Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
34
ISLOM IQTISODIYOTIDA INVESTITSIYALAR: ULARNING TASHKILIY VA BOSHQARUV
TIZIMI HAMDA AMALDA QO’LLASH TAMOYILLARI
Irgasheva Gulbahor Sodiqovna
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
Аnnotatsiya.
Ushbu maqolada islom moliyasida investitsiyaviy instrumentlar mushoraka va
mudorabaning nazariy asoslari,
tashkiliy va boshqaruv tizimi hamda amalda qo’llash tamoyillari
haqida ma’lumotlar berilib, shuningdek ularning bir biridan farqli jihatlari yoritib
berilgan.
Bundan tashqari, mazkur shartnomalarni amaliyotga joriy qilish O’zbekistonda
ichki va tashqi
investitsiyalarni jalb qilish imkoniyatlariga doir masalalar keltirilgan.
Kalit soʼzlari:
islomiy investitsiyalar, mushoraka, mudoraba, meʼyori
y-huquqiy baza, ITB,
investitsiya loyihalari, islomiy moliyalashtirish mexanizmlari.
ИНВЕСТИЦИИ В ИСЛАМСКУЮ ЭКОНОМИКУ: ИХ ОРГАНИЗАЦИОННО
-
УПРАВЛЕНЧЕСКАЯ СИСТЕМА И ПРИНЦИПЫ ПРАКТИЧЕСКОГО ПРИМЕНЕНИЯ
Иргашева Гулбахор Садиковна
Ташкентский
государственный
экономический
университет
Аннотация.
В данной статье представлена информация о теоретических основах
инвестиционных инструментов, мушарака и мудараба, организационно
-
управленческой
системе, а также принципах практического применения, а также их отличиях друг от
друга. Кроме того, представлены вопросы, связанные с возможностью привлечения
отечественных и иностранных инвестиций в Узбекистан путем реализации данных
соглашений.
Ключевые слова
:
исламские инвестиции, мушарака, мудараба, нормативная база,
ИТБ, инвестиционные проекты, механизмы исламского финансирования.
INVESTMENTS IN ISLAMIC ECONOMY: THEIR ORGANIZATIONAL AND MANAGEMENT
SYSTEM AND PRINCIPLES OF IMPLEMENTATION
Irgasheva Gulbakhor Sadikovna
Tashkent State University of Economics
Abstract.
This article provides information about the theoretical basis of investment
instruments, musharakah and mudarabah, organizational and management system, as well as
the principles of practical application, as well as their differences from each other. In addition,
issues related to the possibility of attracting domestic and foreign investments in Uzbekistan by
implementing these agreements are presented.
Keywords:
islamic investments, musharaka, mudarabah, regulatory framework, ITB,
investment projects, Islamic financing mechanisms.
UO`K: 336.71.078.3
I SON - YANVAR, 2024
34-43
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
35
Kirish.
Bugungi globallashuv jarayonida jahon amaliyotidan koʼrish
mumkinki, har qanday
mamlakat oʼz iqtisodiyot
ini rivojlantirishda xorijiy investitsiyalarni jalb qiladi, negaki bu
jarayonlarsiz mamlakat taraqqiyotiga erisha olmaydi. Ishlab chiqarish jarayonlarini intensiv va
yuksak darajada rivojlantirish, mamlakatlarda
gi mavjud boʼlgan yoki yuzaga kelish ehtimoli
boʼlgan ijtimoiy muammolarni bartaraf etish,
zamonaviy texnika-texnologiyalar asosida ishlab
chiqariladigan mahsulotlar raqobatbardoshligini har tomonlama oshirish, mamlakatning
eksport salohiyatini mustahkamla
sh, eksport ko’lamini har qachongidan ham yuq
ori
sur’atlarda oshirish, bu eng avvalo mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun jalb qilinadigan
investitsiyalar oqimi orqali taʼminlanadi.
Bu borada mamlakatimiz iqtisodiyotini rivojlantirishda nafaqat ichki, balki xorijiy
investitsiyalarni samarali jalb qilish bugungi kunning dolzarb masalalardan biridir. Bunda,
bugungi kunda butun musulmon shu bilan birgalikda musulmon boʼlmagan mamlakatlarda
ham keng rivojlanib borayotgan islom iqtisodiyoti tamoyillari asosidagi ichki va tashqi
investitsiyalarni jalb qilishga doir qiziqishlar yildan yilga oshib bormoqda.
Jahonda islom moliya tizimi jadal surʼatlarda rivojlanib borayotgan va ishonchli,
innovatsion moliyalashtirish mexanizmlarini oʼzida jamlangan s
ohalardan biri hisoblanib,
2022 yil yakunlari
boʼyicha ushbu tarmoqning yalpi aktivlari miqdori 4.5 trillion АQSh dollarini
tashkil etdi va yiliga oʼrtacha 10
-
15 foizga oʼsib bormoqda. Bundan koʼrish mumkinki, islom
moliyasining rivojlanishi va keng tarqalishi yildan yilga oshib bormoqda. Mustaqil Shariat olimi
Shayx Yusuf Talal DeLorenzoning taʼkidlashicha, "Investitsiya qilish musulmonlar oʼz pullari
ustida yaxshi boshqaruvchi boʼlishlari mumkin boʼlgan usullardan biridir, buni Islom taʼlimoti
targʼib qil
adi". Buning isboti esa ilk bor 2000-yilda du
nyo boʼylab 150 milliard dollardan ortiq
islom investitsiya bozori mavjud ekanligi maʼlum qilinganligida edi.
