Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
233
AKSIYADORLIK JAMIYATLARI MOLIYAVIY TIZIMINING ASOSIY ELEMENTLARI
KAPITAL TUZILISHI, DIVIDEND SIYOSATI VA MOLIYAVIY BARQARORLIKNING
NAZARIY JIHATLARI
Xusainov Shavkat Abdushukurovich
Raqamli iqtisodiyot va agrotexnologiyalar universiteti
ORCID: 0009-0006-4442-0834
Annotatsiya.
Maqolada aksiyadorlik jamiyatlari moliyaviy tizimining asosiy elementlari
–
kapital tuzilishi, dividend siyosati va moliyaviy barqarorlikning nazariy jihatlari tahlil qilingan.
Kapital tuzilishini samarali boshqarish va dividend siyosati orqali investitsiyaviy jozibadorlikni
oshirish mexanizmlari ko‘rsatilgan. Shuningdek, moliyaviy barqarorlikni ta’minlash orqali
jamiyatning uzoq muddatli rivojlanish is
tiqbollari yoritilgan. Ushbu elementlarning o‘za
ro
bog‘liqligi va amaliy tatbiq etish yo‘nalishlari bayon q
ilingan.
Kalit so‘zlar:
aksiyadorlik jamiyatlari, moliyaviy tizim, kapital tuzilishi, dividend siyosati,
moliyaviy barqarorlik, investitsiyaviy jozibadorlik, uzoq muddatli rivojlanish.
ОСНОВНЫЕ
ЭЛЕМЕНТЫ ФИНАНСОВОЙ СИСТЕМЫ АКЦИОНЕРНЫХ ОБЩЕСТВ:
СТРУКТУРА
КАПИТАЛА, ДИВИДЕНДНАЯ ПОЛИТИКА И ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ
АСПЕКТЫ ФИНАНСОВОЙ УСТОЙЧИВОСТИ
Хусаинов Шавкат Абдушукурович
Университет цифровой экономики и агротехнологий
Аннотация.
В статье анализируются основные элементы финансовой системы
акционерных обществ –
структура капитала, дивидендная политика и теоретические
аспекты
финансовой
устойчивости.
Рассмотрены
механизмы
повышения
инвестиционной привлекательности через эффективное управление
структурой
капитала и дивидендной политикой. Также освещены перспективы долгосрочного
развития общества за счёт обеспечения финансовой устойчивости. Описана взаимосвязь
этих элементов и направления их практического применения.
Ключевые слова:
акционерные общества, финансовая система, структура
капитала, дивидендная политика, финансовая устойчивость, инвестиционная
привлекательность, долгосрочное развитие.
UO
‘
K: 336.717.9
XII SON - DEKABR, 2024
233-241
0
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
234
KEY ELEMENTS OF THE FINANCIAL SYSTEM OF JOINT-STOCK COMPANIES: CAPITAL
STRUCTURE, DIVIDEND POLICY, AND THEORETICAL ASPECTS OF FINANCIAL STABILITY
Khusanov Shavkat Abdushukurovich
University of Digital Economy and Agro-Technologies
Annotation.
The article analyzes the key elements of the financial system of joint-stock
companies: capital structure, dividend policy, and the theoretical aspects of financial stability.
Mechanisms for enhancing investment attractiveness through effective management of capital
structure and dividend policy are examined. The prospects for the long-term development of
companies by ensuring financial stability are also highlighted. The interconnection of these
elements and their practical application are described.
Keywords:
joint-stock companies, financial system, capital structure, dividend policy,
financial stability, investment attractiveness, long-term development.
Kirish.
Aksiyadorlik jamiyatlari moliyaviy tizimi samarali ishlashi uchun uning asosiy
elementlari to‘g‘ri tashkil qilinishi va boshqarilishi zarur. Buning uchun kompaniyaning kapital
tuzilishi, dividend siyosati va moli
yaviy barqarorligi to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi kerak. Kapital
tuzilishi jamiyatning moliyaviy strategiyasini belgilab beradi, shuningdek, uning
daromaddorligi va qarz yuklarini samarali boshqarishga ham ta’sir ko‘rsatadi.
