкил этади ва
ишбилармон кишиларнинг фаолият мазмунини белгилаб беради.
Иқтисодий жараѐнлар қанчалик унумли бўлса, жамият моддий ва
маънавий жиҳатдан шунчалик юқори даражада бўлади. Иқтисодий жараѐнларнинг
самараси амалда фаолият юритаѐтган тадбиркорларнинг сони ва сифати ҳамда шу
фаолият билан шуғулланмоқчи бўлган кишилар сони билан белгиланади. Бу, ўз
навбатида, тадбиркорлик ишига янги тадбиркорларни жалб этиш, иқтисодиѐтни
эркинлаштириш ва аҳоли яшаш даражасини яхшилашга олиб келади.
Кичик
бизнес
субъектларининг
текширувлар
сони
кескин
қисқартирилиши, жарима чоралари қўллашнинг суд механизми жорий
этилиши, статистика ҳисоботи ва рўйхатга олиш жараѐнларига бизнеснинг
вақти ва молия харажатлари камайиши туфайли 01.01.2011 й. ҳолатига келиб,
рўйхатга олинган кичик тадбиркорлик субъектлари сони 01.01.2010й. ҳолатига
нисбатан 3,34 фоиз ўсди. Кичик бизнеснинг ЯИМдаги улуши 50,1 фоиздан мос
равишда 53,0 фоизгача ўсди (1-расм).
1-расм.
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ЯИМ даги
улуши(фоизда
)
Манба:Ўз Республикаси Статистика қўмитаси материаллари асосида таѐрланган
31,0
33,8
34,6
35,0
35,6
38,2
42,1
45,5
48,2
50,1
53,0
0,0
10,0
20,0
30,0
40,0
50,0
60,0
2000 й. 2001 й.
2002 й.
2003 й.
2004 й.
2005 й.
2006 й.
2007 й.
2008 й.
2009 й.
2010 й.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, ноябрь, 2011 йил
2
Сўнгги йилларда кичик бизнесни ривожлантириш учун бозор
механизмини сезиларли даражада кучайтириш бўйича энг муҳим чоралар кўриб
чиқилди. Бунинг натижасида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни янада
ривожлантириш, бизнес-мухитни такомиллаштириш, тадбиркорларни хорижий
шериклар билан ишбилармонлик алокаларини мустахкамлаш, маҳаллий товар
ва хизматларни ташқи бозорга олиб чиқиш, тайѐр рақобатбардош маҳсулотлар
ишлаб чиқарилиши таъминланди ва Ўзбекистон Республикасида кичик бизнес
ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг иқтисодиѐт тармоқларидаги
улушлари етарли даражада ошди.
Жадвал
Ўзбекистон Республикасида кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорлик субъектларининг иқтисодиёт тармоқларидаги
улушлари динамикаси (2005-2010йилларда)
Кўрсаткичлар
2005й. 2006й. 2007 й. 2008 й. 2009 й. 2010 й.
ЯИМ
38,2
42,1
45,7
48,2
50,1
53,0
Саноат
10,0
10,9
13,2
14,6
16,9
19,6
Қишлоқ хўжалиги
85,7
93,9
97,5
97,8
97,9
97,9
Инвестиция
24,0
26,5
23,7
24,6
23,7
30,8
Қурилиш
50,9
52,1
55,4
58,4
41,6
52,3
Савдо
43,7
45,7
48,2
48,1
46,3
50,5
Хизмат кўрсатиш
52,5
50,8
50,1
48,5
47,6
47,7
Юк ташиш
24,6
27,2
34,7
38,9
39,5
40,0
Йўловчилар ташиш
65,7
69,4
75,7
78,5
78,9
78,9
Бандлик
64,8
69,1
72,1
73,1
73,9
74,3
Экспорт
6,0
10,7
14,8
12,4
14,6
13,6
Импорт
33,7
34,5
32,0
35,7
42,5
36,6
Манба:Ўз Республикаси Статистика қўмитаси материаллари асосида таѐрланган.