Shu bilan bir qatorda, O’zbekistonda ham bu sohani rivojlantirishga doir ma’lum bir
kelishuvlar va qonunchilikni ishlab chiqishga doir chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Xususan, Oʼzbekiston Respublikasi Prezidentining 2019
-yil 5-
martdagi “Islom taraqqiyot banki
guruhi va Arab muvofiqlashtirish guruhi jamgʼarmalari bilan sherikchilikni
yanada
kengaytirish va chuqurlashtirish chora-tadbi
rlari toʼgʼrisida”gi PQ
-4224-sonli qarori 2-bandida
Oʼzbekiston Respublikasining ITB guruhi АMG bilan uzoq muddatli sherikligining asosiy
yoʼnalishlari hamda vazifalaridan biri sifatida davlat
-xususiy sherikligi mexanizmlarini,
jumladan vaqf-
jamgʼarmalarini tashkil etish yoʼli bilan qoʼllab
-quvvatlash dasturlarini
birgalikda ishlab chiqish va Oʼzbekistonda tatbiq qilish belgilangan. Bundan tashqari,
Oʼzbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoev Islom ta
raqqiyot banki Boshqaruvchilar
kengashining 46-
yigʼilishida ochilish marosimida soʼzlagan nutqida “Ban
kning yillik anjumani
Toshkentda oʼtkazilishi oʼziga xos ramziy maʼnoga ega. Biz buni Oʼzbekistonning islom dunyosi
rivojiga qoʼshgan xissasi, shuningdek,
mamlakatda soʼngi besh yil davomida olib borilayot
gan
izchil islohotlarning eʼtirofi, deb hisoblaymiz”,
-
deya taʼkidlab oʼtgan edi.
Oʼzbekiston Respublikasi Prezidenti va Islom taraqqiyot banki Prezidenti ushbu
uchrashuvlarida koʼp qirrali sherikchilikni kengaytirish istiqbollariga alohida eʼt
ibor qaratdi.
Suhbat davomida 2022-2025 yillarda amalga oshirilishi rejalashtirilgan yangi hamkorlik
dasturini yaqin vaqtlarda qabul qilish va amalga oshirishlik, shuningdek, Islom taraqqiyot
bankining Oʼzbekistonda toʼlaqonli vakolatxonasini ishga tushiri
sh, moliyalashtirish
instrumentlari samaradorligini
oshirish muhim ekanligi taʼkidlandi. Tomonlar oʼrtasidagi keng
koʼlamli hamkorlik va strategik sherikchilikni rivojlantirish maqsadida oʼzaro muloqotlarn
i
davom ettirish hamda yaqindan ishlashga kelishib olindi. Shunday ekan, musulmon
davlatlaridagi faoliyati islomiy moliyalashtirishga asoslangan mavjud banklar, investitsiya
fondlari va kompaniyalar mablagʻlarini Oʻzbekistonning ijtimoiy
-iqtisodiy rivojlanishi va
xususiy sektorni qoʻllab
-quvvatlash maqsadida jalb etish ayni muddaodir. Buning uchun,
albatta, milliy bank tizimiga yangicha yondashuv bilan nazar solmoq lozim, ya'ni an'anaviy
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
36
moliyalashtirish mexanizmlari bilan bir qatorda sherikchilikka asoslangan moliyalashtirish
mexanizmlarini joriy etish masalasi tadqiq etilishi muhim va dolzarb hisoblanadi.
Ushbu tadqiqot ishimizda islom moliyasida investitsiya shartnomalari mushoraka va
mudorabaning asosiy mazmun-
mohiyati, ularni amaliyotda qo’lla
sh tamoyillari, islomiy
investitsiyalarga qo’yiladigan talablar va ikki shartnoma o’rtasidagi farqlar tadqiq etilgan.
Аdabiyotlar sharhi
Yuqorida taʼkidlaganimizdek, islom moliyasi bugungi kunda butun dunyoda juda tez
surʼatda rivojlanib borayotgan jahon moliya sanoatining yetakchi qismi sifatida eʼtirof
etilmoqda. Islom moliyasi eng ilgʼor soha sifatida nafaqat
musulmon mamlakatlari, balki
musulmon boʼlmagan mamlakatlar ham oʼz moliya sanoatlarida qoʼllamoqdalar.
Bu borada ko’plab xorijiy, MDH mamlakatlari va o’zbek olimlari va tadqiqotchilari bu
sohaga doir o’z izlanishlarini olib borishgan va uning natijalarini o’z tadqiqotlarida bayon
etishgan. Xususan, xorijlik islom moliyasiga doir tadqiqot ishlarini olib borgan olimlardan biri
Sh
ayx Muhammad Taqi Usmoniy (2011) o’zining “Islom moliyasiga kirish” kitobini yozib,
ushbu kitobda asosan islom banklari
, nobank moliya institutlari tomonidan qo’llaniladigan
moliyalashtirishning turli usul va vositalariga doir ma’lumotlar berilib, islom mo
liyasining
qoidalari, tamoyillari va uslublarini bayon etgan. Jumladan, islomiy investitsiya shartnomalari
mushoraka va mudorabalarni mohiyati, amaliyotda ishlatilish tuzilmasi va ularga doir barcha
masalalar batafsil yoritib berilgan. Bugungi kunga kelib,
bu kitob butun dunyo bo’ylab
mutaxassislar, ushbu sohani o’rganuvchilar, tadqiqot olib borayotgan izlanuvchilar uchun
bir
qo’llanma sifatida tarqalib, keng foydalanilmoqda. Bundan tashqari, Muhammad Ayub (2007)
ham bu sohaga doir o’z izlanishlarini olib borgan, uning “Islom moliyasini tushunish” nomli
tadqiqot ishida islomiy investitsiyalarning mamlakatlar iqtisodiyotini rivojidagi roli tushintirib
berilgan.
