“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2016 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
Ж.Х. Раззақов,
ассистент, ТМИ
ИНВЕСТИЦИОН ЛОЙИҲАЛАРИНИ СИНДИЦИЯЛАШТИРИЛГАН
КРЕДИТЛАШ ҲИСОБИГА МОЛИЯЛАШТИРИШНИНГ ЎЗИГА ХОС
ХУСУСИЯТЛАРИ
В
данной
статье
рассмотрена
сушность
и
особенности
синдицированного кредитования инвестиционных проектов, а также
разработаны выводы и предложения по формированию эффективного
механизма синдицированного кредитования инвестиционных проектов в
Узбекистане.
In this article the essence and features of the syndicated crediting of investment
projects is considered, and also conclusions and offers on formation of the effective
mechanism of the syndicated crediting of investment projects in Uzbekistan are
developed.
Калитли сўзлар:
инвестиция, лойиҳа, синдициялаштириш, кредитлаш,
молиялаштириш, риск, синдикат, кредитор, суғурта, кафолат, депозит, тўловга
лаёқатлилик, фоиз ставкаси, гаров, лизинг, аккредитив, худудлар, стратегия.
Ўзбекистоннинг фаол инвестиция сиёсатининг муҳим жиҳатларидан бири
инвестицияларнинг молиялаштириш манбаларида марказлаштирилган капитал
қўйилмаларни
салмоғини
камайтириб,
молиялаштиришнинг
бозор
механизмларини жорий этишни такомиллаштирилиб борилаётганлиги
муҳимдир. Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Президенти Ислом Каримов
ушбу ижобий ҳолатларни эътироф этиб “Инвестиция дастурини амалга
оширишда корхоналарнинг ўз маблағлари ҳисобидан йўналтирилган тўғридан-
тўғри хусусий инвестицияларнинг йилдан-йилга фаол иштирок этаётгани
барчамизга алоҳида мамнуният бағишлайди. Ўтган йили тижорат банкларининг
инвестициявий фаолияти ҳам кенгайди. Улар томонидан 1 миллиард 700
миллион доллар ёки 2013-йилга нисбатан 20 фоиз кўп инвестициялар
йўналтирилди” [1] дея таъкидлаб ўтган.
Ушбу эришилган натижалар билан бир вақтда Ўзбекистонда йирик
инвестиция лойиҳаларини молиялаштиришнинг ҳалқаро амалиётдаги самарали
усулларидан ҳисобланган синдициялаштирилган кредитлаш усулининг суст
ривожланганлиги долзарб масалалардан бири бўлиб қолмоқда. Синдициялаш-
тирилган кредитлаш - кредит муносабатларини ривожлантирувчи самарали
молиявий воситалардан биридир. Кредит олувчи учун - синдициялаштирилган
кредитлаш катта хажмдаги молиялаштиришнинг энг қулай ва тез усули бўлса,
кредиторлар учун эса синдикатларга бирлашуви кредит рискларини
камайтириш билан бир қаторда бир потенциал кредиторнинг бошқа
кредиторнинг синалган мижозлари билан хамкорликда ишлаш имкониятни
очиб беради. Бундан ташкари, синдициялаштирилган кредитлаш – кичик
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2016 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
кредиторларни йирик хажмдаги лойихаларни молиялаштириш имкониятини
бир неча баробарга оширади.
Бизга маълумки, синдикат (sindicate) ўзаро шартномалар асосида турли
мамлакатлардаги банкларнинг йирик миқдордаги суммада кредит бериш
мақсадида ўзаро ҳамкорлигидир. Бир қарз олувчининг кредитга бўлган эҳтиёжи
банк учун белгиланган лимитлардан ошиб кетиши мумкин. Бундай ҳолатларда
бир неча банклар ўз маблағларини қўшиб (синдикат ҳосил қилиб) мижозларга
синдициялаштирилган кредитлар беришади. Бу кредитни бошқа кредитлардан
ажратиб турувчи жиҳати бунда бир нечта кредит берувчи бўлади ва шунга
мувофиқ кредит риски ҳамда суммаси ҳам бир нечта иштирокчи банкларга
бўлиниб кетади. Банк синдикатида ҳар доим етакчи ўрин тутувчи - ташкил
этувчи банк мавжуд бўлади. Етакчи банк иштирокчи банкларни жалб қилиш
ҳамда синдициялаштирилган кредитларни бериш билан боғлиқ бўлган барча
жараёнларни ўз зиммасига олади. Бу жараёнларга эса қарз олувчи ҳақида
ахборот тайёрлаш, банкларни банк синдикатида иштирок этишга жалб қилиш
ҳамда улар билан музокаралар олиб бориш кабилар киради [3].