Dividend
siyosati aksiyadorlarning q
onuniy manfaatlarini ta’minlash va kompaniyng bozordagi o‘rnini
mustahkamlashga yordam beradi. Moliyaviy barqarorlik esa jamiyatning uzoq muddatli
rivojlanishini ta’minlash, jahon bozorida raqobatbardoshligini saqlash va
barqaror daromad
olish uchun muhim ahamiyatga ega.
Bularning barchasi jamiyatning umumiy moliyaviy samaradorligini oshirish va uning
iqtisodiy barqarorligini saqlashga xizmat qiladi. Shuningdek, moliyaviy tizimning samarali
ishlashi uchun ichki va tashqi tahdidlar, soliq siyosati, moliyaviy bozorlar va qonuniy normalar
ham hisobga olinishi kerak. To‘g‘ri tashkil qilingan moliyaviy tizim, o‘z navbatida,
kompaniyaning strategik maqsadlariga erishishga, moliyaviy resurslarni samarali
boshqarishga va iqtisodiy muvaffaqiyatga erishishga yordam beradi.
Adabiyotlar sharhi.
Aksiyadorlik jamiyatlari moliyaviy tizimining asosiy elementlari, jumladan, kapital
tuzilishi, dividend siyosati va moliyaviy barqarorlikni nazariy yoritishda bir necha yirik
iqtisodchi olimlarning ishi nazarga olinishi kerak. Bu sohadagi asosiy nazariy ishlarning eng
murakkabi va keng qo‘llanil
adiganlaridan biri Franko Modilyani va Merton Millerning 1958
yilda ishlab chiqilgan Modilyani-Miller (1958) nazariyasidir. Ushbu nazariya kapital
tuzilishining kompaniyaning umumiy qiymati
ga ta’siri haqidagi nazariy asoslarni yaratishga
yordam berdi. Ularning eng muhim konsepsiyalaridan biri shundaki, ideal bozorlarda (soliqlar
va bankrotlik xarajatlari yo‘q bo‘lgan holda) kapital tuzilishi kompaniyaning
umumiy qiymatiga
ta’sir qilmaydi. S
huningdek, ushbu nazariya moliyaviy boshqaruvning asosiy qoidalarini
belgilab, kompaniya moliyasi bilan bog‘liq strategik qarorlarni qabul qilishda muhim uslubiy
asos bo‘lib xizmat qiladi.
Shu bilan birga, Jeremi Benxam (1963) kabi iqtisodchilar ham moliyaviy tizimni, shu
jumladan, qarz va o‘z kapitallarining o‘zaro munosa
batlarini, dividend siyosati va moliyaviy
risklarni hisobga olishga katta e’tibor berishgan. Ularning ishi moliyaviy boshqaruv va strategik
qarorlar qabul qilishdagi nazariy yoritilishni as
oslab berishda muhim rol o‘ynadi.
Shuningdek, Richard Br
е́
le va Stenli Grinspen (1971) ham moliyaviy tizim va
kompaniyaning kapital tuzilishi, shuningdek, soliqlar va bankrotlik riskini hisobga olishga oid
nazariy fikrla
rni qo‘llab
-quvvatlashgan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
235
Mayers (1984) taklif qilgan nazariyaga binoan kompaniyalar uchun soliq foydasidan
samarali foydalanish va qarz vositalari orqali rivojlanish imkoniyatini ochib berish bilan birga,
bankrotlik xavfi kabi ehtimoliy xatarlarni ham hi
sobga olish zarurligini ta’kidlaydi. Ushbu
nazariya kompaniyalarning kapital tuzilishidagi muvozanatni belgilashga yordam berib,
moliyaviy barqarorlikka erishish yo‘llarini ko‘rsatib beradi.