Shunindek, MDH mamlakatlari olimlari orasida ham bu sohaga doir qiziqishlar ancha
yuqori
bo’lib, o’z tadqiqot ishlarini olib borishgan. Xususan, Baydaulet (2019) o’zining “Islomiy
moliya asoslari” nomli kitobini yozib, o’quvchilar uchun bu sohani o’rganishda juda katta hissa
qo’shgan. U kitobida yuqori saviyadagi zamonaviy innovatsion tadqiqo
t usul va uslublaridan
foydalangan holda ushbu sohani endi o’rganishni boshlagan o’quvchi uchun juda tushunarli
tarzda yozgan. Ushbu kitobda islom moliyasining yuzaga kelish tarixi va sabablari, islom
banklari, shuningdek, islomiy moliyalashtirish vositalari mushoraka, mudoraba, murobaha,
ijara, istisno, sukuk, takaful va salam haqida to’liq yoritib bergan. Shunisi quvonar
liki, bugungi
kunda bizning mamlakatimiz O’zbekistonda ham bu sohada tadqiqot ishlari va izlanishlar olib
borayotgan tadqiqotchilarning yildan-
yilga ko’payotgani tahsinga sazovordir. Ular o’zlarining
izlanishlarining natijalarini doimo e’lon qilib borishi
bu sohaga qiziqish bildirayotgan yangi
o’quvchilar uchun ayni muddaodir. Xususan, Xasanov, (2017) o’zining “Axloqiy (islomiy)
moliyalashtirish tizimi-
innovatsion moliyalashtirish vositasi sifatida” maqolasida islomiy
moliyalashtishning mamlakatlarning rivojidagi afzalliklarini yoritib bergan. Bundan tashqari,
Tursunov (2021) o’zining tadqiqot ishlarida an’anaviy banklarda islomiy bank xizm
atlari,
islomiy moliyalashtirish vositalardan foydalanish masalalari ko’rib chiqilgan. Abrorov (2020)
“O’zbekistonda sukuk islomiy qimmatli qog’ozini joriy etish istiqbollari” ga doir tadqiqot ishida
O’zbekistonda sukukni joriy etishga doir o’zining taklif
va tavsiyalarini ishlab chiqqan. Yana
boshqa o’zbek olimlaridan Imomnazarov (2023) O’zbekiston iqtisodiyotida islom mo
liyasini
rivojlantirish va uning imkoniyatlaridan mamlakatimiz rivojidagi o’rni doirasida o’z tadqiqot
ishini olib borgan. Bundan tashqar
i, Zayniddinov (2022) O’zbekistonda investitsiya loyihalarni
islomiy moliyalashtirish samaradorligini oshirish borasida
o’z tadqiqot ishlarida bu sohani
mamlakatimizda rivojlantirishga doir o’zining xulosa va tavsiyalarini ishlab chiqqan.
Shuningdek, Saydi
rasulov (2023) o’zining “Yangi O’zbekiston iqtisodiyotida islom moliya
bozorining imkoniyatlaridan foydalanishga oid tadqiqot ishida islom moliya bozorini tadqiq
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
37
qilish orqali O’zbekistonda islomiy investitsiyalar oqimi hajmini kengaytirishga doir o’zinin
g
xulosa va takliflarini bergan.
Ilmiy tadqiqotimizda foydalanilgan yondashuv va obyekt yuqorida nomlari keltirilgan
olimlarning ilmiy ishlaridan farqlanadi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Maqolamizni ilmiy jihatdan keng darajada tahlil qilishda sifat yondashuvidan
foydalanildi. Shuningdek, mushoraka va mudoraba islomiy moliyalashtirish vositalarini tadqiq
qilishda induksiya va deduksiya usullari, grafik tasvirlash kabi tadqiqot usullaridan samarali
ravishda foydalanildi. Bundan tashqari, mushoraka va mudoraba moliyalashtirish vositalari
o’rtasidagi farqlarni tahlil qilishda qiyosiy tahlil qilishdan ham foy
dalanildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Islomiy investitsiyalardan maqsad faqat shaxsiy foydalanish uchun
imkon qadar koʼproq
boylik toʼplash emas, balki sarmoyalar nafaqat investorga, balki butun jamiyat va ummatga
foyda keltirishi, sarmoya
larning Qurʼon va Sunnat taʼlimotlari bilan uygʼun boʼlishi kerakligini
koʼrsatadi. Shunday qilib, islom investitsiyasi, Alloh taolo Qurʼoni Karim Moida surasida
aytganidek, birodarlik va barchaning manfaati uchun bir-
birlariga yordam berish tuygʼusini oʼz
ichiga oladi: “...Yaxshilik va taqvo yoʼlida bir
-biringizga yordam bering, gunoh va adovatda bir-
biringizga yordam berma
ng...”. Bundan ko’rish mumkinki, har qanday tadbirkorlik yoki biznes
faoliyati natijasida erishiladigan foyda yoki daromad islomiy qonun-qoidalar, shariatda joiz
hisoblangan tamoyillar asosida amalga oshirilishi, halol manbalardan boʼlishi, bularga
asoslan
ib amalga oshirilgan boʼlsagina shaxsiy isteʼmol yoki xayriya ishlariga yoʼnaltirishda
islom sarmoyasi sharʼiy yoʼl
-
yoʼriqlar va tamoyillarga muvofiq boʼlishini taqozo etadi. Shuni
inobatga olib, biz maqolamizda islomiy investitsiya shartnomalari mushoraka va
mudorabaning nazariy asoslarini yoritibgina qolmasdan, ularning insoniyat shuningdek,
jamiyatga qanday foyda keltirishini ham ko’ri
b chiqamiz.
