Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyun
www.e-itt.uz
66
JAHON MAMLAKATLARINING BANK XIZMATLARI BOZORIDA ISTE’MOLCHILAR XULQ
-
ATVORIDAGI O‘ZGARISHLARNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI TAHLILI
Xonturayev Bobur Azimovich
“Oila va xotin
-
qizlar” ilmiy
-tadqiqot instituti
iqtisodiyot fanlari bo‘yicha falsafa
doktori PhD
Annotatsiya.
Bank xizmatlari bozorida iste
’
molchilarning xulq-atvori texnologik taraqqiyot,
ijtimoiy qadriyatlarning o
’
zgarishi va mijozlar kutishlarining o
’
zgarishi tufayli sezilarli o
’
zgarishlarga
duch kelmoqda. Ushbu maqola ushbu o
’
zgarishlarning asosini tashkil etuvchi nazariy va uslubiy asoslarni
har tomonlama tushunishga qaratilgan. Adabiyotlarni ko
’
rib chiqish orqali ushbu tadqiqot bank
sektoridagi iste
’
molchilarning xatti-harakatlariga ta
’
sir qiluvchi omillar haqida tushuncha beradigan
rejalashtirilgan xatti-harakatlar nazariyasi, avlodlar nazariyasi, texnologiyani qabul qilish modeli va
mijozlarni jalb qilish nazariyasi kabi asosiy nazariy asoslarni o
’
rganadi. Bundan tashqari, muallif
iste
’
molchilarning xatti-harakatlarini o
’
rganish va tahlil qilish uchun qo
’
llaniladigan so
’
rovlar, intervyular
va ma
’
lumotlar tahlilini o
’
z ichiga olgan uslubiy yondashuvlarni o
’
rgangan. Mavjud bilimlarni sintez qilish
orqali ushbu maqola professor-
o’qituvchilar, doktrantlar mustaqil izlanuvchilar u
chun qimmatli
tushunchalarni taqdim etadi va bank xizmatlari bozorida iste
’
molchilar xatti-harakatlarining
rivojlanayotgan dinamikasiga samarali moslashadigan strategiyalarni shakllantirishga yordam beradi.
Kalit so
’
zlar:
iste
’
molchilarning xulq-atvori, bank xizmatlari, nazariy asoslar, uslubiy yondashuvlar,
haqiqatning nol lahzasi,
kiber fuqaro, kiber iste’molchi, avlodlar nazariyasi, raqamli immigrantlar.
АНАЛИЗ
ОСОБЕННОСТЕЙ
ИЗМЕНЕНИЯ
ПОВЕДЕНИЯ
ПОТРЕБИТЕЛЕЙ
НА
РЫНКЕ
БАНКОВСКИХ
УСЛУГ
СТРАН
МИРА
Хонтураев Бобур Азимович
Научно
-
исследовательский
институт
“Семья
и
женщины”
доктор
экономических
наук
PhD
Аннотация.
Поведение
потребителей
в
сфере
банковских
услуг
значительно
изменилось
из
-
за
технологических
достижений,
изменения
социальных
ценностей
и
растущих
ожиданий
клиентов.
Эта
статья
направлена
на
всестороннее
понимание
теоретических
и
методологических
основ,
лежащих
в
основе
этих
изменений.
Путем
проведения
обзора
литературы
в
этом
исследовании
рассматриваются
критические
теоретические
основы,
такие
как
теория
запланированного
поведения,
модель
принятия
технологий
и
теория
взаимодействия
с
клиентами,
которые
предлагают
понимание
факторов,
влияющих
на
поведение
потребителей
в
банковском
секторе.
Кроме
того,
он
исследует
методологические
подходы,
включая
опросы,
интервью
и
анализ
данных,
используемые
для
исследования
и
анализа
моделей
поведения
потребителей.
Обобщая
существующие
знания,
этот
документ
предоставляет
ценную
информацию
для
академических
кругов
и
отрасли,
помогая
формировать
стратегии,
которые
эффективно
адаптируются
к
меняющейся
динамике
поведения
потребителей
на
рынке
банковских
услуг.
Ключевые
слова:
потребительское
поведение,
банковские
услуги,
теоретические
основы,
методологические
подходы,
нулевые
моменты
реальности,
кибергражданин
и
потребитель,
теория
поколений,
цифровые
иммигранты.
II SON - IYUN, 2023
66-77
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyun
www.e-itt.uz
67
ANALYSIS OF THE PECULIARITIES OF CHANGES IN CONSUMER BEHAVIOR IN
THE BANKING SERVICES MARKET OF WORLD COUNTRIES
Xonturayev Bobur Azimovich
Research institute” family and
women
”
doctor of philosophy in economics PhD
Abstract.
Consumer behavior in banking services has changed significantly due to technological
advancements, shifting societal values, and evolving customer expectations. This paper aims to
comprehensively understand the theoretical and methodological foundations that underlie these changes.
By conducting a literature review, this study examines critical theoretical frameworks, such as the theory
of planned behavior, technology acceptance model, and customer engagement theory, which offer insights
into the factors influencing consumer behavior in the banking sector. Moreover, it explores methodological
approaches, including surveys, interviews, and data analytics, employed to investigate and analyze
consumer behavior patterns. By synthesizing existing knowledge, this paper provides valuable insights for
academia and industry, helping to shape strategies that effectively adapt to the evolving dynamics of
consumer behavior in the banking services market.
Keywords:
consumer behavior, banking services, theoretical foundations, methodological
approaches, zero moments of reality, cyber citizen and consumer, generational theory, digital immigrants.
Kirish.
Raqamli transformatsiya iste’molchilarning xulq
-
atvorini tasavvur qilib bo‘lmaydigan darajada
o‘zgartirib yubordi va bu raqamlashtirishning iste’molchilar hayoti va psixologiyasiga ta’siri barcha
sohalar, xususan moliyaviy xizmatlar sohasiga ham ta’sir qil
moqda.
Raqamli mijozlarning xulq-
atvori bo‘yicha yaqinda o‘tkazilgan PwC
(2017)
(Pricewaterhouse
Coopers) so‘rov natijalariga ko‘ra, respondentlarning 46% bank xizmatlaridan foydalanish uchun
raqamli kanallardan, mobil telefonlardan, planshetlardan va noutbuklardan foydalanishar ekan, 2012-
yilda bu ko‘rsatkich 27%ni tashkil qilgan. Xuddi shunday, banklarga tashrif byurish 15% dan 10% gacha
qisqargan. Borgan sari, iste’molchilar banklarga kam boradigan bo‘lib ko‘proq raqamli kanallarga
o‘tmoqdalar, bu iste’
molchilar xatti-
harakatlarida sezilarli o‘zgarishlarni ko‘rsatmoqda.
Adabiyotlar sharhi.
Jahonda bank xizmatlari bozorida iste’molchilar xulq
-
atvoridagi o‘zgarishlarni baholash bo’yicha
bir qator xorijiy olimlar tadqiqot olib borishgan. Jumladan,
Ndubisi
(2006)
va
Pikkarainen
(2004)
fikrlariga ko’ra, raqamli kanallarga o’
tish iste
’
molchilarning xohish-istaklari va uzluksiz va
foydalanuvchilarga qulay raqamli bank tajribasini kutishlariga olib kelishini ta’kidlab o’tishgan.
Grewal
va boshqalarning
(2021)
fikrlariga ko’ra, bank sektoridagi iste’
molchilar tobora ko
’
proq shaxsiy
tajribaga intilmoqda. Ular o
’
zlarining moliyaviy ehtiyojlari va imtiyozlari asosida moslashtirilgan
echimlar va tavsiyalarni kutishi haqida xulosalar qilishgan.