Синдикатнинг вужудга келишига турли хил сабаблар бўлиши мумкин,
масалан, қарздор мурожаат этган банкда банкнинг маблағлари етишмаслиги ёки
банкнинг кредит рискини бошқа муассасалар билан “баҳам кўриши” ва бошқалар.
Синдикатда иккитадан 30-40 тагача турли мамлакатлар кредит муассасалари
иштирок этиши мумкин.
Синдикат аъзолари ўртасидаги муносабатлар синдикат келишуви (syndicate
agreement), йирик кредит бериш мақсадида синдикат иштирокчиларини
бирлаштирувчи юридик кучга эга бўлган ҳужжат орқали тартибга солинади.
Синдициялаштирилган кредит аъзолари ичида асосий ўринни синдикат
ташкилотчиси (syndicate arranger) эгаллайди. Синдикатда яна агент-банк ҳам
муҳим роль ўйнайди. Кўп ҳолларда агент-банк сифатида синдикат
ташкилотчисининг ўзи намоён бўлади. Одатда, синдициялаштирилган кредитлар
фақат
юридик
шахсларга
берилади.
Тижорат
банклари
томонидан
синдициялаштирилган кредитлаш бошқа кредитлар каби қайтарувчанлик,
тўловчанлик, таъминланганлик, муддатлилик ва мақсадли фойдаланиш шартлари
асосида амалга оширилади.
Синдициялаштирилган кредитни бериш қарз олувчи ва иштирокчи
банклар ўртасида тузиладиган кредит шартномаси асосида амалга оширилади
ҳамда синдикатлашган кредит бериш муддати йирик инвестиция лойиҳаларини
қопланиш муддатига боғлиқ ҳолда кредит шартномасида белгиланади.
Синдициялаштирилган кредитдан фойдаланганлик учун фоиз ставкаси
миқдори синдикатлашган кредит тўғрисидаги келишув шартларига кўра, қарз
олувчи ва иштирокчи банклар ўртасида тузиладиган кредит шартномаси
асосида белгиланади.
Синдициялаштирилган кредитнинг бошқа кредитлардан фарқи нимада
деган саволга эса қўйидагича жавоб бериш мумкин, кредитлашнинг бу тури ҳам
бошқа кредитлар сингари иқтисодиётда муҳим ўрин тутади. Савдо кредитлари,
лойиҳавий молиялаш, оддий кредитлар (умумий эҳтиёж учун), лизинг, кредит
линиялари ва аккредитивлар ҳам синдикатланиши мумкин. Яна бир бор
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2016 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
таъкидлаш лозим, бу тартибдаги кредитлашда оддий кредитлашдан фарқли
ўлароқ бир нечта кредитор иштирок этади. Ва ушбу кредитлаш тури орқали
қарз олувчилар ўзлари учун жуда муҳим бўлган йирик миқдордаги кредитларни
олишга муваффақ бўлишади, эслатиб ўтиш жоизки, ҳеч қайси банк алоҳида
ушбу суммада ва рискда кредит беришни хоҳламас эди. Фикримизнинг ёрқин
далили сифатида Европа синдикатлаш бозорида рўй берган Француз нефт
компанияси “Elf Aquitaine” Европа синдикатлаш бозорида рекорд сумма бўлган
18 млрд. долларни жалб қилишга муваффақ бўлган.