Linterning (1956) tadqiqoti dividendlar siyosatida barqarorlik tamoyillari va
aksiyadorlar munosabatlarini hisobga olish zarurligini ko
‘rsatdi. Uning fikriga asosan,
korporatsiyalar foydaning bir qismini qayta investitsiya qilib, qolgan qismini dividend sifatida
tarqatishni afzal ko‘radilar. Bu tadqiqotda “barqaror dividend modeli” tushunchasi ilgari
surilgan bo‘lib, unga ko‘ra kompaniyalar dividendlarning miqdorini o‘zg
armas darajada ushlab
turishga harakat qiladilar, hatto ularning daromadlari o‘zgargan taqdirda ham. Shu bilan birga,
korporatsiyalar soliq yuklamasini minimallashtirish maqsadida dividendlar va saqlab qolingan
daromadlar o
‘rtasida muvozanat saqlashga inti
ladilar. Linterning tadqiqoti moliyaviy
rejalashtirishda foydaning taqsimlanish strategiyasini tushunishga muhim asos bo‘lib xizmat
qiladi.
Blek va Shoul
z (1974) dividend siyosatining aksiya narxlariga ta’sirini empirik tah
lil qilish
orqali moliyaviy nazar
iyani rivojlantirishda muhim hissa qo‘shgan. Ular yangi statistik
uslublarni ishlab chiqib, bozorning samaradorlik tamoyillarini va dividend siyosatining
aksiyadorlar manfaatlariga ta’sirini chuqurroq o‘rgangan. Ularning ta
dqiqotlarida asosiy
xulosalar investorlar dividend daromadlari yoki kapital foydasiga afzallik berishda bozor
sharoitlariga bog‘liq qarorlar qabul qiladi.
Abduraxmonov (2020-
2024) oʻz tadqiqotlarida aksionerlik kompaniyalari boʻlgan
sugʻurta kompaniyalarin
ing mavzu oid jihatlarini keng yoritib berishga harakat qilgan.
Tadqiqot metodologiyasi.
Tadqiqotda tizimli yondashuv, qiyosiy va solishtirma tahlil, umumlashtirish, kompleks
baholash, abstrakt-mantiqiy fikrlash kabi usullardan foydalanilgan.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Aksiyadorlik jamiyatlari moliyaviy tizimi samarali ishlashi uchun uning asosiy
elementlari to‘g‘ri tashkil qilinishi va boshqarilishi
zarur. Ushbu elementlar quyidagilardan
iborat:
1. Kapital tuzilishi
Kapital tuzilishi aksiyadorlik jamiyatning moliyaviy strategiyasini belgilab beradi va
uning daromaddorligiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Kapital tuzilishini shakllantirishda:
-
umumiy kapital
tarkibida o‘z va qarz
kapitallari o‘rtasidagi nisbatni belgilash;
-
qarz mablag‘larining foiz stavkalari va o‘z mablag‘larining daromadd
orlik
ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi muvozanatga e’tibor qaratish muhim.
Masalan, qarz majburiyatlarini haddan tashqari oshirish moliyaviy xatarlarni
kuchaytirishi mumkin, shuningdek, juda kam mablag‘ jalb qilish jamiyatning
rivojlanish
imkoniyatlarini cheklaydi.
2. Dividend siyosati
Dividend siyosati aksiyadorlarni qoniqtirish va jamiyatning investitsion jozibadorligini
oshirishda muhim ahamiyatga ega. Dividend siyosati:
-
to‘lovlar koeffitsienti
(dividendlar foydaga nisbatan ulushi);
-
qayta investitsiya siyosatini;
-
jamiyatning uzoq muddatli strategiyasi bilan bog‘liq qarorlar bilan belgilanadi.
Iqtisodiy sharoitlarga qarab, jami
yat dividendlarni to‘lash va investitsiyaga yo‘naltirish
o‘rtasidagi muvozanatni saqlashi kerak.
3. Moliyaviy barqarorlik
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
236
Moliyaviy barqaror
lik jamiyatning bozordagi raqobatbardoshligini ta’minlovchi asosiy
elementlardan biri hisoblanadi. Moliyaviy barqarorlik:
-
jamiyatning qarzlar bo‘yicha o‘z majburiyatlarini o‘z vaqtida bajarish qobiliyatini;
-
qisqa va uzoq muddatli moliyaviy maqsadlarning muvofiqligini;
-
likvidlik darajasini;
-
xavf-xatarlarni boshqarishni qamrab oladi.
Moliyaviy barqarorlikni oshirish uchun
jamiyat tizimli tahlil va monitoring o‘tkazishi
lozim.