Shuningdek
Tully
va
Vinklerlar
(2019)
, ochiq bank tashabbuslari kabi tartibga soluvchi islohotlar
bank sektoridagi iste
’
molchilarning xatti-harakatlariga sezilarli ta
’
sir ko
’
rsatganligini, ushbu islohotlar
raqobatning kuchayishiga, shaffoflikni oshirishga yordam berganligini va iste
’
molchilarga o
’
zlarining
moliyaviy ma
’
lumotlariga kirish va vakolatli uchinchi tomon provayderlari bilan bo
’
lishish imkoniyatini
oshirganligini, bu ko
’
proq shaxsiylashtirilgan va integratsiyalashgan moliyaviy xizmatlar uchun
iste
’
molchilarning afzalliklarini o
’
zgartirishga olib kelganligi
bo’yicha
ozlarning tadqiqotlarida xulosalar
berishgan.
Boshqa bir olimning
Vonglimpiyarat
(2021)
fikriga
ko’ra,
Fintech kompaniyalari va raqobatchi
banklarning paydo bo
’
lishi an
’
anaviy bank landshaftini
o’zgarti
irib yuborganligi, iste
’
molchilar, ayniqsa
yosh avlodlar, shaxsiylashtirilgan, texnologiyaga asoslangan echimlarni taklif qiluvchi ushbu
innovatsion moliyaviy xizmat ko
’
rsatuvchi provayderlarga tobora ko
’
proq ishonch bildirshayotgani,
an
’
anaviy banklar o
’
z strategiyalarini raqamli texnologiyalarni biladigan iste
’
molchilarning
o
’
zgaruvchan talablarini qondirish uchun moslashtirishga majbur ekanligi
bo’yicha
bildirilgan xulosalar
olimning
tadqiqotlarida o‘z aksini topgan
.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyun
www.e-itt.uz
68
Tadqiqot metodologiyasi.
Bank xizmatlarida iste
’
molchilarning xatti-harakatlarini o
’
rganish bo
’
yicha tadqiqot
metodologiyasi sifatida biz bir necha bosqich va yondashuvlarni qamrab oldik. Jumladan, bank
xizmatlarida iste
’
molchilarning xatti-harakatlari bo
’
yicha mavjud adabiyot va tadqiqot natijalarini har
tomonlama o’rganib chiqdik. Iste’
molchilarning xulq-atvorini o
’
rganishda qo
’
llaniladigan umumiy
tadqiqot so
’
rovlari, intervyular, va fokus-guruhlarning xulosalarini tahlil qildik. Shuningdek aholi
o’rtasi
da tanlama so
’
rovlar va intervyular o
’
tkazdik. Shuningdek birlamchi ma
’
lumotlar to
’
plashdan
tashqari, biz xalqaro tashkilotlarning hisobotlari, moliyaviy ma
’
lumotlar va tijorat banklarning mijozlar
haqida ma
’
lumotlari kabi ikkilamchi ma
’
lumotlar manbalaridan foydalandik. Bundan tashqari biz
qiyosiy tahlil usulidan foydalangan holda turli demografik guruhlar va bank xizmatlari (onlayn-banking,
mobil banking) bo
’
yicha iste
’
molchilarning xatti-harakatlarini solishtirdik.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Shuni alohida ta’kidlab o‘tish lozimki, pandemiyadan oldin ko‘pgina tashkilotlar shu jumladan
tijorat banklari raqamli dunyoga o‘tish va moslashish jarayonida bo‘lgan. Biroq, COVID
-19 pandemiyasi
tijorat banklarini raqamlashtirish jarayonini tezlashtirdi. Karantin va ijtimoiy masofalash choralari joriy
etilishi bilan bozorlar ham, sotuvchilar ham yangi kontaktsiz va raqamli voqeliklarga moslashishga
majbur bo‘lishdi. Banklar o‘zlarining marketing strategiyalari, taktikasi va
operatsiyalarida ilg‘or
texnologiyalarning imkoniyatlaridan foydalanish vaqti keldi. Raqamli dunyoda
iste’molchilarning xatti
-
xarakatlarigi ta’sir etuvchi omillarni o‘rganish banklarga mijozlarning ehtiyojlarini yaxshi qondirish
imkoniyatini beradi.
Tadqiqotimizda
iste’molchilar xulq
-
atvoridagi o‘zgarishlarni tahlil etishda
tarixiy yondashuvdan
foydalandik (1-jadvalga qarang).
1-jadval
Iste’molchi
xulq-
atvorini o‘rganish bo‘yicha olib borilgan tadqiqot bosqichlari
35
№
BOSQIChLAR
XUSUSIYATLARI
1
Birinchi bosqich
iqtisodiy psixologiyaning paydo b
o‘
lishi va i
ste’molchilarning
xatti-xaraktlarini
psixologik baholash (1750
–
1955-yillar)
2
Ikkinchi bosqich
i
ste’molchilarning
xulq-
atvorini o‘rganish bosqichi (1955–
1974-yillar)
3
Uchunchi bosqich
iqtisodiyotga kognitiv (lot. Cognitio
–
«bilim») psixologiyaning kirib borishi
bilan bog‘liq ilmiy rivojlanish bosqichi (1974
-1990-yillar)
4
To‘rtinchi bosqich
iqtisodiyotda
o‘yin nazariyasi
(Game theory) vositalarini q
o‘
llash xususan,
iqtisodiy agentlarn
ing turli darajalarda va turli sharoitlarda strategik o‘zaro
tasirini tushuntirib beradigan bo‘limlarda, shuningdek, yuzaga keladigan
mojaroga eng yaxshi yechim topish istagi bilan bog‘liq bo‘lgan
rivojlanish
bosqichi (1990
–
2000-yillar)
5
Beshinchi bosqich
(2001-2015-yillar)
–
bu kengayish bosqichi bo‘lib, psixofizyologiya,
neyrofizyologiya va nevrologiya kabi fanlarning tadqiqot natijalari marketingga
kirib borishi bilan bog‘liq bo‘lib, bu neyromarketing rivojlaniishiga olib keldi
6
Oltinchi bosqich
(2015-yildan hozirgi vaqtgacha) raqamli antropologiya, raqamli etnografiya
yordamida i
ste’molchilarni tushunish va o‘rganish bosqichi
Birinchi bosqichda
iqtisodiy psixologiyaning dastlabki tadqiqotlari, insonlar tamonidan qabul
qilingan qarorlarning axloqiy jihatlariga etibor qaratilgan. Bu bosqichda iqtisodiy psixologiyaning
paydo bo‘lishi va iste’molchilarning
xatti-xaraktlarini psixologik baholashda bir qator buyuk
iqtisodchilar tomonidan o‘ziga xos ulush qo‘shganini ko‘rishimiz mumkin.
Bu olimlar mehnati samarasida
“iqtisodiy odam konseptsiyasi”
ni shakillantirishgan.