Бошқа кредитлар сингари синдициялаштирилган кредитлар ҳам
таъминланган ва таъминланмаган бўлади. Биринчи ҳолатда қарз олувчи
ликвидли гаров объектлари ёки ҳукумат кафолатларидан гаров сифатида
фойдаланиши мумкин. Бунга яна ҳурматга сазовор бўлган йирик компаниялар
кафолати ёки гаров объектларини ҳам мисол қилишимиз мумкин.
Таъминланган кредит ҳажми кредит олувчининг устав капитали ёки айланма
маблағларидан ошиб кетиши мумкин, лекин кредит риски бунга боғлиқ эмас,
чунки бу ерда таъминланганлик сифатида гаров объекти ёки кафолат қаралади.
Таъминланмаган синдициялаштирилган кредит эса, таъминланган
синдикатлашган кредитдан бутунлай фарқ қилади. Бунда кредит риски
тўғридан-тўғри қарз олувчининг фаолиятига боғлиқ бўлади. Бу тартибдаги
кредитлар фақатгина юқори рейтингга эга бўлган компанияларгагина берилади,
холос. Кредит беришда алоҳида иштирокчи банк умумий суммада арзимас
улушга эга бўлиши мумкин. Шунинг учун ҳам, ушбу иштирокчи банк учун
риск унчалик юқори эмас.
Йирик инвестицион лойиҳани молиялаштириш мақсадида хорижий банк
ёки бошқа молиявий институтлар иштирокида синдициялаштирилган кредит
амалга оширилаётган бўлса, кредитни қайтариш мажбуриятининг таъминоти
сифатида ҳукумат кафолати тақдим этилиши мумкин. Ўзбекистон
Республикасининг «Гаров тўғрисида»ги қонунига мувофиқ, муомаладан
чиқарилган буюмлардан ташқари, ҳар қандай мулк, шу жумладан, буюмлар ва
мулкий ҳуқуқлар (талаблар), қимматли қоғозлар (иштирокчи банклар эмитент
бўлган қимматли қоғозлардан ташқари) ва бошқалар гаров предмети бўлиши
мумкин. Бунда гаров шартномаси бир томондан қарз олувчи ва иккинчи
томондан иштирокчи банклар томонидан имзоланадиган шаклда тузилади.
Кафолат эса, Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 299-моддасига
мувофиқ кафолат берувчининг етакчи ва иштирокчи банклар олдидаги ёзма
мажбурияти шаклида расмийлаштирилади ва ёзма мажбурият етакчи банкда
сақланади. Етакчи банк иштирокчи банклар билан келишган ҳолда, уларга энг
қулай бўлган таъминот шаклини танлаш ҳуқуқига эга. Бунда етакчи банк
иштирокчи банклар билан биргаликда тавсия этилаётган таъминот турини
таҳлил қилиши шарт. Жумладан, гаров тақдим этилган тақдирда, етакчи банк
гаров сифатида таклиф этилаётган мулкни қарз олувчи ҳамда иштирокчи
банклар вакиллари иштирокида биргаликда баҳолаши ёки қонунчиликда
белгиланган тартибда лицензияга эга бўлган мустақил баҳоловчи субъектни
жалб этган ҳолда баҳолашни амалга ошириши мумкин [2].
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2016 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
Кафолат, суғурта ёки учинчи шахснинг кафиллиги тақдим этилган
тақдирда, етакчи банк кафолат берувчининг, суғурта компаниясининг ёки қарз
олувчига кафил бўлаётган шахснинг молиявий аҳволини батафсил таҳлил
қилиши ва ўз хулосасини иштирокчи банкларга маълум қилиши лозим. Кредит
шартномасида кредитнинг умумий суммаси, мақсади, фоиз ставкаси, муддати,
ҳар бир иштирокчи банк томонидан ажратиладиган кредит миқдори, кредит
мақсадсиз ишлатилганлиги аниқланганда иштирокчи банклар томонидан
кўриладиган жазо чоралари ва жарималар, кредит шартномада белгиланган
муддатларда ажратилмаган ҳолларда иштирокчи банкларга нисбатан
кўлланиладиган жарима миқдори ва бошқалар белгиланади. Кредит йиғма
жилди етакчи банкда юритилади ва унда сақланади. Унинг нусхалари эса ҳар
бир иштирокчи банкда сақланади.