Bu uch asosiy element o‘zaro bog‘liq bo‘lib, ularni uyg‘un boshqarish jamiyatn
ing
moliyaviy samaradorligini va raqobatbardoshligini oshiradi. Shuningdek, aksiyadorlik
jamiyatlari moliyaviy faoliyatida
o‘zlik va qarz kapitallari nisbati kompaniyaning moliyaviy
barqarorligini baholashda muhim ko‘rsatki
ch hisoblanadi. Bu nisbat kompaniyaning
o‘z
mablag‘lari va qarz mablag‘lari o‘rtasidagi munosabatni ko‘rsatadi.
Bu yerda kapital tuzilishi har bir kompaniyaning moliyaviy strategiyasining muhim
tarkibiy qismi bo‘lib, u jamiyatning faoliyatida muvaffaqiyatga erishishda muhim rol o‘ynaydi.
Qarz v
a o‘zlik kapitallarining nisbati kompaniyaning moliyaviy barqarorligini, likvidligini va
umumiy rivojlanishini belgilaydi. Bu nisbatning optimal darajasi kompaniyaning maqsadlariga,
bozor sharoitiga, va strategik reja
larga ko‘ra o‘zgarib turishi mumk
in.
Ch
unki, o‘zlik kapitali aksiyadorlar tomonidan kiritilgan mablag‘lar va kompaniyaning
foydasi orqali shakllanadi. Bu kapital manbasi jamiyatning moliyaviy barqarorligini
ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Uzluksiz foyda
olish, o‘tgan yillar mobaynida s
aqlanib
qolgan foydani qayta ishlatish jamiyatning ichki manbaalaridan foydalanishga imkon beradi.
O‘zlik kapitali asosiy
afzalliklaridan biri shundaki, u jamiyatning likvidligini oshirishga
yordam beradi. Qarz yukidan holi
bo‘lish, bankrotlik riskini mini
mallashtirish va moliyaviy
muammolardan qochish imkonini yaratadi. Shunday qilib, o‘zlik kapitali qarzdan farqlidir, lekin
moliyaviy risklarning kamayishi va barqarorlikni ta’minlash orqali strategik foyda keltiradi.
Shu bilan birga qarz kapitali va uning
afzalliklari ham muhim o‘rin tutadi. Qarz kapitali,
o‘rtacha bank kreditlari, korporativ obligatsiyalar va boshqa qarz ins
trumentlari orqali jalb
qilinadi. Qarz qarzdorlikni va to‘lov yuklarini his qiladigan kompaniyalar uc
hun zarur
resurslarni tez va oson jalb qilish imkonini beradi. Qarzning asosiy afzalligi shundaki, u
moliyaviy dastak (leverage) orqali daromaddorlikni oshirish imkonini beradi. Agar jamiyat
yaxshi daromad olayotgan bo‘lsa, qarz olish yordamida u ko‘p miqd
ordagi daromadni olishni
ta’minla
sh mumkin.
Qarz kapitalining yirik hajmi bir necha risklarni keltirishi mumkin. Bankrotlik riski,
likvidlik muammolari va
qarzni qaytarish bilan bog‘liq muammolarga duch kelishi mumkin.
Haddan tashqari qarzlashish kompaniyaning moliyaviy barqarorligini sin
ovga qo‘yishi va uning
faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shuning uchun, jamiyatlar qarz kapitalini jalb
qilish
da ehtiyotkorlik bilan yondashishlari va to‘g‘ri nisbatni belgilashlari kerak.
Kompaniyalar uchun o‘z
va qarz kapitali o‘rtasidagi opt
imal nisbatni aniqlash murakkab
jarayon bo‘lib, bu ko‘p hollarda jamiyatning strategiyasi, iqtisodiy vaziyat va bozor shar
oitiga
bog‘liq. Ideal holatda, kompaniyalar o‘z kapitali bilan moliyaviy xavflarni minimallashtirishg
a
harakat qiladi, ammo rivojlanish va ekspansiya uchun zarur resurslarni jalb qilish maqsadida
qarz kapitalini foydalanishlari mumkin.