Mushoraka sherikchilik asosida biznesni tashkil etib, foyda va zararni birgalikda baham
koʼruvchi hamkorlar oʼrtasidagi kelishuv shartnomasi hisoblanadi. AAOIFI xalqaro
standartlariga koʻra, mushoraka (sharika, shirkat) sherikchilik
shartnomasidir, bu ikki va
undan koʻproq tomonlar oʻrtasida foyda olish maqsadida mehnat resurslari yoki
majburiyatlarni,
aktivlarni birlashtirish toʻgʻrisidagi kelishuvni anglatadi. Bunga misol
tariqasida tijoratdagi sherikchilikni oladigan bo’lsak, mushoraka shartnomasiga koʼra, moliya
muassasining daromadi tijoratdan keladigan foydaga asoslanib, foyda qanchalik koʼp boʼls
a,
moliya muassasi uchun unga keladigan daromad ham shuncha yuqori boʼladi. Bu esa, hozirgi
anʼanaviy banklarning tadbirkor va sanoatch
ilarga foiz asosida beradigan qarzlaridan farq
qilib, mushorakada koʼriladigan foyda va zarar faqat bir guruh qoʼlida toʼ
planib qolmaydi, balki
foyda va zarar teng taqsimlanadi. Bu esa tomonlar oʼrtasidagi adolatsizlikni oldini oladi.
Bundan tashqari, mush
orakada koʼrilgan foyda tomonlar kelishuviga koʼra belgilansa, zarar har
doim kiritilgan sarmoyaning nisbatiga qarab taqsimlanadi.
Mushoraka borasida turli olimlar fikr bildirgan. Xususan, Usmani (2023)
“Biznes va savdo
talqinida ushbu atama qo’
shma korxona (oddiy sherikchilik)ni anglatadi, bunda barcha
sheriklar umumiy ishdagi foyda yoki zararni
taqsimlaydilar, ushbu so’zning mazmuni islom
fiqhida ishlatiladigan “shirkat” atamasidan kengroqdir. Mushoraka atamasi “shirkat”ning
xususiy shakli-
“sh
irkat ul-
amvol” bilan cheklangan, unda ikki yoki undan ortiq shaxslar o’z
kapitalini qo’shma tijoriy korxonaga investitsiya qiladilar. Ba’zan u “shirkat ul
-
amal”ni ham o’z
ichiga oladi, unda sherikchilik xizmat ko’rsatish sohasida amalga oshiriladi” degan bo’lsa,
R.Vohidov esa mushoraka xususida “Kapitalda ikki tomon ishtirok etadigan tadbirkor va
moliyaviy
ishtirokchining sherikchiligi. Foyda tomonlarning kelishuvi bo’yicha, zararlar esa
kapitaldagi ishtirokka mutanosib taqsimlanadi” degan fikrni bildirgan
.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
38
1-rasm. Shirkatning turlari
2-rasm. Mushorakaning turlari
Yuqoridagi 1 va 2-rasmda, shirkat va mushorakaning turlari hamda uning sheriklik
asosida qanday faoliyatlarni amalga oshirilishi yaqqol koʼrsatilgan. Unga ko’ra, shir
kat 2 turga
bo’linadi: shirkatul mulk va shirkatul aqd, shuningdek, ularning o’zi ham bir qancha turlarga
bo’linishi rasmda keltirilgan. Shirkatul aqd bir necha turlarga bo’linib, bulardan biri shirkat ul
-
amvol hisoblanib, sheriklarning har biri ma’lum miqdorda sarmoya kiritishadi, har biri biznesni
boshqarishda qatnashishi mumkin va zarar ularning kiritgan kapitaliga mutanosib ravishda
taqsimlanadi. Shirkat ul-vu
juh esa sheriklar o’rtasida ma’lum majburiyat asosida shakllanib,
bunda asosan sheriklar foyda olish maqsadida aktivlarni qarzga sotib oladilar va ularning har
birining majburiyatlari va foydadagi ulushi kelishib olinadi. Shirkatning 3-turi shirkat ul-amal
hisoblanib, sheriklar o’zlaridagi mavjud qobiliyatlari asosida faoliyatlarida vazifalar sheriklar
o’rtasida belgilab olinib, xizmat ko’rsatiladi ya’ni ular yuqori malakali mehnatni bajarishga doir
xizmatlar ko’rsatadilar.
Yuqoridagi 1-jadvalda mushoraka shartnomasining turi hisoblangan, zamonaviy
korporatsiyalarning ko’pchilikka ma’lum bo’lgan shakllari keltirilgan.
3-
rasmda qozog’istonlik olim Baydauletning, (2019) “Islomiy moliya asoslari” nomli
kitobida keltirilgan mushoraka shartnomasini tashkil etishdagi bosqichlar aks ettirilgan.