Тадбиркорлик фаолият тури ўзининг қулайлиги ва кам харажатлилиги
билан бу фаолиятнинг ривожланиб бориши асосида янги иш ўринлари
яратилмоқда. Бу эса давлатнинг аҳолини иш билан таъминлашига катта ѐрдам
беради.
Тадбиркорлик фаолиятини янада қўллаб-қувватлаш учун И.А.Каримовнинг
бир қанча фармонлари ва хукумат қарорлари қабул қилинди ҳамда амалга
оширилмоқда. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2011
йил 25 августдаги “Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш
учун қулай ишблармонлик муҳитини яратиш қўшимча чора тадбирлари
тўғрисида”ги қарорида:
-
тадбиркорлик субъектларини текшириш тизимини такомиллаштириш;
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, ноябрь, 2011 йил
3
-
тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишга рухсат бериш жараѐнлари
турларини қисқартириш ва соддалаштириш;
тадбиркорлик фаолиятини ташкил қилиш учун рўйхатдан ўтказиш
тизимини такомиллаштириш ва тадбиркорлик субъектларини давлат
рўйхатидан ўтказиш ва ҳисобга қўйишнинг хабар қилишга оид тартибини
жорий қилиш бўйича кўрсатмалар берилди.
Шундан билиш мумкинки, давлатимиз томонидан кичик бизнес ва
хусусий тадбиркорлик фаолиятига унинг ривожланишига ҳуқуқий ҳолатига
улар фаолиятининг кафолатланганлигига амин бўламиз.
Тадбиркорлик фаолиятини қўллаб-қувватлашда солиқ соҳасидаги
ислоҳотлар жуда муҳим ўрин тутади (2-расм).
Янги ташкил этилган тадбиркорлик фаолияти текширувларини
2- расм.
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари учун
белгиланган ягона солиқ ставкаси ўзгариши динамикаси
Манба:Ўз Республикаси Статистика қўмитаси материаллари асосида таѐрланган
Янги ташкил этилган тадбиркорлик фаолияти текширувларини
камайтириш, улар фаолиятидаги ҳар қандай хавфли тўсиқларни олиб ташлаш,
давлат томонидан амалга ошириладиган фаолиятдир.
Таъкидлаш жоизки, тадбиркорлик фаолияти субъектларининг энг катта
камчиликларидан бири, уларнинг ҳуқуқий, иқтисодий жиҳатдан етарли
даражада билимга эга эмаслигидир.
Мамлкатимиздаги барча тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий ва
иқтисодий билимларини мустаҳкамлаш, уларнинг тадбиркорлик фаолиятини
молиялаштириш механизмини янада соддалаштириш, кредит фоизларини
камайтириш мақсадга мувофиқдир.
Президентимиз ўз маърузасида нуфузли xалқарo экспертлар ва
иқтисoдчиларнинг
айрим
умумий
xулoсалари,
уларнинг
жаҳoн
31
8
15
6
7
38
0
10
20
30
40
1996й.
2000й.
2005й.
2009й.
2010й.
2011й.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, ноябрь, 2011 йил
4
иқтисoдиѐтининг ривoжланиш тeндeнциялари бўйича прoгнoзлари xусусида
қисқача тўxталиб ўтди
1
.
Биринчидан,
экспертларнинг таҳлил ва xулoсаларига кўра, жаҳoн
мoлиявий инқирoзининг дунѐ мамлакатлари иқтисoдиѐтига oғир таъсири
тoбoра пасайиб бoради ва эндиликда жаҳoн иқтисoдиѐтининг аста-сeкин ўсиши
кутилади.
Иккинчидан,
кeйинги йилларда банк тизимида ипoтeка ва истеъмол
крeдитлари бўйича қайтарилмаган крeдитлар ҳажмининг ўсиши oқибатида
банкрoтликнинг янги тўлқини xавфи вужудга кeлиши мумкин.