Qarz va o‘zlik kapitali o‘rtasidagi munosabat jamiyatning moliyaviy holati va strategik
maqsadlariga muvofiq aniqlanishi kerak. Masalan, yangi tashkil eti
layotgan yoki kechag‘och
tashkilotlar uchun ichki manbalar kam bo‘lishi mumkin, shuning uchun ularga qarz kapitali
yoki ya
ngi aksiyalarni chiqarish orqali kapital to‘plash zarur bo‘ladi. Biroq, katta va barqaror
kompaniyala
r ichki mablag‘lar bilan moliyalashtirishni afzal ko‘rishadi, chunki bu ularga qarz
yukidan qochish va likvidlikni oshirish imkonini beradi.
Qarz kapitali
kompaniyaning moliyaviy strategiyasida muhim rol o‘ynaydi. U moliyaviy
resurslarni kengaytirish, yangi loyihalarni amalga oshirish va ishlab chiqarishni kengaytirish
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
237
imkonini beradi. Qarz kapitali orqali kompaniyalar moliyaviy muvozanatni saqlab, soliq
imtiyozlaridan foydalanishlari mumkin. Shuningdek, qarz kapitali kompaniyaning moliyaviy
barqarorligini
ta’minlashda va raqobatbardoshlig
ini oshirishda muhim ahamiyatga ega.
Qarz
va o‘zlik kapitali nisbati kompaniyaning moliyaviy strategiyasining asosiy qismi
bo‘lib, u
jamiyatning rivojlanish maqsadlarini, qarz olish qobiliyatini va risklarni hisobga oladi. Buning
uchun jamiyatlar strategik
rejalarini ishlab chiqishda jadvallashtirish, to‘g‘ri va aniq prognozlar
asosida qarz va o‘z kapitali manbalarini tanlash
lari kerak. Aniqlangan nisbat, jamiyatning
moliyaviy barqarorligini saqlashga yordam beradi va ishlab
chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish
sohasida muvaffaqiyatga erishish imkonini yaratadi.
O‘zbekistondagi moliyaviy siyosat va kompaniyalar uchun qonunchilik bilan bog‘liq
yo‘riqnomalar, shu jumladan, kapital tuzilishi va moliyaviy manbalarning tanlanishi bila
n
bog‘liq qonunlar, jamiyatlarga o‘z kapitali va qarz kapitali o‘rtasidagi nisbatni aniqlashda
yo‘riqnoma va nazariy asoslarni beradi. Bu normativ
-huquqiy hujjatlar moliyaviy risklarni
kamaytirish, kompaniyalar uchun foyda va rivojlanish imkoniyatlarini oshirishga yordam
beradi.
Milliy ak
siyadorlik jamiyatlari moliyaviy to‘lovlarni, kreditlarni, va kapital investitsiyalar
manbalarini hisobga olib, ishlab chiqishda strategik qarorlar qabul qilishadi. Shunda,
yuqoridagi optimal nisbatning hisob-kitobini amalga oshirish uchun yangi tizimlar va moliyaviy
modellardan foydalanish mumkin. Jamiyatlar moliyaviy muammolarni kamaytirish, oshirilgan
daromadlar va rivojla
nish imkoniyatlarini ta’minlashga harakat qilishadi.
Modilyani-
Miller nazariyasiga ko‘ra, kompaniyani
ng kapital tuzilishi uning qiymatiga
ta’sir qilmaydi, agar bozor ideal bo‘lsa. Nazariyada ikkita asosiy model
- soliqsiz model va soliqli
model - orqali bu munosabatni tushuntirishga harakat qilingan.
Birinchi model - soliqsiz model - ideal sharoitlarni na
zarda tutadi. Unga ko‘ra,
kompani
yaning umumiy qiymati uning moliyalashtirish manbalari (qarz kapitali yoki o‘z
kapitali) qanday taqsimlanganiga bog‘liq emas. Ya’ni, agar bozor samarali bo‘lsa, axborot teng
taqsimlangan bo‘lsa va soliqlar mavjud bo‘lmasa,
moliyalashtirish shakli kompaniya qiymatiga
ta’sir qilmaydi. Ammo bu model amaliyotda mavjud bo‘lmagan ideal shartlarga asoslangan.
Real hayotda soliqlar, bankrotlik xavflari va bozor kamchiliklari kabi omillar ushbu nazariyani
cheklaydi.