Mushoraka bitimini tuzishda eng avvalo tomonlar o’rtasida ya’ni bank yoki moliyaviy tashkilot
bilan mijoz o’rtasida kelishuv amalga oshiriladi. Keyingi bosqichda hamkorlar o’rtasida (bank
va mijoz) kelishi
lgan shartnoma talablariga ko’ra, ular o’zlarining biznes
-rejalarini
moliyalashtirishni kelishilgan ulushlarda taqsimlashadi. O’zlarining biznes rejalarini amalga
oshirish jarayonida foyda va zarar yuzaga keladi, bu bank va mijoz o’rtasida kelishilgan
ulushlarga muvofiq tarzda taqsimlanadi.
Shirkat
Shirkatul mulk
[Qo'shma mulk
]
Тоmonlarning
ixtiyoriy
qo'shma mulki
Mulkning
ixtiyorsiz
ravishda o'tishi
Shirkatul aqd
[Qo'shma tijorat
]
Shirkatul-
amvol (sarmoya
kiritishdagi
sherikchilik
)
Shirkatul-
amal (mijozlarga
xizmat ko'rsatish va
faoliyatda sheriklik
)
Shirkatul
vujuh (debitorlik
asosidagi
sheriklik
)
Мushoraka
Shirkatal-inon (shartnomaviy
sherikchilik)
Shirkatal- vujuh (mas’uliyati
cheklangan sheriklik)
Shirkatal- amal (kasbiy va
murakkab faoliyatlar bo’yicha
sheriklik)
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
39
1-jadval
Zamonaviy korporatsiyalarning shakllari:
Mushoraka-
sherikchilik
sahrtnoma/ zamonaviy
korporatsiya turlari
Ta’rif talqini
1.
Sharika al-
musohama
Bu moliyaviy sherikchilik shakllaridan biri hisoblanadi. Barcha
hissadorlari aksiyalarning teng ulushlariga ega boʼlgan kompaniya
boʼlib, har bir hissadorning kompaniyadagi javobgarligi uning
kapitaldagi ulushi bilan chegaralangan boʼladi. Sharika al
-musohama
hissadorlik jamiyati hisoblanadi.
2.
Sharika at-tadamun
Bu ham moliyaviy sherikchilik turlaridan biri boʼlib, faqat oʼzida
xususiy sherikchilik shaklini aks ettiradi. Shuningdek, kompaniya oʼz
tovar belgisiga ega va maʼsuliyatni umumiy oʼzida aks ettiradigan
sherikchilik kompaniyasi hisoblanadi.
3.
Sharika at-tavsiya al-
basita
Bunda ikki yoki undan ortiq sheriklar boʼlib, boshqaruvchi va passiv
sheriklardan iborat boʼlib, xususiy sherikchilik shakllarini oʼzida aks
ettiradi.
4.
Sharika at-tavsiya
bil-
as’ham
Moliyaviy sherikchilik shakllarida
n biri boʼlib, maʼs
uliyati cheklangan
hissadorlik kompaniyasi hisoblanadi. Bunday kompaniyalarning
aksiyalari teng sondagi obunadan iborat boʼlib, bu boshqaruvchi va
passiv sheriklar ishtirokida amalga oshiriladi.
5.
Sharika al-
muhossa
Bu ham
xususiy kompaniyalarning koʼrinishini oʼzida aks ettirib, bu
nda
sheriklar shartnoma tuzilib, sherikchilik shakllangunga qadar har bir
sherikning moliyaviy tomondagi holati shuningdek ularning
majburiyatlari boʼyicha oʼzlarining shaxsiy mulklari bilan javob
berish
qobiliyatlarini koʼrib
chiqadilar va baholaydilar.
6.
Sharik
а al
-mutanoqis
Sherikchilik shakli boʼlib, mavjud sheriklardan biri oʼzining boshqa
sherigining sarmoyadagi ulushini oʼziga butkul oʼtishiga qadar, sekinlik
bilan sotib olishga vaʼda
beradi.
Islom moliyasida islomiy investitsiya instrumentlaridan
yana biri “mudoraba” (
kapital va
mehnat sherikchiligi
)dir. Mudorabaga ko’plab olimlar turlicha ta’rif berishgan. Xususan, M. Al
-
Jarhi va M.Iqbal “Ishonch asosida moliyalashtirishning monandi bo’lib, kapital egasi bo’lgan
bank o’z mablag’larini obro’, tajriba va imkoniyatga ega tadbirkor (mudorib)ga samarali
ishlatish uchun ishonib topshiradi. Bu holatda bank berilgan pullar evaziga garov talab qilish
huquqiga ega emas.
Investitsiya qilingan pullardan kelgan daromad
bank va tadbirkor o’rtasida shartnoma
imzolangan vaqtdagi bitimga muvofiq taqsimlanadi. Zararlar vujudga kelgan hollarda bank uni
o’z zimmasiga oladi, mudorib esa bunday holatda o’zining faoliyati va sa’y
-harakati uchun
mukofot ola olmaydi
”
deb mudorabaga
ta’rif bergan bo’lsa, R.Vohidov esa “Moliyaviy
ishtirokchi va tadbirkorning sherikchiligi hisoblanib, bank kapital beradigan tomon sifatida,
qarzdor esa-ushbu kapitalni boshqaruvchi tadbirkor sifatida ishtirok etadi. Loyihadan kelgan
foyda bank va ishonch
li boshqaruvchi bo’lgan tadbirkor o’rtasida kelishuv bo’yicha
taqsimlanadi. Yuzaga kelishi mumkin bo’lgan zarar xatari bank zimmasida bo’ladi” deya fikr
bildirgan. Demak, “mudoraba”
sherikchilikning
maxsus turi bo’lib,
unda bir sherik ikkinchi
tomon ishonchli boshqaruvchiga aytaylik tijoratga sarmoya kiritish maqsadida pul berib
sherikchilik qiladi.