Шу билан бирга, ишлаб чиқариш ҳажмининг пасайиши ва қисқариши,
ишсизлик даражасининг ўсиши ва аҳoли рeал дарoмадларининг чeкланиши
сoлиқ тушумларининг жиддий камайиши, давлат бюджети тақчиллигининг
oшишига oлиб кeлиши ва бу жараѐн айрим мамлакатларда сурункали тус
oлиши мумкин.
Учинчидан,
жаҳоннинг бир қатoр мамлакатларида пул маблағларининг
улкан эмиссияси ҳисoбидан банклар ликвидлигини сақлаб туриш мақсадида
банклар ва мoлиявий сeктoрларнинг жуда катта миқдoрда пул крeдитлари
билан тўлдирилиши инфляция жараѐнларининг кескин кучайиб кетиш xавфини
юзага кeлтиради.
Тўртинчидан,
фoнд, xoмашѐ ва мoлия бoзoрларида катта спeкулятив
ўйинлар давoм этаѐтгани, рeал қийматга эга бўлмаган пул ҳажмининг
кўпайиши, бoшқача айтганда, янги мoлиявий «кўпиклар» xавфининг авж
oлаѐтгани яна мoлиявий касoдларга oлиб кeлиш xавфини туғдириши мумкин.
Бeшинчидан,
иқтисoдиѐтнинг шаклланиши ва ривoжланиши йўлидаги энг
катта муаммoлар, аввалo, ривoжланаѐтган мамлакатларда, жаҳoн амалиѐтида
давoм этаѐтган протекционизм сиѐсати oқибатида вужудга кeлмoқда.
Oлтинчидан,
халқарo валюта жамғармаси экспертларининг фикрича,
давлатнинг иқтисoдиѐтга ҳаддан ташқари аралашувини камайтиришга
тайѐргарлик кўриш кeйинги йиллардаги устувoр вазифа бўлиб қoлиши зарур.
Мoлиявий-иқтисoдий сoҳадаги қўллаб-қувватлаш чoраларининг ҳаддан
зиѐд узoқ давoм этиши иқтисoдиѐтни мутанoсиб ривoжлантиришда
мувoзанатнинг бузилиши ва эркин тадбиркoрликни ривoжлантириш йўлидаги
жиддий чeклашлар каби xавфларни кeлтириб чиқариши мумкин.
Бир сўз билан айтганда, мoлиявий инқирoз шарoитида жаҳoн иқтисoдиѐти
ривoжланишига oид бундай баҳo ва прoгнoзлардан кeлиб чиқадиган xулoса
шундан далoлат бeрадики, инқирoзнинг энг oғир бoсқичи oртда қoлганига
қарамай, ҳали-бeри давoм этадиган мoлиявий-иқтисoдий инқирoзнинг бутун
бир даврини бoшдан кeчиришга тўғри кeлади.