Ikkinchi model
—
soliqli model
—
esa, real iqtisodiy sharoitlarni hisobga oladi. Unda soliq
to‘lovlari kompaniya qiymatiga ta’sir etuvchi muhim omil sifatida qayd etilgan.
Masalan, qarz
kapitali bo‘yicha to‘lanadigan foiz xarajatlari ko‘pincha soliqda
n ozod qilinadi, bu esa qarz
orqali moliyalashtirishni jozibador qiladi. Shunday qilib, qarzning yuqori ulushi
kompaniyaning umumiy qiymatini oshirishga yordam berishi mumkin. Ammo bu yerda yana
bir muhim jihat mavjud: qarz miqdorining ortishi bankrotlik xavfini oshiradi, bu esa
kompaniyaning moliyaviy barqaro
rligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Modilyani-
Miller nazariyasi nazariy asos bo‘lish bilan birga, amaliyotda ham qo‘
llaniladi.
Uning asosiy ahamiyati shundaki, u kompaniyalarga moliyaviy strategiyani aniqlash va kapital
tuzilishini optimallashtirishda yordam beradi. Masalan, nazariya asosida ishlab chiqilgan treyd-
off va pekning order nazariyalari kapital tuzilishining muvozanatini topish uchun zamonaviy
vosita hisoblanadi.
Ammo nazariya muayyan cheklovlarag egalir. Xususan axborot asimmetriyasi, bozor
samaradorligining yo‘qligi va bankrotlik xarajatlari kabi omillar real hayotda nazariya
qoidalarini cheklaydi. Shu sababli, Modilyani-Miller nazariyasi har doim ham kompaniyaning
kapital tuzilishini
to‘liq tushuntirib ber
olmaydi.
Shunday qilib, Modilyani va Miller nazariyasi moliyaviy menejmentning nazariy asoslarini
tushunish uchun muhim. U kompaniyalar uchun strategik qaror qabul qilishda metodologik
asos bo‘lib xizmat qiladi. Biroq, nazariyaning chegaralari uni qo‘llash
da murakkabliklarni
keltirib chiqaradi va uning qoidalarini amaliyotda tatbiq etishda muvozanatli yondashuv talab
qilinadi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
238
Zamonaviy moliya nazariyasida kompaniyaning moliyaviy qarorlari va kapital tuzilishini
tahlil qilishda muhim o
‘rin tutadigan yondash
uvlardan biri treyd-off nazariyasidir. Treyd-off
nazariyasiga ko‘ra (
Myers, S. C. (1984)
), kompaniyalar moliyalashtirish manbalari o‘rtasidagi
tanlovda bir
nechta ustuvorlik va cheklovlarni hisobga oladi. Soliq foydasi qarz mablag‘lar
idan
foydalanishning muhim afzalliklaridan biri hisobla
nadi. Qarz bo‘yicha to‘lanadigan foiz
xarajatlari ko‘pincha soliqdan ozod qilinadi, bu kompaniyaning soliq to‘lovlarini ka
maytirib,
umumiy moliyaviy samaradorligini oshiradi. Biroq qarz darajasi oshgan sari bankrotlik riski
keskin ko‘tariladi, bu esa kompa
niya uchun jiddiy muammolarni keltirib chiqarishi mumkin.
Soliq siyosatining afzalliklari kompaniyalarni qarz mablag‘larid
an foydalanishga undaydi.
Masalan, katta miqdordagi qarz orqali moliyalashtirish kompaniyaga:
-
soliq xarajatlarini kamaytirish;
-
olingan
foydani samarali sarmoyalash orqali daromadni ko‘paytirish imkoniyatini
beradi.
Biroq, nazariya shuni ta’kidlaydiki, qarz
darajasi ortishi bilan kompaniyaning moliyaviy
holati zaiflashadi. Bankrotlik xavfi va uning ehtimoliy xarajatlari, shu jumladan, huquqiy
jarayonlar va aktivlarni yo‘qotish, kompaniya uchun moliyaviy xatarlarga olib keladi.