Sarmoya kiritish “Rabbul mol” deb ataluvchi birinchi sherik tomonidan
amalga oshirilsa, ish yuritish “mudorib” deb nomlanu
vchi ikkinchi tomonning majburiyati
hisoblanadi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
40
2-
rasm. Mushoraka shartnomasining amalda qo’llanilish tuzilmasi
4-rasm ham Baydaulet, (2019) tomonidan shakllantirilib, mudoraba shartnomasini
amalga oshiradigan tomonlarning vazifa va majburiyatlari keltirilgan. Bunda eng avvalo, bank
va mijoz o’rtasida sherikchilik bitimini shakllantiradilar va bank moliyalashtirish vazifasini
bajaradi. Keyingi bosqichlarda esa mudorib bu yerda asosan loyihalarni tuzuvchi va amalga
oshiruvchi tomon sifatida faoliyat yuritadi. Biznes-loyihalarni amalga oshirish jarayonida foyda
va zarar yuzaga keladi.
4-
rasm. Mudoraba shartnomasining amalda qo’llanilish tuzilmasi
Mudorabada olingan foyda rabbul mol va mudorib o’rtasida
kelishilgan ulushlarda
taqsimlanadi, ammo zarar rabbul mol zimm
asida bo’ladi qachonki ushbu zararni mudorib
tomonidan nazorat qilib bo’lmaydigan tashqi ta’sir ostida sodir bo’lganligi aniqlansa. Ya’ni,
agarda mudoribni layoqatsizligi, mas’ulyatsizligi va i
shga yetarlicha yondashmaganligi
natijasida zarar kelib chiqadi
gan bo’lsa bu zararga mudorib javobgar hisoblanadi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
41
2-jadval
Tadbirkorlik faoliyatida hamkorlik turlari sifatida mudoraba va mushoraka
amaliyotlarining asosiy farqlari.
Mudoraba
Mushoraka
Kapitalni
ta’minlovchi
hamkorlik faoliyati
Faqat bir tomon yaʼni
rabbul mol
tomonidan sarmoya kiritiladi.
Barcha sheriklar tadbirkorlik faoliyati
uchun sarmoya kiritadilar.
Investitsiyalarni
boshqarish
Mudorabada
biznes
boshqaruvida
faqatgina m
udorib masʼul hisoblanadi.
Bunda tijorat faoliyatini olib borish uchun
hamkor barcha sheriklar ish faoliyatida
yaʼni biznes yuritish va boshqarishda
ishtirok yetishlari mumkin.
Yuzag
а kelgan
zararni taqsimlash
Mudorabada yuzaga kelgan zarar rabbul
molga tushadi, chunki mudorib sarmoya
kiritmagan hisoblanadi. Agar mudorib
oʼz
faoliyatini
yeʼtiborsizlik
va
maʼsuliyatsizlik asosida bajargan boʼlsa,
zarar uning zimmasiga yuklatilishi
mumkin.
Mushorakada esa zarar koʼrilsa, bu barcha
sheriklarning kiritgan sarmoyalariga mos
ravishda boʼlinadi
Hamkorlikdagi
tadbirkorlik
davrida qo’shi
mcha
qarz olish
Mudorib
tadbirkorlik
faoliyati
jarayonida sarmoya kirituvchi tomon
nomidan qoʼshimcha moliyalashtirishni
taʼminlay olmaydi. Sarmoya kiritish faqat
Rabbul mol tomonidan amalga oshirilib,
barcha mahsulot va sarmoya rabbul
molga tegishli hisoblanadi.
Mushorakada barcha tomonlar biznesni
boshqarish uchun masʼul boʼlganligi uchun,
tijoratda koʼproq sarmoya kiritishda hech
qanday cheklovlar yoʼq. Barcha sheriklar
tom
onidan kiritilgan sarmoyalar qoʼshib
yuboriladi. Shuningdek, zarur boʼlgan
kapital
ham
sheriklar
tomonidan
qoplanishi mumkin. Agar tomonlar koʼproq
kapital qoʼshsa,
ulush stavkalari qayta
koʼrib chiqilishi mumkin.
Hamkorlik davrida
sotib olingan
tovarlar
Mudorib tomonidan hamkorlikdagi
tijorat davrida tadbirkorlik faoliyati
uchun sotib olingan tovarlar sarmoya
kiritgan tomonga tegishlidir. Mudorib
yesa faqat savdo faoliyatini olib borib,
tijoratdagi foydadan oʼz ulushini davo
qilishi mumkin.
Hamkorlikdagi tadbirkorlik faoliyati uchun
sheriklar tomonidan kiritilgan sarmoyalar
birlashtiri
ladi va umumiy kapitalga yaʼni
mulkka aylanadi, sheriklarning barchasi
birgalikda egalik qilishadi. Sarmoya egalari
tadbirkorlik faoliyati davrida olingan
tovarlarga oʼzlari
kiritgan kapitalga
mutanosib ravishda huquqqa ega boʼladilar.
Shuning uchun, agar olingan tovar
qiymatida oʼsish boʼlsa, ular ham bu
oʼsishning ulushini olishlari m
umkin.