Мамлакатимиз Президенти таъкидлаб ўтган вужудга келаѐтган бундай
шароитда мамлакатимиз банк тизими тадбиркорларни молиявий қўллаб-
қувватлаш мақсадида келажакда белгиланган параметр ва кўрсаткичларнинг
11
Ўзбекистон Республикаси Президентининг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси
Қонунчилик палатаси ва Сенатининг 2009 йил 27 январда бўлиб ўтган қўшма мажлисидаги
«Мамлакатимизни модернизация қилиш ва кучли фуқаролик жамияти барпо этиш – устувор
мақсадимиздир» маърузаси.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, ноябрь, 2011 йил
5
бажарилишини таъминлаш мақсадида устувор стратегик йўналишлар сифатида
қуйидагиларни белгилайди:
а) тадбиркорлик соҳасида олиб борилаѐтган ислоҳотларда фаол иштирок
этиш орқали мамлакатимизнинг кичик бизнес ва хусусий, оилавий
тадбиркорлик тизими мавқеини янада мустаҳкамлаш;
б) халқ истеъмоли товарлари ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб
чиқарувчи фермер хўжаликларига кредит бериш ва комплекс банк
хизматларини кўрсатиш;
в) қишлоқ жойларда жойлашган халқ истеъмоли товарлари ва қишлоқ
хўжалиги махсулотлари ишлаб чиқарувчилари, барча мулкчилик шаклидаги
корхоналар, шу жумладан, пахтани қайта ишлаш, сақлаш, ташиш ҳамда
сотишга ихтисослашган пахта тозалаш ва донни қайта ишлаш саноати
корхоналарига кредит бериш ҳамда молиялаштириш механизмларини изчил
такомиллаштириб бориш;
г) ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш, агросаноат мажмуаси
тармоқларида
ишлаб
чиқаришни
замонавийлаштириш,
техника
ва
технологияларни янгилаш, илғор хориш технологиялари ҳамда ускуналарини
жалб этишга йўналтирилган фаол инвестиция сиѐсатини амалга ошириш, шу
асосда юқори сифатли, ички ва ташқи бозорларда рақобатдош маҳсулот ишлаб
чиқаришни таъминлаш, ички истеъмол бозорини маҳаллий озиқ-овқат
товарлари билан барқарор тўлдириш;
д) кредит ва инвестиция портфели сифати, уларни диверсификациялаш
ҳамда қайтарувчанлик даражасини ошириш орқали молиявий муассасаларнинг
фойдалилиги ва самарадорлилигини таъминлаш;
е) банкнинг мақбул даражадаги капиталлашуви ва ликвидлилигини унга
юклатилган вазифалар ҳамда мажбуриятларнинг ўз вақтида бажарилиши учун
етарли даражада сақлаб туриш;
ѐ) халқаро молия институтлари ва етакчи хорижий банкларнинг имтиѐзли
кредитлари, инвестициялари ҳамда грантларини жалб этиб, кейинчалик қишлоқ
хўжалиги ишлаб чиқарувчилари ва мамлакат иқтисодиѐти агросаноат сектори
корхоналарини шу маблағлар ҳисобидан қайта молиялаштириш;
ж) мижозларнинг талаб ва таклифлари ҳамда маҳаллий ва халқаро
банкларнинг сўнгги ютуқларидан келиб чиқиб, банкда доимий инновацион
фаолиятни амалга ошириш, бунда янги хизмат турларини яратиш ҳамда
амалиѐтга татбиқ этиш;
з) чет эл молия институтлари билан ҳамкорликни янада кенгайтириш ва
хорижий инвестицияларни жалб этиш юзасидан янги имкониятларга эга бўлиш
мақсадида нуфузли рейтинг компанияларидан банкка барқарор прогнозли
рейтинглар олинишини таъминлаш;
к) корпоратив бошқариш тизимини такомиллаштириш ва банкнинг ижро
органининг
самарали
фаолият
юритишини
таъминлаш,
банкнинг
Интеграллашган ахборот-таҳлилий тизимини (ИАТТ) изчил такомиллаштириб
бориш, Марказий банкнинг ИАТТ билан боғланишини таъминлаш, Internet-
banking ҳамда SMS-banking тизимларини жорий этишга доир чора-тадбирларни
амалга ошириш ва бошқалар.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, ноябрь, 2011 йил
6
Шуни қайд этиш лозимки, кўpиб ўтилган ҳамма муоммоларни комплекс
холда ҳал этиш, Ўзбекистон молиявий муассасалаpи молиявий барқарор ва
рақобот устинлигига эга ҳақиқий тижоpат коpхоналаpи бўлиш ѐрдам беради ва
келажакда Ўзбекистон молия тизимининг мамлакат pавнақи ва тадбиркорлар
манфаати учун курашувчи энг қудpатли тизимга айланишига хизмат қилади.