Konseptsiyaning alohida xususiyatlaridan biri, bu
“iqtisodiy egoizm”,
ya’ni maksimal d
arajadagi
shaxsiy foyda olishga urinish hisoblanadi. Iqtisodiy odam
–
tanlov erkinligiga ega va o‘z maqsadi,
qiziqishlari va extiyojlariga asoslanib, imkoniyatiga qarab optimal va ratsional qaror chiqara oladigan
bozor iqtisodiyotining ijodiy subektidir (Gukasyan, 2010)
. Bu ta’rifdan biz iqtisodiy odam faoliyatining
har qanday turida o‘z iqtisodiy xulq
-atvori bilan faoliyat yurituvchi shaxsni anglaymiz. Mazkur iqtisodiy
odam o‘z iqtisodiy ongi va xulq
-atvori bilan jamiyatga xizmat qiladi, faoliyat yuritadi, munosabatga
kirishadi. Iqtisodiy ong va xulq-
atvor insonni ma’lum bir iqtisodiy faoliyat bilan shug‘ullanishiga
sababchi bo‘ladi.
35
Internet manbalari asosida muallif tоmonidan tayyorlandi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyun
www.e-itt.uz
69
Ikkinchi bosqich
iste’molchilarning xulq
-
atvorini o‘rganish bosqichi 1955–
1974-yillarni qamrab
oladi, marketingda psixologik yondoshuvining kuchayib borishi va bixeviorizm konseptsiyasining
paydo bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Bu bosqichda, amerkalik iqtisodchi
-psixologlar Uotson Djon Brodes
(1878-
1958) «
Behaviorism
» (bixeviorizm), Gerbert A. Simon (1916
-
2001) «
bounded rationality
»
(cheklangan ratsionallik), Jorj Katon (1901-
1981) «
Decision making
» (qaror qabul qiluvchi)
konseptsiyasi, nemis-amerikalik psixolog Gugo Myunsterberg (1863
–1916) «
Features of industrial
psychology
» (Sanoat psixologiyasining asosiy
xususiyatlari), Fransuz sotsiologi, kriminologi va ijtimoiy
psixologi Jan Gabriel Tard (1843
–1904) «
herd behaviour
» (olomon xulq
-
atvori) yoki «
crowd
psychology
» (olomon psixologiyasi), Fishbeyn (Fishbein) va Ayzen (Ajzen) (1975; 1980) «Theory of
Planned Be
havior» (
Rejallashtirilgan xulq-atvor nazariyasi
), Djeyms March (1928) va Richard Sayert
(1992)
«A Behavioural Theory of the Firm» (
Firmaning xulq atvor nazariyasi
)
(1963)
, Xarvi
Leybenshteyn (1922-
1994) «X
-
efficiency» (X
-samaradorlik)
36
tomonidan o‘ziga xos ulush qo‘shilganini
ko‘rishimiz mumkin.
Uchinchi bosqich
(1974-1990-yillar) iqtisodiyotga kognitiv (lot. Cognitio
–
«bilim»)
psixologiyaning kirib borishi bilan bog‘liq ilmiy rivojlanish bosqichi bo‘lib, iste’molchining xulq
-atvorini
o‘rganish bo‘yicha allohida fan sifatida shakillanishiga turtki bo‘ldi. Bu bosqichda iqtisodchi
-psixologik
olimlardan Kaxneman
(2003)
va Amos Tverskiy (1937-1996 yy.)
«Prospect Theory: An Analysis of
Decision under Risk»
(Istiqbol nazariyasi: xavf ostidagi qarorning tahlili) (1979 y.) va marketing
olimlarining tadqiqotlari asos bo‘lib xisoblangan. Bu olimlarning ta’kidlashicha: i
deal dunyoda odamlar
doimo eng yaxshi foyda va qoniqish bilan taminlaydigan optimal qarorlar qabul qilishadi.
Iste’molchilar xulq
-
atvorini o‘rganish
bo‘yicha katta xissa qo‘shgan amerkalik iqtisodchi
olimlardan yana biri
Richard Taler (Richard H. Thaler
–
1945 y.)
hisoblanadi. R. Taler
iste’molchilarning
shaxsiy qarorlar qabul qilishning tahliliga psixologik va hissiy omillarni kiritgan
xolda,
iqtisodiyot va psixologiya elementlarini o‘z ichiga oluvchi zamonaviy
xulq-atvor iqtisodiyotiga
katta hissa qo‘shdi. Cheklangan ratsionallik, ijtimoiy afzalliklar va o‘zini tuta olmaslik oqibatlarini
o‘rganib chiqqach, u bu insoniy xususiyatlari shaxsiy qarorlar, shuningdek, bozordagi vaziyatga qanday
ta’sir qilishini ko‘rsatib berdi.
Talerning (2009)
«Nudge:
Choice architecture» (Nudje: Tanlov arxitekturasi)
nomli kitobida
bizning ratsionallik bilan bog‘liq ko‘plab muammolarimiz juda yorqin misollar bilan keltirilgan. Richard
Taler odamlar qanday qilib moliyaviy qarorlarni yengillashtirishini izohlovchi aqlli hisob-kitob
nazariyasini ishlab chiqdi. Richard Talerning
aytishicha auksion g‘oliblarining xatolari ikki holatda
namoyon bo‘ladi: odam biron narsa uchun uning haqiqiy narxidan ko‘proq to‘laganda yoki sotib olgan
narsasi kutganidek bo‘lib chiqmaganda. Taler bu hodisa auksion qatnashchilarining xatti
-harakati
oqi
lona emasligini isbotlashini ta’kidlaydi.
To‘rtinchi bosqich
–
iqtisodiy
nazariyada matematik o‘yin
(lar) nazariyasi
(Game theory)
vositalarini q
o‘
llash xususan, iqtisodiy agentlarning turli darajalarda va turli sharoitlarda strategik
o‘zaro tasirini tushuntirib beradigan bo‘limlarda, shuningdek, yuzaga keladigan mojaroga eng yaxshi
yechim topish istagi bilan bog‘liq bo‘lgan
rivojlanish bosqichidir (1990-2000-
yillar). O‘yin nazariyasi
o‘yinlarda optimal strategiyalarni o‘rganuvchi matematik metoddir. O‘yin deganda, o‘zlarining
manfaatlarini ko‘zlovchi ikki va undan ortiq tomonlar ichida boruvchi kurash tushuniladi. O‘
yin
nazariyasi matematikaning bir bo‘li
mi hisoblanib, bir necha ishtirokchi (agent)dan iborat sistemani
tahlil qilish bilan shug‘ullanadi. Shuningdek, o‘yinlar nazariyasi sotsial konflikt vaziyatida ratsional
qaror qabul qilish yo‘llarini ham o‘rganadi
(
Myerson, Roger B. 1991)
.
Ushbu nazariyaning rivojlanishi Jon fon Neyman (1903-1957yy.) va Oskar Morgenshternning
(1902-1977-
yillar.) «
Theory of Games and Economic Behavior
» (O‘yinlar nazariyasi va iqtisodiy
xulq-atvor (1944-yil)), Djon Nesh (1928-2015-yillar.)
«Nash equilibrium»
(muvozanat vaziyati), Jon S.
Xarsani (1920-2000-yillar.)
«Ratsional xulq
-
atvor hamda o‘yinlardagi muzokaralar va ijtimoiy
holatlardagi muvozanat»
(1977-
yil) bilan bog‘liq.
Beshinchi bosqich
(2001-2015-yillar)
–
bu kengayish bosqichi bo‘lib, bu psixofizyologiya,
neyrofizyologiya va nevrologiya kabi fanlarning tadqiqot natijalari marketing nazariyasiga kirib borishi
bilan xarakterlanib, bu neyro-
marketing rivojlanish tasiri bilan o‘lchanadi. Ushbu bosqichning
rivojlanishi Shadlen, Nyusom (2001), Paul J. Zak (2004), A. Beshar va A. Damasio (1997), Smidts (2002)
va Charlz (2009)
amerikalik nevrologlar bo‘lib, ular qororlar qabul qilishda nevrologiyaning o‘rnini
ko‘rsatib berishi bilan iste’molchilarning xulq
-atvorini yoritib berishgan.