Sheriklarning
majburiyatlari
Mudorabada agar rabbul mol mudoribga
rabbul mol nomidan qarz olishga ruxsat
bermagan boʼlsa, rabbul molning
majburiyati u kiritgan sarmoyadan ortiq
boʼlmaydi.
Mushorakada tijorat faoliyatini olib
borayotgan sheriklarning majburiyatlari
cheklanmagan boʼladi.
Таrqalishi
Mudoraba amaliyoti kamroq afzal
koʼriladi, chunki uning tranzaksiya
xarajatlari (ishonch kabi masalalar
tufayli) yuqori.
Mu
sharaka amaliyoti koʼplab banklar
tomonidan mudorabadan koʼra koʼproq
afzal koʼriladi, chunki u tijorat faoliyatida
keng qoʼllanilishi va koʼrilishi mumkin
boʼlgan s
heriklik tuzilishiga ega.
Yuqoridagi 2-jadvalda mushoraka va mudorabaning bir-biridan farqli tomonlari muallif
tomonidan yoritib berilgan va bu shartnomalardan foydalanishdagi ma
’
lum ko
’
rsatmalar
berilganligini ko
’
rish mumkin.
Xulosa va takliflar.
Olib borgan tadqiqotimiz natijalariga ko
ʻ
ra xulosa yasaydigan bo
ʻ
lsak, O
ʻ
zbekistonda
investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning samarali usullarini milliy iqtisodiyot
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
42
xususiyatlarini inobatga olgan holda joriy etish, investitsion faoliyatda loyihaviy risklarni
imkon darajasida pasaytirish, investitsion risklarni samarali boshqarish, resurslar taqchilligi
sharoitida yirik investitsiya loyihalarini samarali moliyalashtirishni tashkil etishda islomiy
investitsiyalar asosida moliyalashtirishni tashkil etilishi moliyaviy xizmatlar sifatining oshishi,
xorijiy va ichki investitsiyalar oqimining oshishi, xususiy tarmoq vakillari salohiyatining o
ʻ
sishi,
aholi turmush darajasining yaxshilanishi hamda mamlakat iqtisodiyoti rivojiga hissa qo
ʻ
shishi
nuqtai nazaridan muhim ahamiyatga ega. Tadqiqot ishimizda islomiy investitsiya
shartnomalari mushoraka va mudorabaning nazariy asoslari, amaliyotda qo
’
llanilish
tamoyillari, va ularga doir masalalar, ular o
’
rtasidagi farqli jihatlarini tadqiq etdik.
O
’
zbekistonda ushbu shartnomalarni qo
’
llash masalasiga kelsak, islom moliyasi bo
’
yicha
qonunchilikni mavjud bo
’
lmaganli mazkur shartnomalardan foydalanishga imkon bermaydi.
Agarda islom bankchiligi yoki an
’
anaviy banklar qoshida islom darchalarini ochilishiga imkon
beradigan qonunchilik qabul qilinsa mazkur shartnomalar va islom moliyasining boshqa
shartnomalari asosida sarmoya kiritishga yoki islomiy moliyalashtirishdan foydalanishga
tayyor juda katta ichki va tashqi talab borligi olimlar, xalqaro iqtisodiy tashkilotlar va
O
’
zbekiston Respublikasi muassasalari tomonidan olib borilgan tadqiqotlar, so
’
rovnomalar
natijasida aniqlangan. Jumladan, 2020 yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti Taraqqiyot Dasturi
va O
ʻ
zbekiston Savdo-sanoat palatasi bilan birgalikda O
ʻ
zbekistonda jismoniy va yuridik
shaxslar o
ʻ
rtasida o
ʻ
tkazilgan so
ʻ
rovnomada Islom bank-moliyasi mahsulotlariga talab yuqori
ekanligi aniqlangan. Xususan, jismoniy shaxslarning 55 foizi, yuridik shaxslarning 38 foizi diniy
qarashlari sabab an'anaviy kreditlardan foydalanmasliklarini ko
ʻ
rsatishgan bo
ʻ
lishsa, yuridik
shaxslarning 61 foizi va jismoniy shaxslarning 75 foizi agarda Islom bank-moliya muassasalari
O
ʻ
zbekistonda faoliyat boshlashsa, o
ʻ
z moliyaviy amaliyotlarini Islom moliya muassasalarida
olib borishlarini aytishgan.
Bundan tashqari
, “
Islom tamoyillariga asoslangan daromad keltiruvchi omonat yoki
sheriklik bitimlariga qancha mablag
ʻ
yo
ʻ
naltirgan bo
ʻ
lardingiz
?”
degan savolga 26,31 foiz
jismoniy shaxslar 1 mln.dan - 5 mln. so
ʻ
mgacha bo
ʻ
lgan, 23,69 foizi esa 20 mln.so
ʻ
mdan ko
ʻ
p
bo
ʻ
lgan (bo
ʻ
sh) mablag
ʻ
larini islom banklariga omonat sifatida qo
ʻ
yishga tayyor ekanliklarini
bildirishgan. Mazkur so
ʻ
rovnoma natijalaridan anglashimiz mumkinki, Islom bank-moliya
tizimining mamlakatimizda joriy qilinishi birinchi navbatda ichki investisiyalarni
rag
ʻ
batlantiradi, ya'ni bugungi kunda yashirin iqtisodiyotda aylanayotgan mablag
ʻ
larni rasmiy
bank tizimiga jalb qilish imkoniyatini beribgina qolmasdan, Islom moliyasi uchun zarur
infratuzilmani shakllantirish Islom moliyasi rivojlangan Arab dunyosi mamlakatlaridan hamda
Malaziya, Pokiston, Indoneziya, Turkiya va boshqa bir nechta mamlakatlardan Islomiy moliya
yo
ʻ
nalishi bo
ʻ
yicha xorijiy investitsiyalarning jadal sur'atlarda kirib kelishiga sabab bo
ʻ
lar edi.