Синдициялаштирилган кредит ҳисобидан инвестицион лойиҳаларни
молиялаштириш ҳар бир иштирокчи банк томонидан зарур лойиҳа-смета ва бошқа
ҳужжатлар нусхалари етакчи банкка тақдим этилгандан кейин бошланади.
Иштирокчи банклар ва қарз олувчи ўртасида кредит шартномаси тузилгандан сўнг,
ҳар бир иштирокчи банк синдициялаштирилган кредитлаш тўғрисидаги
келишувда қайд этилган шартлар асосида қарз олувчига ўз банкида белгиланган
тартибда алоҳида ссуда учун ҳисоб-варағи очади. Иштирокчи банклар томонидан
кредитлашни амалга ошириш кредит шартномасида белгиланган мақсадлар ва
муддатларда ҳар бир иштирокчи банк учун белгиланган календарь муддатида қарз
олувчининг тўлов топшириқномалари асосида товар-моддий бойликлар,
бажарилган ишлар ва хизматлар учун ссуда ҳисоб-варағидан нақд пулсиз шаклда
тўлаш йўли билан амалга оширилади. Синдициялаштирилган кредитнинг суммаси
ҳар бир иштирокчи банк балансида, унинг томонидан берилган кредит миқдорига
тенг улушда акс эттирилади [4].
Етакчи банк қарз олувчининг кредитни қайтариш қобилиятини, берилган
кредитдан мақсадли фойдаланиши ва гаров ҳолати ёки кафилнинг молиявий
ҳолати бўйича кредитдан фойдаланишнинг бутун муддати давомида
мониторинг олиб боради. Ушбу мониторинг иштирокчи банклар талаби
асосида, улар иштирокида ёки кредит шартномасида белгиланган тартибда ҳар
бир иштирокчи банк томонидан мустақил амалга оширилиши мумкин.
Етакчи банк томонидан кредитлаш жараёнини нотўғри ташкил этилиши
ва унинг натижасида зарар кўрилишига олиб келадиган қуйидаги ҳаракатлар
бўйича жавобгар бўлади:
кредит ҳужжатларини нотўғри расмийлаштириш;
юзаки мониторинг ўтказиш;
иштирокчи банкларга кредит қайтарилиши билан боғлиқ бўлган
муаммолар борлиги ҳақида маълум қилмаслик;
қарз олувчининг депозит ҳисоб-рақамида маблағлари бўлган тақдирда,
кредитларни қайтариш учун маблағларни ўз вақтида ўтказмаганлик ёки умуман
ўтказмаслик;
қарздорнинг тўловга лаёқатсизлиги туфайли кредит ва унинг
фоизларини ўз вақтида тўлай олмаганлиги учун масъулият синдикатлашган
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2016 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
кредит тўғрисидаги келишув асосида барча иштирокчи банклар зиммасида
бўлади. Қарз олувчи асосий қарзни ва унга ҳисобланган фоизларни кредит
шартномасида келишилган муддатда қайтармаса, етакчи банк бошқа
иштирокчи банклар билан келишилган ҳолда, Фуқаролик кодексининг 280-
моддаси, иккинчи қисмига мувофиқ судга мурожаат қилмасдан, ундиришни
мустақил равишда гаров предметига қаратишга ҳақлидир.
Халқаро капитал бозори таркибида синдициялаштирилган кредитлар
салмоғи йилдан-йилга ортиб боришига йирик ишлаб чиқариш корхоналарининг
вужудга келиши ва уларнинг катта суммадаги кредитларга бўлган талабнинг
пайдо бўлишини асос қилиб кўрсатиш мумкин.