36
1966, Allocative Efficiency vs. "X-Efficiency", The American Economic Review, Vol. LVI., June 1966
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyun
www.e-itt.uz
70
Oltinchi bosqich
(2015-yildan hozirgi vaqtgacha) raqamli antropologiya, raqamli etnografiya
yordamida iste’molchilarni tushunish va o‘rganish bosqichi bo‘lib, insoniyat va raqamli texnologiyalar
o‘rtasidagi bog‘liqlikka e’tibor qaratilgan. Raqamli antropologiya iste’molchilarning raqamli
texnolo
giyalar bilan qanday munosobatda bo‘lishini, texnologiyalar kontekistida o‘zini qanday tutishini
va texnologiyalardan iste’molchilar bir
-
biri bilan o‘zaro aloqada bo‘lish uchun qanday
foydalanayotganini o‘rganadi. Bundan tashqari, iste’molchilar o‘zlarinin
g raqamli hamjamiyatlarida
brendlarni qanday qabul qilishlarini va mijozlarni ma’lum brendlarga nima jalb qilishni tushunish
uchun ham foydalanish mumkin.
Internet paydo bo‘lishidan oldin, marketingda “haqiqatning ikki lahzasi” tushunchasi amal qilgan:
−
bir
inchisi, iste’molchi do‘konga biron bir mahsulotni sotib olish uchun kelganida va
tovarlarning birinchi taassurotiga asoslanib, bir nechta mavjud variantlardan tanlaganida sodir bo‘ladi;
−
ikkinchisi ushbu mahsulotni ishlatish jarayonida shakllangan (
Luneva, Rebrova 2021)
.
Internetning paydo bo‘lishi bilan “haqiqatning nol lahzasi” (
Zero Moment of Truth, ZMOT
)
tushunchasi paydo bo‘ldi. Haqiqatning nol lahzasi, xarid qilishdan oldin, iste’molchilar mahsulot haqida
qo‘shimcha ma’lumotni, shu jumladan, boshqa odamlar tomonidan mahsulotdan foydalanish bo‘yicha
iste’molchi tajribasini o‘rganish uchun Internetda faol ravishda izlanishlarini taxmin qiladi. So‘rovlarga
ko‘ra, mahsulot toifasiga qarab, odamlarning 70% ga yaqini ularni
sotib olishdan oldin mahsulot
sharhlariga etbor qaratishlarini aytib o‘tishgan (
Lecinski, 2020)
.
Bu shuni anglatadiki, televizorda ko‘rilgan yoki radioda eshitilgan reklama ko‘p hollarda
banklarga tashrif buyurish emas, balki Internetda ushbu bank, mahsu
lot yoki xizmat haqida ma’lumot
qidirish uchun turtki bo‘lib xizmat qiladi.
Ma’lumki, raqamli texnologiyalar rivojlanib borishi bilan iste’molchilar
ning xulq-atvori ham
o‘zgarib bormoqda. Internetning rivojlanishi bilan jamiyatda –
kiber fuqaro
va
kiber is
te’molchilar
yuzaga keldi.
1-
rasm. O‘zbek avlod vakillari piramidasi (1991 va 2022
-yillar, kishi)
37
37
Muallif ishlanmasi
3264 407
2826 230
2354 167
2111 812
1823 223
1780 073
1552 297
1105 730
758 129
471 010
706 522
526 400
508 137
310 373
180 298
146 324
99 781
86 290
3 932 322
3 432 468
3 153 693
2 616 235
2 644 952
3 156 976
3 130 619
2 747 566
2 205 007
1 949 075
1 671 457
1 527 503
1 298 018
820 718
503 149
247 365
161 159
73 014
0-4
5-9
10-14
15-19
20-24
25-29
30-34
35-39
40-44
45-49
50-54
55-59
60-64
65-69
70-74
75-79
80-84
85+
1991 йил
2022 йил
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyun
www.e-itt.uz
71
Kiber fuqaro
ushbu atama 1995-
yil Maykl Xauben tomonidan kiritilgan bo‘lib, ikkita asosiy
ma’nonini bildirgan. Birinchidan, bu Internetdan malum bir maqs
ad uchun foydalanuvchilar guruhi.
Ikkinchi ma’no faol harakatlari tufayli Internetda o‘zaro hamkorlikka hissa qo‘shgan va umumiy foyda
keltirgan odamlarga nisbatan qo‘llanilgan (
Michael, 2012)
. Umumiy ma’noda Internetni butun dunyo
manfaati uchun rivojlant
irish uchun g‘amxo‘rlik qiladigan va faol ishlayotgan geografik chegaralardan
tashqarida bo‘lgan odamlar tushunilgan.
Kiber iste’molchi
–
bu mahsulot va xizmatlar haqida ma’lumot qidirish, xaridlarni amalga
oshirish va boshqa
foydalanuvchilar bilan o‘zlarining egallangan iste’mol tajribasi haqida muloqot qilish
uchun axborot texnologiyalaridan faol foydalanadigan iste’molchi tushuniladi (
Luneva, Rebrova, 2021)
.
Raqamli texnologiyalarning rivojlanib borishi natijasida iste’molc
hilarning yangi segmenti paydo
bo‘lib bormoqda, ular nafaqat Internetdan foydalanadi, balki ular Internetdan tovarlar va xizmatlar
haqida ma’lumot olish, ularning xususiyatlarini tahlil qilish va taqqoslash qobiliyatiga ega bo‘lib
borishmoqda. Ushbu iste’molchilarni doimiy aloqada bo‘lgan iste’molchilar (ulangan iste’molchi) yoki
«raqamli iste’molchi»
lar deb atasak ham bo‘ladi, chunki ular turli xil qurilmalar (smartfon va
planshetlar) yordamida Internetga doimiy kirish imkoniyatiga ega.
«Nielsen» tomonidan
raqamli kontent iste’moli bo‘yicha olib borgan tadqiqotlari shuni
ko‘rsatadiki, onlayn sotib olish va iste’mol qilish iste’molchining xulq
-atvorini global miqyosda
o‘zgartirib yubordi. Butun dunyoda iste’molchilar reklamalar tomosha qilishda asosan ijtimo
iy
tarmoqlardan va ikkinchi ekran (planshet)dan foydalanishni afzal ko‘rishmoqda
38
. Yosh iste’molchilar
hali ham bank filiallarida operatsiyalarni amalga oshirishni afzal ko‘rsalarda, bitimlarning eng katta
miqdorini raqamli texnologiyalar orqali bajarishmoqda
39
.
2-rasm.
O‘zbek avlodlarinig o‘ziga xos xususiyatlari
40
38
“Global Generational Lifestyles,” Nielsen, Nov. 17, 2015,
http://www.nielsen.com/us/ en/insights/reports/2015/global-
generational-lifestyles.html.
39
“Talking About My Generation: Exploring the Benefits Engagement Challenge,” Barclays, https://wealth.barclays.com/global
-
stock-and-rewards/en_gb/home/researchcentre/talking-about-my-generation.html.