Treyd-off nazariyasida (S.Mayers, (1984))kompaniya uchun eng muhimi
—
soliq
ustunliklari va bankrotlik xavflar
i o‘rtasida muvozanat
topishdir. Qarzdan foydalanishning
boshlang‘ich bosqichlarida kompaniya qiymati oshadi, chunki soliq imtiyozlari bankrotlik
xavfidan ustun bo‘ladi. Biroq,
qarz darajasi ortib borgan sari, bankrotlik xavfi va xarajatlari
kompaniya qiym
atiga salbiy ta’sir ko‘rsata boshlaydi.
Shunday qilib, har bir kompaniya uchun individual ravishda kapital tuzilishini
optimallashtirish zarur. Bunda asosiy maqsad qarz va o‘z kapitali o‘rtasidagi eng mos
muvozanatni belgilashdir.
Treyd-off nazariyasi kompaniyalar uchun faqat nazariy ahamiyatga emas, balki
ama
liyotda qo‘llanilishi bilan ham ajralib turadi. Jadal rivojlanayotgan kompaniyalar ko‘proq
qarz mablag‘larini jalb qilishga moyil bo‘lsa, yetilgan va moliyaviy barqaror kompaniyalar
kapitalni oshirishd
a ehtiyotkor bo‘lishni
afzal ko‘radilar. Masalan, ishla
b chiqarish sektoridagi
kompaniyalar aktivlarini moliyalashtirishda qarz vositalaridan keng foydalanadi, chunki
ularning d
aromad oqimi nisbatan barqaror bo‘ladi.
Har qanday nazariya kabi, treyd-off nazariyasining ham ayrim cheklovlari mavjud. Bozor
sharoit
larining o‘zgaruvchanligi, axborot asimmetriyasi va moliyaviy notengliklar nazariyaning
samaradorligiga ta’sir ko‘rsatadi
(Frank, M. Z., & Goyal, V. K. (2003)). Bundan tashqari,
kompaniya rahbariyati v
a investorlar o‘rtasid
agi ishonchsizlik moliyaviy qarorlarga salbiy
ta’sir qilishi mumkin.
Treyd-off nazariyasi kompaniyaning kapital tuzilishida muvozanatli va strategik
yondas
huvni qo‘llash zarurligini tushuntiruvchi muhim konsepsiyadir. U qarz kapitali
orqali
soliq imtiyozlaridan foydalanish imkoniyatlari bilan bir qatorda bankrotlik xavfini
minimallashtirish zarurligini ta’kidlaydi. Har bir kompaniya o‘zining individual holat
lariga
ko‘ra kapital tuzilishini belgilashi, moliyaviy resurslardan samarali fo
ydalanishi va optimal
moliyalashtirish strategiyasini ishlab chiqishi lozim. Bu nazariya amaliyotda moliyaviy qarorlar
qabul qilish jarayonida muhim ahamiyatga ega bo‘lib, kompa
niyaning moliyaviy barqarorligi
va uzoq muddatli rivojlanishini ta’minlashda asosiy yo‘llardan biri h
isoblanadi.
Dividend siyosati bil
an bog‘liq bo‘lgan nazariy yondashuvlar iqtisodchilar tomonidan
ishlab chiqilgan bo‘lib, ular dividendlarning to‘lanishini
, moliyaviy barqarorlikni va
aksiyadorlarni qoniqtirishni qanday tashkil etishni tahlil qiladilar. Ushbu nazariy
yondashuvlarning bir nechtasi jamiyatlarga dividendlar va moliyaviy struktura orasidagi
muvozanatni topishda yordam beradi.
Masalan, Modilyani-Miller nazariyasi
shunday natijaga keladi: moliyaviy bozorlar
samarali bo‘lsa, dividendlar to‘lashning o‘zgarishi kompaniyaning umumiy
qiymatini
o‘zgartirmaydi. Ushbu nazariyada dividendlar to‘lashning strategik ahamiyati ko‘rsatiladi,
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
239
chunki ularning to‘l
anishi aksiyadorlarga moliyaviy daromad olish imkonini beradi, ammo
o‘zida jamiyatning qiymatini o‘zg
arishga olib kelmaydi. Lekin, kompaniyaning moliyaviy
barqarorligi va qarzlari bo‘yicha qarorlar olishda Treyd
-off nazariyasiga asoslanish lozim
bo‘ladi, chunki moliyaviy rы
chag orqali daromadni oshirishga harakat qilganida bankrotlik
xavfi tug‘ilishi mumk
in.