Bundan tashqari, 2023 yilning 21-
22 iyun kunlari Toshkent shahrida “Fintex, banklar, riteyl”
PLAS
–
forumi boʻlib oʻtdi.
Undagi sessiyalardan biri Markaziy Osiyoda islom moliyasi va uning
istiqbollariga bagʻ
ishlandi.
Forumda soʻz olgan Apex bank boshqaruvi raisi Bahrom Noʻmonovning fikricha, islom
moliyasining tatbiq etilishi Oʻzbekistonga har yili 10 milliard dol
largacha investitsiya jalb
qilishi mumkin. Aholining 95 foizidan ortig’i musulmonlar e
kani hisobga olinsa, islomiy
moliyalashtirish mahsulotlariga talab yildan-yilga ortib boradi.
Yuqorida keltirilgan dalillar asosida aytishimiz mumkinki, islom moliyasiga
Oʻzbekistonda nafaqat biznes sektori balki aholi tomonidan ham katta talab mavjud boʻlib,
soʻngi yillarda hukumat tomonidan ham ushbu sohani rivojlantirishga katta qiziqish
bildirilmoqda. Shunday ekan, musulmon davlatlaridagi faoliyati islomiy moliyalashtirishga
asoslangan mavjud banklar, investisiya fondlari va kompaniyalar mabl
agʻlarini
Oʻzbekistonning ijtimoiy
-
iqtisodiy rivojlanishi va xususiy sektorni qoʻllab
-quvvatlash
maqsadida jalb etish ayni muddaodir. Buning uchun, albatta, milliy bank tizimiga yangicha
yondashuv bilan nazar solmoq lozim, ya'ni an'anaviy moliyalashtirish mexanizmlari bilan bir
qatorda sherikchilikka asoslangan moliyalashtirish mexanizmlarini joriy etish lozim.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
43
Adabiyotlar / Литература / Reference:
A
brorov S.Z., (2020), Oʻzbekistonda sukuk –
islomiy qimmatli qogʻozlarni joriy etish
istiqbollari. 08.00.07-Moliya, pul muomilasi va kredit PhD ilmiy darajasi dissertasiyasi /TDIU T;
Aripov A., (2019) Islom taraqqiyot banki guruhi va Arab muvofiqlashtirirsh guruhi
jamg`armalari bilan hamkorlikni yanada rivojlantirish chora-tadbirl
ari to‘g‘risida O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar mahkamasining qarori, 428-son. https://www.lex.uz/docs/-4351726.
Baydaulet, E.A., (2019), Islomiy moliya asoslari [Matn] / E.A. Baydaulet.
–
Toshkent:
«O‘zbekiston» NMIU, –
432 b.
Bekkin, R.I., (2019), Islom iqtisodiy modeli va zamon [Matn]
–
Toshkent: «O‘zbekiston» NMIU,
2019.
–
360 b.
Imamnazaro
v J.M, (2023), Islom moliya tizimi imkoniyatlaridan Oʻzbekiston iqtisodiyotida
foydalanishning nazariy asoslarini takomillashtirish 08.00.01 - Iqtisodiyot nazariyasi. PhD ilmiy
darajasi dissertasiyasi /TDIU T.
Irgasheva G.S., (2023), Oʻzbekiston
da islom moliyasini rivojlanishida Malayziya tajribasidan
foydalanish yoʻnalishlari, Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil ilmiy elektron jurnal, 2023
-yil, may, 1-son,
137-145-sahifalar,
Muhammad Ayub (2007) Understanding Islamic Finance. John Wiley & Sons, Ltd, The
Artrium, Southern Gate, Chichester, West Sussex PO19 8 SQ, England, 24.
Saydirasulov L.A., (2023), Yangi O’zbekiston iqtisodiyotida islom moliya bozorining
imkoniyatlari, Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil ilmiy elektron jurnal, 2023-yil, sentabr , 5-son, 120-
Tursunov A.S, (2021), Oʻzbekistan, Tijorat banklarida islomiy bank xizmatlarini
rivojlanti
rish yoʻnalishlari. 08.00.07
-Moliya, pul muomilasi va kredit PhD ilmiy darajasi
dissertasiyasi /TDIU T.
Usmani Muhammad Taqi, (2011), An Introduction to Islamic Finance. 169 pages;
Xasanov X, (2017), Ahloqiy (islomiy) moliyalashtirish tizimi
–
innovasion moliyalashtirish
vostiasi sifatida (Oʻzbekiston va MDH misolida). “Iqtisodiyot va innovasion texnologiyalar” ilmiy
elektron jurnali. № 5 .;
Zayniddinov R.X. (2022), Oʻzbekistonda islom moliyasining rivojlanishi: toʻsiqlar va
tavsiyalar. 2/, mart-
aprel (№ 00058). “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” (Economics and
Innovative Technologies) ilmiy elektron jurnali. DOI: 10.55439/EIT/vol10_iss2/a4. 27-41 b.
Муфтий Муҳаммад Тақий Усмоний (2023), “Ислом молиясига кириш”, A.С. Равшанов
ва Б.Б. Aбдурасулов таржимаси, 47
-
бет.