40
Muallif ishlanmasi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyun
www.e-itt.uz
72
Raqamli davrda bank-
moliya institutlari muvaffaqiyatga erishish uchun iste’molchilarning
raqamli texnologiyalarni qanday qabul qilishlari va buning natijasida ularga qanday imtiyozlar
berilishini tushunish juda muhimdir. Shu bois, banklar
«avlodlar nazariyasi
41
»
dan kelib chiqib,
marketing tadqiqotlari o‘tkazmog‘i va xizmatlarni taklif qilishlari lozim
bo‘ladi. Chunki har bir avlod
vakilining o‘z qadriyatlari, odatlari, qiziqishlari, e’tiqodlari va fe’l
-
atvoriga ega bo‘lishadi. Mazkur
avlodlarning tavsifi va davriy chegaralari nisbiy bo‘lib, turli mamlakatlarda sanoatlashtirish va iqtisodiy
rivojlanish
sur’atlari hamda ijtimoiy
-
iqtisodiy o‘zgarishlarga qarab 5
-6 yilga farq qilishi mumkin.
Rossiyalik bir guruh olimlar xulosasiga ko‘ra, oxirgi ikki asr avlodini
besh toifaga
bo‘lishadi.
Birinchisi,
1923-1943
yillarda tug‘ilgan
“unsiz (jim) avlod”
. Ular urus
h davrida tug‘ilib, barcha
qirg‘inbarotlar, iqtisodiy tanglik, yaqinlaridan judolik va ommaviy qatag‘onni ko‘rgan. Bu avlodning
maqsadi omon qolish bo‘lgan, ular bir kun kelib hammasi izga tushib ketishiga umid qilib yashagan.
Keyingi
avlod 1943-1963
yillarda tug‘ilganlarni o‘z ichiga oluvchi
“bebi
-
bumerlar”
avlodi:
demografik portlash davriga to‘g‘ri kelgan, ya’ni ularning ota
-
onalari oilada imkon qadar ko‘proq
farzand ko‘rishga intilishgan. Hozirgi kunda bu avlod vakillarining asosiy qismi
nafaqadalar, lekin ular
orasida ish faoliyati bilan shug‘ullanayotganlar ham topiladi. Ushbu avlod vakillarining asosiy o‘ziga xos
tomonlaridan biri ular qiyinchiliklarga bardoshli hisoblanishadi.
«X» avlod
–
ular
1965-1980
yillarda tavallud topgan insonla
r. Ularning asosiy o‘ziga xoh jihatlari
–
ular ko‘proq o‘zlariga ishonishadi, boshqacha o‘ylashga qodirlar, ular dunyoda bo‘layotgan
o‘zgarishlardan doim xabardorlar, kerakli vaqtda tanlash va o‘zgarishga qodirlar. Ular asosan yolg‘izlar
va ular bu orqali individual maqsadlarga erishish uchun qattiq mehnat qilishga tayyorlar. Ular bir
yo‘nalishda o‘z sohalarida professional o‘sishga harakat qilishadi. Rivojlangan mamlakatlarda,
jumladan, AQShda
«X» avlod
vakillari iste’molchilar sifatida tovarlar va xizmatl
arga yiliga 400 mlrd.
Dollarni sarflash orqali boshqa avlodlardan ustun turadi, ular axborot texnologiyalardan diyarli
habardor va ko‘proq vaqtni Internetda, ayniqsa ijtimoiy tarmoqlarda o‘tkazadilar (
Kevin, 2014)
.
«X»
avlod vakillari banklarning mijozlari sifatida juda qadrlidir, chunki ular faol ravishda hisobvaraqlar
ochadi, omonatlar joylashtiradi, kredit oladi, sarflaydi va pul o‘tkazmalarni amalga oshiradi. Bu avlod
vakllari ikkilamchi va noan’anaviy moliyaviy xizmat ko‘rsatuvchi
provayderlarga tayanishadi (
Sean,
2015)
.
«Y» avlod 1984 –
2000
yillarda tavallud topgan insonlar.
Ushbu avlod
vakillari global
inqirozdan oldin tug‘ilgan va hayotdagi har qanday yangiliklar, o‘zgarishlarni xush ko‘rib, turmush
tarzini o‘zgartirish to‘g‘ris
ida bosh qotiruvchilardir.
Y avlodni
bugungi jamiyatda sodir bo‘layotgan
oddiy, kundalik, bir qarashda jo‘n o‘zgarishlar ko‘proq qiziqtiradi va ana shu o‘zgarishlarning insonlar
hayotidagi aksini ko‘rishni xohlashadi. Shu jihatdan ular o‘zlari qidirayotgan
axborot ichidan hayotni
qanday o‘zgartirish, bugungi turmush tarzini qanday qilib yana
-da takomillashtirish mumkin, degan
masalalarga taalluqli bo‘lgan axborotlarga ko‘proq ahamiyat berishadi. Ko‘pchilik eksperlar
Y avlod
vakillari tez orada global ishchi
kuchiga aylanishlarini ta’kidlashadi.
«Z» avlod,
raqamli avlod
deb 2000
–2015 yillarda tug‘ilgan, 2015–2025 yillar oralig‘ida tug‘ilgan
va tug‘iladiganlar –
«A»
alfa avlod
vakillarini aytishadi.
Buning boisi, ular juda yosh, to‘liq raqamli,
Internet va ijt
imoiy tarmoqlar davrida tug‘ilgan, eng yangi gadjetlar va elektronikalarni ishlata oladigan,
juda aqlli va eksperimental, yuqori xarajat qiluvchilar, oldingi avlodlarga qaraganda ko‘proq
sarflaydigan va atrofdagi mahsulotlarni yaxshiroq tushunadigan o‘smir
lardan (8-12 yosh) tashkil
topgan, raqamli texnologiyalar tezkor rivojlanayotgan davrda dunyoga kelgan planshet iPad, VR va 3D
reallikni faol qo‘llaydigan avlod vakillari hisoblanadi.
Ba’zida raqamli avlod vakillarini
Igen (Internet generation)
–
internet-avlod deyishadi. Chunki,
ular hayotini internet va smartfonsiz tasavvur qila olishmaydi. Global tarmoqda o‘sayotgan Z avlodning
yashash makoni bu virtual dunyodir. Ular jonli suhbat o‘rniga tarmoqdagi matnli muloqotni afzal
ko‘rishadi.
Mutaxassislar
«Z» av
lod
vakillarining mamlakatlar iqtisodiyotini yanada ko‘tarish va umuman
kutilmagan, olamshumul o‘zgarish qilishlariga ishonishmoqda.
«X»
va
«Y»
avlod dunyoqarashi asosan kitoblar va televizor ta’sirida shakllangan bo‘lsa, raqamli
avlodning qarashlarini int
ernet shakllantirib, kelajakda ham bu jarayon davom etadi. Ta’lim olish va
tengdoshlari bilan muloqot ham onlayn formatda bo‘ladi. Bu bugunning ob’ektiv haqiqati bo‘lib, raqamli
41
Mannheim, Karl (1952). "The Problem of Generations". In Kecskemeti, Paul (ed.). Essays on the Sociology of Knowledge:
Collected Works, Volume 5. New York: Routledge. p. 276
–
322.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyun
www.e-itt.uz
73
avlod uchun internet hamma narsani biladigan nufuzli avtoritetga aylanishga ulgurdi. Raqamli
avlodning deyarli har birida bir nechta ijtimoiy tarmoqda o‘z akkauntlariga ega.
Shu bilan birga raqamli avlodning klipli tafakkur qilish xususiyatiga ega ekanligi. Klipli tafakkur
bu atrofdagi olamni kichik hajmdagi videokliplar, qisqa metrajli yangiliklar kanali yoki boshqa muqobil
ko‘rinishda qisqa, rang
-
barang va yorqin bo‘yoqlarda idrok qilishidir.