Ўзбекистонда
синдициялаштирилган
кредитлаш
Ўзбекистон
Республикаси Марказий банки бошқарувининг 2005 йил 16 июлдаги қарори
билан тасдиқланган «Тижорат банклари томонидан йирик инвестиция
лойиҳаларини синдициялаштирилган кредитлашни амалга ошириш тартиби
тўғрисида»ги Низоми ва 2010 йил 6 ноябрда унга киртилган ўзгаришлар
билан тартибга солинади [5]. Лекин, лойиҳаларни синдициялаштирилган
кредитлаш амалиёти ушбу Низом чиқмасидан бир неча йиллар олдин ҳам ўз
ўрнига эга эди. Масалан, 1998 йилгача жалб қилинган хорижий
инвестициялар ва кредитлар миқдори 3,7 млрд. АҚШ долларини ташкил этган
бўлса, шундан 1,5 млрд. АҚШ доллари (40 фоиз) синдициялаштирилган
кредитларни ташкил этган. Ўша пайтдаги энг йирик синдициялаштирилган
кредит 612 млн. АҚШ долларига тенг бўлган ва бу “Шўртан газкимё”
мажмуасини қуриш лойиҳасига ажратилган. Синдикат иштирокчилари
сифатида эса, Япония «Эксимбанки» ва «Коммерцбанки» «Гермес» (Германия)
суғурта кафолати остида ва шу билан бирга, «Чейз Манхеттен банк» кабилар
суғурта кафолати остида иштирок этганлар.
Шунингдек республикамизда йирик лойиҳалардан меламин ва аммиак
ишлаб чиқаришни ташкил этиш мақсадида «Фарғона Азот»даги карбомид
ишлаб чиқарилишини қайта ташкил этиш учун ҳам банк синдикати ташкил
этилган. Синдикат иштирокчилари сифатида эса, ривожланаётган мамлакатлар
учун одатий бўлиб қолган халқаро молия институтлари қатнашганлар.
Республикамиз тижорат банкларининг узоқ муддатли барқарор
ресурсларига бўлган эҳтиёжининг юқорилиги, уларнинг халқаро молия
институтлари ва иқтисодиёти тараққий этган мамлакатлар банклари билан
ҳамкорлигининг етарли даражада эмаслиги, тижорат банкларини синдицияли
кредитлашда иштирок этиш учун жаҳон тажрибаси асосида фаолият
механизмини ташкил қилувчи меъёрларни халқаро андозаларга
мослаштиришдаги айрим муаммоларнинг мавжудлиги, тижорат банкларида
риск
менежментининг
етарли
даражада
такомиллашмаганлиги,
синдициялаштирилган кредитлашни рағбатлантирувчи инфраструктуранинг
тўлақонли шакллантирилмаганлиги, қимматли қоғозлар бозори фаолиятининг
сустлиги каби бир қатор омиллар мамлакатимизда инвестиция лойиҳаларини
синдициялаштирилган кредитлар ҳисобига молиялаштиришнинг методологик
ва концептуал асосларини такомиллаштиришни тақоза этади.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2016 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
Халқаро
экспертларнинг
фикрларига
кўра,
синдициялаштирилган
кредитлашни юртимиз банкларида ҳам ривожлантириш учун банклар ўртасидаги
ўзаро ишончни ошириш ҳамда ҳуқуқий-меъёрий базани такомиллаштириш зарур.
Шунингдек, синдициялаштирилган кредитлашни ташкил этишда миллий
банкларни фақатгина синдикат иштирокчиси сифатида бедгилаб, етарлича
тажрибага ҳамда кенг молиявий имкониятларга эга бўлган хорижий молиявий
муассасаларни етакчи сифатида ташкил этиш мақсадга мувофиқ бўлади.
Кредитлашнинг бу тури юртимиз банкларининг бир-бирини ўрганиш, ҳамкор
банкнинг молиявий барқарорлигини акс эттирувчи кўрсаткичларидан бири
ҳисобланган кредит портфели ҳақида маълумотга эга бўлиш ва таҳлил қилиш
имконини беради. Демак, синдициялаштирилган кредитлаш банкларнинг «ўзаро
бир-бирини ўрганиш» воситаларидан биридир.