Klipli tafakkur egalari uchun katta hajmdagi ma’lumot va axborotni qabul qilish muayyan
qiyinchilik tug‘diradi. Turli axborotlarning juda ko‘pligi fikrni jamlash va o‘zlashtirish jarayonini
murakkablashtiradi.
Shuningdek, raqamli avlodda fan va texnikaga, xususan, muhandislik (injiniring), axborot
texnologiyalari, biotibbiyot, robotexnika va sun’iy intellekt kabi sohalarga qiziqish
yuqori
42
. Hozirgi
kunga kelib raqamli avlod vakillarining xarid quvati 244 mlrd. Dollarni tashkil etmoqda
43
.
Raqamli avlod xarid qilish to‘g‘risida qaror qabul qilishda ijtimoiy tarmoq va mobil qurilmalarga
murojaat qilishadi va ikkala guruhdagi iste’molchilarning 88% o‘zlarining ish, mablag‘ va didlariga mos
keladigan mahsulot va hizmatlarni qidiradilar. Raqamli avlod brendlarning sifatiga e’tibor qaratadilar
va ijtimoiy tarmoqlarda fikr almashadilar
44
.
O‘zbekistonda 2022 yil 1 yanvar holatiga ko‘ra jami
35,2 mln
kishi mavjud bo‘lib,
mamlakatimizda
0
–
4 yoshlardagi
aholi soni
3 932 322
kishi,
5-9
yoshlardagi
aholi soni
3 432 468
kishi,
15-19
yoshlardagi
aholi soni
3 153 693
kishi,
20-24
yoshlardagi
aholi soni
2 644 952
kishi,
25-
29
yoshlardagi aholi soni
3 156 976
kishi,
30-34
yoshlardagi aholi soni
3 130 619
kishi,
35-39
yoshlardagi aholi soni
2 747 566
kishi va
40-44
yoshlardagi aholi soni
2 205 007
kishini tashkil
qilmoqda.
3-rasm.
O‘zbek avlodlarinig o‘ziga xos xususiyatlari
45
42
https://www.uzanalytics.com/jamiyat/7829/
43
https://adage.com/article/digitalnext/millennials-party-brand-terms/236444/
44
ttps://www.verve.com/wp-content/uploads/2018/04/VERVE_Bernard_Mobile-Prodigies-New-No.-1_INFOGRAPHIC.pdf
45
Muallif ishlanmasi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyun
www.e-itt.uz
74
O‘zbekiston aholisining o‘rtacha yoshi 28,5 yoshni tashkil etadi. O‘zbekiston aholisining 9,8 foizini
0 yoshdan 4 yoshgacha bo‘lgan yoshlar, 15,3 foizini 5 yoshdan 12 yoshgacha bo‘lgan yoshlar, 8,2 foizini
13
yoshdan 17 yoshgacha bo‘lgan yoshlar, 10,5 foizini 18 yoshdan 24 yoshgacha bo‘lgan yoshlar, 18,0
foizini 25 yoshdan 34 yoshgacha bo‘lgan yoshlar, 14,5 foizini 35 yoshdan 44 yoshgacha bo‘lgan yoshlar,
10,3 foizini 45 yoshdan 54 yoshgacha, 8,1 foizini 55 yoshdan 64 yoshgacha va 5,3 foizini 65 va undan
yuqori yoshdagilar tashkil qiladi
46
.
O‘zbekiston
aholisini
avlodlar nazariyasiga
ko‘ra segmentlaydigan bo‘lsak, O‘zbekistonda
“bebi
-
bumerlar” avlodi
57 yoshdan 76 yoshgacha bo‘lgan
4 396 753
nafar aholi (
13,4%
),
«X» avlod
40 yoshdan 57 yoshgacha bo‘lgan
7 353 042
nafar aholi (
22,8%
),
«Y» avlod
22 yoshdan 40 yoshgacha
bo‘lgan
11 680 113
nafar aholi (
40%
),
«Z» avlod
7 yoshdan 22 yoshgacha bo‘lgan
4 396 753
nafar
aholi (
28%
) va
«A»
alfa avlod
7 yoshgacha bo‘lgan 7 mln atrofidagi aholi (
20%
) kiradi. Ya’ni
mamlakatimizda birinchi o‘rinda
«Y»
(1984-2000) avlod vakillari raqamlashgan avlod
40%
, ikkinchi
o‘rinda
«Z»
(2000-2015)
28%
, keyingi o‘rinlarda
«X»
avlod vakillari ustunlik qilmoqda.
Bir qator tadqiqotchilar X, Y, Z, avlod vakllarining xulq-atvorini nafaqat ularning yoshiga, balki
insonlarning texnologik tajribasiga ya’ni Internet, kompyuterlar va boshqa raqamli texnologiyalarning
paydo bo‘lishiga qarab a
jratishni taklif qiladi.
Raqamli muhitda iste’molchilarni guruhlashning ushbu yondashuvida yosh emas, balki
texnologiya ta’sir darajasi hal qiluvchi omil hisoblanadi. Bunga asoslanib, Olimlar avlodlarni ikki
guruxga bo‘lishadi:
raqamli immigrantlar
(
preNet-geners
) va
onlayn avlod
(
Net-geners
).
Onlayn avlod raqamli texnologiyalar va Internet bilan birgalikda ulg‘aygan birinchi avloddir.
Internet va shaxsiy kompyuterlar paydo bo‘lishidan oldin tug‘ilgan raqamli immigrantlar dastlab o‘z
bilimlarini ta’lim muassasalaridagi standart sinflarda olishgan. Ularning o‘rganish uslubi matnli, og‘zaki,
rasmiy, chiziqli va deduktiv ko‘rinishda bo‘lgan. Raqamli immigrantlar texnologiyani innovatsiya
sifatida ko‘rib, analog dunyoda o‘sgan, onlayn avlod esa texnologiya bilan ulg‘aygan va uni kundalik
hayotning bir qismi sifatida qabul qiladi.
4-rasm. Aholining bank-moliya xizmat turlariga taalluqli xabar va takliflardan
xabardor bo‘lish darajasi foizda
47
46
https://datareportal.com/reports/digital-2022-uzbekistan
47
Muallif aholi o‘rtasida o‘tkazilgan so‘rovnoma natijalari
14,30%
40%
3,60%
1,20%
4,80%
39,30%
35,70%
52,40%
51,20%
4,80%
Bosma reklama (Gazeta, jurnal, buklet,
prospekt, ... )
Televideniya reklamasi
Radio reklamasi
Ashyoviy va tovar bezagidagi reklama
Transport vositalaridagi reklama
Bank internet portallari va veb sahifalarida
Mobil marketing reklamasi (SMS xabarnoma,
Mobil ilova, QR kod, ... )
Ijtimoiy tarmoqlar (Facebook, Twitter,
Instagram, Odnaklassniki, Vkontakte, ..)
Ijtimoiy messenjerlar (Telegram, WhatsApp,
...)
Video portallar (YouTube, Ru Tube, My Tube,
…)
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyun
www.e-itt.uz
75
Kundalik hayotda ikkala avlod ham bir xil texnologiyalardan (mobil telefon, planshetlar va
boshqalar) foydalanadi. Ammo ular raqamli muhitda hal qiladigan vazifalar boshqacha. Raqamli
immigrantlar tomonidan matn muharrirlari, elektron jadvallar, taqdimot xizmatlari, qidiruv tizimlari
kabi texnologiyalardan foydalanish chastotasi tarmoq generatorlariga qaraganda yuqori, onlayn avlodi
esa o‘yinlar, ijtimoiy tarmoqlar, bloglar bilan qiziqadi. Onlayn iste’molchilar raqamli davrda o‘sganligi
sababli, ular oldingi avlodga qaraganda innovatsiyalarga ko‘proq
ochiq bo‘ladi. Bundan tashqari,
zamonaviy raqamli texnologiyalarni tushunishdan tashqari, tarmoq iste’molchilari ularni boshqarishni
xohlashadi. Katta hajmdagi ma’lumotlarga ega bo‘lgan raqamli aholi olingan ma’lumotlarni tezda
o‘zlashtiradi va tizimlashtiradi. Ular kompaniyalarning halol va ochiq bo‘lishini kutishadi, chunki
axborotga kirish va har kim o‘z fikrini bildirish ularning asosiy huquqlari ekanligiga ishonadi.
Onlayn iste’molchilarning ijtimoiy tabiati interaktivlik muhim xususiyat ekanligini a
nglatadi, ular
tez reaktsiyaga kirisha oladilar va tezkor javoblarni kutishadi. Bu guruhga kiruvchi iste’molchilar
ijtimoiy va hissiy jihatdan muloqotga ochiq, televizor, kompyuter, telefon, messenjer kabi turli axborot-
kommunikatsiya texnologiyalari orqal
i butun dunyo bo‘ylab boshqa odamlar bilan muloqot qilishga
intilib, ko‘p vazifalarni bajarish ko‘nikmalarni egalashgan.
Raqamli immigrantlar
o‘zlarining ichki
fikrlari va his-
tuyg‘ularini osongina ifoda etadilar
(Luneva, Rebrova, 2021)
.Yuqoridagilardan kelib chiqib
biz aholi o‘rtasida so‘rovnoma o‘tkazdik, so‘rovnoma natijalariga ko‘ra, Viloyatlar kesimida aholi
o‘rtasida o‘tkazilgan so‘rov natijalariga ko‘ra,
siz odatda bank xizmat turlaridan qanday usullar
orqali foydalanasiz?
Degan sa
volga aholining 60% an’anaviy usulda, bank muassasasiga borib,
murojaat qilgan holda, 40% mobil telifon yoki internet orqali murojaat qilgan xolda deb javob berishgan.
Siz uchun bank xizmatidan borib foydalangan avzalmi yoki istalgan joyda internet orqali onlayn
foydalangan avzalmi?
Degan savolga aholining 68% mobil telifon orqali, 38% kompyuter va 9%
bankning o‘zida deb javob berishgan.
Siz odatda bank xizmat turlariga taalluqli xabarlar va
takliflarni qaysi usullarda olasiz?
Degan savolga aholining 60% ijtimoiy tarmoq va messenjerlardan,
40% bank internet portallari va veb sahifalaridan, 36-38% mobil marketing reklamasi (SMS xabarnoma,
Mobil ilova, QR kod), 42% televideniya reklamasi orqali olishini ta’kidlab o‘tishgan.
5-rasm. Aholining bank xizmat tur
lariga taluqli xabar va takliflar bo‘yicha targ‘ibot
(reklamasi)ni afzal ko‘rish darajasi foizda
48
48
Muallif aholi o‘rtasida o‘tkazilgan so‘rovnoma
natijalari
13,10%
43%
6,00%
1,00%
8,30%
35,70%
47,60%
40,50%
39,30%
10,70%
Bosma reklama (Gazeta, jurnal, buklet,
prospekt, ... )
Televideniya reklamasi
Radio reklamasi
Ashyoviy va tovar bezagidagi reklama
Transport vositalaridagi reklama
Bank internet portallari va veb sahifalarida
Mobil marketing reklamasi (SMS xabarnoma,
Mobil ilova, QR kod, ... )
Ijtimoiy tarmoqlar (Facebook, Twitter,
Instagram, Odnaklassniki, Vkontakte, ..)
Ijtimoiy messenjerlar (Telegram, WhatsApp,
...)
Video portallar (YouTube, Ru Tube, My Tube,
…)
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyun
www.e-itt.uz
76
Siz tijorat banklarining faoliyati, xizmatlari, xabar va takliflar bo‘yicha targ‘ibot (reklamasi)
qanday turlarini afzal ko‘rasiz?
Degan savolga aholining 41% ijtimoiy tarmoq va messenjerlarni, 35%
bank internet portallari va veb sahifalarini, 47% mobil marketing reklamasini (SMS xabarnoma, Mobil
ilova, QR kod), 43% televideniya reklamasini ta’kidlab o‘tishgan.
So‘rov natijalariga e’tibor beradigan bo‘lsak, aholining asosiy qismi
Y
va
X avlod
vakllari
qatnashgan ular so‘ronomada raqamli bank xizmatlarni afvzal ko‘rishlari va bank xizmat turlariga
taalluqli xabar va takliflarni ijtimoiy tarmoq va messenjerlardan, bank internet portallari va veb
sahifalaridan, mobil marketing, televideniya reklamasi orqali xabardor bo‘lishar ekan. O‘zbek
segmentining raqamli avlodi (Z va Alfa avlod) o‘rtasida ijtimoiy tarmoqlarga bo‘lgan qiziqishlari yuqori,
har qanday yangilikka bo‘lgan kuchli intilish, uni o‘rganish va amalda qo‘llash ishtiyoqi ushbu avlodga
xos bo‘lgan xususiyatlardir.
Xulosa va takliflar
.
Jahon mamlakatlarining bank xizmatlari bozorida iste’molchilar xulq
-
atvoridagi o‘zgarishlarning
o‘ziga xos xususiyatlari
mavzusidagi ilmiy-tadqiqot ishi asosida olingan natijalar tahlili quyidagi ilmiy
xulosa va tavsiyalar ilgari suriladi:
1.
Raqamli iqisodiyot sharoitida tijorat banklari gorizontal, inklyuziv va ijtimoiy biznes
landshaftiga o‘tishni qabul qilishlari lozim, xizmatlar bozori kundan
-kunga inklyuzivlashib bormoqda.
2.
Iste’molchilarning xulq
-
atvorini o‘rganishda bir qancha ilmiy maktablar shakllangan bo‘lib, bir
qator iqtisodchilar tomonidan o‘ziga xos ulush qo‘shganini ko‘rishimiz mumkin va iste’molchilarning
xulq-
atvori bo‘yicha tadqiqotlar olib borilgan, bundan tashqari iste’molchilarning xatti
-harakatlarini
modellashtirish jarayoni bor bo‘lib, u bank marketing nazariyasining bir qismi sifatida alohida e’tibor
qaratilib o‘rganilib kelinmoqda.
3.
Tijorat banklari ijtimoiy tinglash, netnografiya va empatik tadqiqotlar (Empathic research)
orqali iste’molchilarning yashirin muammolari va istaklarini o‘rganishlari va shunga qarab xizmatlar
turini ko‘paytirishlari lozim.
Ijtimoiy tarmoqlar geografik va demografik to‘siqlarni bartaraf etib,
iste’molchilarga bog‘lanish va muloq
at qilish, tijort banklariga esa hamkorlik orqali innovatsiyalar olib
kirish imkonini beradi. Ijtimoiy tarmoqlar iste’molchilarga o‘zlarining boshqa mijozlar tajribasini
ko‘rsatish va baham ko‘rish imkonini beradi, bu esa bir xil yoki quyi sinfdagi boshqa
mijozlarni shunga
o‘xshash tajribaga taqlid qilish va davom ettirishga ilhomlantiradi;
4.