Ҳукумат кафолати билан олинадиган халқаро кредитлар ролининг ошиб
бораётганлиги
синдициялаштирилган
кредитларни
жалб
этиш
ва
фойдаланишни давлат томонидан тартибга солишни янада такомиллаштириш
бўйича кескин чоралар кўрилишини тақозо этади. Синдициялаштирилган
кредитларни янги лойиҳаларга кенг жалб қилиш билан экологик тоза ва илғор
технологиялар, энг янги техника ва ускуна-жиҳозларни жорий қилиш,
меҳнатни оқилона ташкил этиш ҳисобига саноатни жадал ривожлантиришга
эришиш
мумкин.
Уларни
жалб
этишни,
бизнинг
назаримизда,
синдициялаштирилган кредитларни жалб қилиш ва улардан фойдаланиш
бўйича узоқ муддатли мақсадли дастурларга мувофиқ олиб бориш зарур.
Бунда устувор секторлар, илм талаб ва капитал талаб тармоқлар ва
синдициялаштирилган кредитларни ўзлаштириш иштирокчиларнинг ҳуқуқ ва
мажбуриятларини белгилаш билан боғлиқ тадбирларни назарда тутиш зарур.
Бугунги кунда тармоқлар ва худудларни модернизация қилиш, уларнинг
рақобатбардошлик даражасини ошириш, экспорт салохиятини ривожлантириш
масалалари устивор вазифалардан ҳисобланади. Айнан ушбу вазифаларни
бажаришда синдициялаштирилган халқаро кредитлардан фойдаланиш
механизмини такомиллаштириш мақсадга мувофиқдир. Бизнинг фикримизча
республикамиз минтақаларида синдициялаштирилган халқаро кредитларни жалб
этишнинг илмий жиҳатдан асосланган Стратегиясини ишлаб чиқиш лозим.
Худудларда синдициялаштирилган кредитларни жалб қилишни кучайтириш
маҳаллий ҳокимият бошқарув органларидан қуйидаги йўналишлар бўйича олиб
бориладиган инвестицион сиёсат самарадорлиги оширилишини тақозо қилади:
а) худуднинг инвестицион ривожланиш стратегиясини ишлаб чиқишда
чет эл инвестицияларини жалб этишни кучайтириш тадбирлари ишлаб
чиқилиши ва асосланиши лозим;
б) худудда синдициялаштирилган кредитларни жалб этиш учун зарур
бўлган шарт-шароитлар ва бозор инфратузилмасини шакллантириш;
в) ҳар бир вилоятни ўрта ва узоқ муддатли ривожлантириш стратегиясини
ишлаб чиқиш ва унда синдициялаштирилган кредитлар ҳисобидан
молиялаштириладиган
инвестицион
лойиҳаларнинг
самарадорлик
кўрсаткичларини аниқ акс эттириш лозим.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2016 йил
7
www.iqtisodiyot.uz
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1. Каримов
И.А.
2015-йилда
иқтисодиётимизда
туб
таркибий
ўзгаришларни
амалга
ошириш,
модернизация
ва
диверсификация
жараёнларини изчил давом эттириш ҳисобидан хусусий мулк ва хусусий
тадбиркорликка кенг йўл очиб бериш – устувор вазифамиздир. //Халқ сўзи,
17.01. 2015 йил.
2. Ўзбекистон Республикасининг 1992 йил, 9 декабрдаги “Гаров
тўғрисида”ги қонуни.
3. Каримов Н.Ғ. Иқтисодий интеграциялашув шароитида инвестиция
фаолиятини молиялаштиришнинг бозор механизмларини жорий этиш
масалалари. –Т.: Фан ва технология, 2007. -240 б.
4. Ғозибеков Д.Ғ. Инвестицияларни молиялаштириш масалалари. – Т.: Молия,
2003 йил. -332 бет.
5. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки бошқарувининг 2005 йил
16 июлдаги қарори билан тасдиқланган «Тижорат банклари томонидан йирик
инвестиция лойиҳаларини синдициялаштирилган кредитлашни амалга
ошириш тартиби тўғрисида»ги Низоми -WWWcbu.uz