Iste’molchilar ko‘proq gorizontal yo‘nalish tomon borishmoqda. Ular brendlarning marketing
kommunikatsiyalaridan ko‘ra F
-
omilini (do‘stlar, oilalar, izdoshlar) afzal ko‘
rshmoqda. Shunindek, sotib
olish jarayoni avvalgidan ko‘ra ko‘proq ijtimoiylashib bormoqda. Iste’molchilar onlayn va oflayn
rejimda mahsulot va xizmatlarni ko‘rib chiqishda va sotib olish bo‘yicha qaror qabul qilishda o‘zlarining
ijtimoiy doiralariga ko‘proq e’tibor berishmoqda.
5.
Iste’molchilar uchun texnologiyaga asoslangan, raqamli asrda insoniylashtirilgan brendlar eng
jozibali hisoblanadi. Iste’molchilar inson mohiyatiga yaqin bo‘lgan va mijoz bilan teng asosda muloqot
qila oladigan brendlarni ko‘proq qi
dirmoqda. Jumladan, kuchli ijtimoiy va ekologik qadriyatlarni
qo‘llab
-quvatlaydigan, muayyan turmush tarzi xarakatlarini ifodolovchi brend sifatida jalb qilishi
mumkin.
6.
Har bir avlod turli xil ijtimoiy-madaniy muhitda shakllanadi va turli xil hayotiy tajribalarni
oladi. Har bir avlod mahsulot va xizmatlarga nisbatan har xil imtiyoz va yondashuvlarga ega, bu esa
sotuvchilarni turli xil takliflar, mijozlar tajribasi va hatto biznes modellarini taklif qilishga majbur qiladi.
7.
O‘zbekiston aholisini avlodlar nazariyasiga ko‘ra segmentlaydigan bo‘lsak, O‘zbekistonda
“bebi
-
bumerlar” avlodi 57 yoshdan 76 yoshgacha bo‘lgan 4 396 753 nafar aholi (13,4%), «X» avlod 40
yoshdan 57 yoshgacha bo‘lgan 7 353 042 nafar aholi (22,8%), «Y» avlod 22 yoshdan 40 yoshgacha
bo‘lgan
11 680 113 nafar aholi (40%), «Z» avlod 7 yoshdan 22 yoshgacha bo‘lgan 4 396 753 nafar aholi
(28%) va «A» alfa avlod 7 yoshgacha bo‘lgan 7 mln atrofidagi aholi (20%) kiradi. Ya’ni mamlakatimizda
birinchi o‘rinda «Y» (1984
-2000) avlod vakillari raqamlashga
n avlod 40%, ikkinchi o‘rinda «Z» (2000
-
2015) 28%, keyingi o‘rinlarda «X» avlod vakillari ustunlik qilmoqda.
Ya’ni mamlakatimizda birinchi
o‘rinda «Y» (1984
-
2000) avlod vakillari raqamlashgan avlod 40%, ikkinchi o‘rinda «Z» (2000
-2015)
28%, keyingi o‘rinlarda «X» va «Y» avlod vakillari ustunlik qilmoqda. Shu bois, tijorat banklari ushbu
avlod vakllarining xulq-
atvorlarini o‘rganish va shunga mos xizmatlarni taklif qilmoqlari lozim.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyun
www.e-itt.uz
77
Adabiyotlar/
Литература
/Reference:
Beshar A., Damasio A., Tranel D. (1997) Deciding advantageously before knowing the advantageous
strategy. Science, vol. 275, iss. 5304 pp. 1293-1295.
Copeland, A. H. (1945). "Review: Theory of Games and Economic Behavior by John von Neumann and
Oskar Morgenstern" (PDF). Bull. Amer. Math. Soc. 51 (07): 498
–
504. doi:10.1090/s0002-9904-1945-
08391-8.
Cyert R., March J. (1992) A Behavioural Theory of the Firm. 2nd ed. Wiley-Blackwell,. 268 p.
Grewal, D., Roggeveen, A. L., Nordfält, J., Keeling, D. I., & Wetzels, M. (2021). Personalization in ret
ail
marketing: A systematic review and future research agenda. Journal of Retailing, 97(1), 170
–
197.
Gukasyan G.M. (2010)
Ekonomika ot “A” do “Ya”. Tematicheskiy
spravochnik.
–
M.,.
–
S. 248.
Kahneman, Daniel; Diener, Ed (2003). Well-being: the foundations of hedonic psychology. Russell
Sage Foundation.
Kevin Bekker (2014) “The Digital Boomer and Senior: How Wired Are Boomers and Seniors?”
http://www.slideshare.net/kevinbekker31/thedigital-boomer1-nb
Lecinski J. (2020) ZMOT: Winning The Zero Moment of Truth // URL:
http://www.thinkwithgoogle.com/researchstudies/2011-winning-zmotebook.html (data obra
щ
eniya:
12.04.).
Luneva Ye.A., Rebrova N.P. (2021) sifrovoy marketing: uchebnoe posobie.
–
M.: Prometey.
Luneva Ye.A., Rebrova N.P. (2021) sifrovoy marketing: uchebnoe posobie.
—
M.: Prometey,. Str 9-10
Luneva Ye.A., Rebrova N.P. (2021). sifrovoy marketing: uchebnoe posobie.
—
M.: Prometey,.
—
6 str.
Michael Hauben (2012) Preface: What is a Netizen? (angl.). Sayt Kolumbiyskogo universiteta. Data
obra
щ
eniya: 12 aprelya. Arxivirovano 5 sentabrya 2012 goda.
Myerson, Roger B. (1991). Game Theory: Analysis of Conflict, Harvard University Press, p. 1. Chapter-
preview links, pp. VII
–
XI.
Ndubisi, N. O., & Sinti, M. S. (2006). Consumer attitude towards online banking: A Malaysian
perspective. International Journal of Business and Society, 7(2), 13
–
25.
Pikkarainen, T., Pikkarainen, K., Karjaluoto, H., & Pahnila, S. (2004). Consumer acceptance of online
banking: An extension of the technology acceptance model. Internet Research, 14(3), 224
–
235.
PwC. (2017). Digital Transformation in Financial Services. Retrieved June 30, 2018, from https://
www.pwc.com/us/en/industries/financial-services/research-institute/top-issues/digitaltransformation.
html
Sean Williams (2015) “For Banks, Baby Boomers Mean Lucrative Business,” Gallup Business Journal,
Feb.
2,
http://www.gallup.com/businessjournal/181454/banks-babyboomers-mean-lucrative-
Shadlen M., Newsome W. (2001) Neural basis of a perceptual decision in the parietal cortex (area
LIP) of the rhesus monkey. Neurophysiology, vol. 86 (4), pp. 1916
–
1936.
Sharles J. (2009) Management Rewired: Why Feedback Doesn't Work and Other Surprising Lessons
from the Latest Brain Science. Penguin Group.
Smidts A. (2002) Kijken in Het Brein: Over De Mogelijkheden Van Neuromarketing,.
Taler R. (2009) "Nudge The Gentle Power of Choice Architecture" - Capital Ideas Retrieved December
6.
Tully, S., & Winkler, D. (2019). Open banking: The new reality for retail banks. Deloitte Insights.
Retrieved from https://www2.deloitte.com/insights/us/en/industry/financial-services/open-banking-
retail-banking.html.
Wonglimpiyarat, J. (2021). Challenger banks: Exploring drivers of customer adoption behavior.
Journal of Financial Services Marketing, 26(1), 38
–
50.
Zak P., Kurzban R., Matzner W. (2004) The Neurobiology of Trust. Annals of the New York Academy
of Sciences, vol. 1032, pp. 224
–
227.