Shuni qayd etish kerakki, Mod
ilyani va Miller moliyaviy tizimlarning asosiy yo‘nalishlarini
belgilab, kompaniya qiymatiga kapital strukturaning ta’sir
qilmasligi haqidagi konsepsiyani
ishlab chiqdilar. Ularning asosiy farzlaridan biri bozorlarning to‘liq samarali bo‘lishi va barcha
is
htirokchilarga axborot bir xil tarzda taqdim etilishiga asoslanadi. Ushbu konsepsiyaga ko‘ra,
investorlar bozorda mavjud arbitraj imkoniyatl
aridan foydalanib, kompaniya qiymatiga ta’sir
ko‘rsatishlari mumkin. Nazariya soliq
tizimi va boshqa bozor noqulayli
klari mavjud bo‘lmagan
sharoitlarda ishlaydi. Ammo real hayotda soliqlar va tranzaksiya xarajatlari bo‘lgani sababli, bu
nazariya muayyan cheklovlarga duch keladi. Shuningdek, moliyaviy menejmentda kapital
strukturasi bo‘yi
cha qarorlar qabul qilishda ushbu
konsepsiya yuqori strategik asos bo‘lib
xizmat qilib, aksiyadorlar boyligini oshirishga qaratilgan moliyaviy qarorlarni q
o‘llab
-
quvvatlaydi.
Ta’kidlash kerakki, Linter
(1956) va Modilyani-Miller (1958) nazariyalari dividend
siyosatiga turli nuqtai nazarda
n yondashadi. Xususan, Modilyani va Miller bozorlarning to‘liq
samarali ekanligini va axborot teng taqsimlanganligini faraz qiladilar. Ularning nazariyasiga
ko‘ra, dividend siyosatining kompaniyaning qiymatiga ta’siri yo‘q,
chunki investorlar o‘zlari
divid
end olish yoki kapital o‘sish orqali bir xil natijaga erishishi mumkin. J.Linter esa
bozorlarning notekisligiga e’tibor qa
ratadi va korporatsiyalarning dividend siyosatini
aksiyadorlar munosabati va barqarorlik tamoyillari asosida baholaydi. J.Linterga fik
riga ko‘ra,
korporatsiyalar dividend miqdorini o‘zgartirishda ehtiyotkorlikka amal qiladilar, chunki bu
aksiyadorlarga signa
l ta’siri ko‘rsatadi.
Blek va Shoulz (1974) yuqori soliqli muhitda aksiyadorlar kapital foydasini a
fzal ko‘rishi
mumkin, chunki bu ularga soliq yuklamasini kamaytirish imkonini berishi hamda agar kapital
bozorlari samarali bo‘lsa, dividend siyosati aksiy
a
narxlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatmaydi deb
fikr beradilar. Bozor samarali bo‘lgan sharoitda barcha ma’lumotlar aksiya narxlarida a
ks etgan
bo‘ladi, shu sababli, dividendlarning miqdori yoki jadvali narxlarda katta o‘zgarishlarga olib
kelmaydi. Blek va Shoulzning tadqiqoti iqtisodchilar va moliyaviy mutaxassislar uchun
qimmatli ilmiy asos bo‘lib xizmat
qiladi. Ularning tahlillari samarali bozor nazariyasini yanada
chuqurroq o‘rganish imkonini berib, kapital bozorlarida dividend siyosati va aksiya narxlar
i
o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni tushunishga yordam beradi.
Aksiyadorlar manfaatlari va ularning dividendlardan kutayotgan foydasi kompaniyaning
siyosatiga ta’sir etuvchi muhim omildir.
Linterning "Barqaror dividend modeli" aksiyadorlar
bilan o‘zaro ishon
chli munosabatlarni saqlash uchun kompaniyaning dividend siyosatini
barqaror saqlash zarurligini ta’k
idlaydi. Amaliy tadqiqotlar shuni
ko‘rsatadiki, dividendlar
kamayishi yoki oshishi aksiyadorlarning kompaniyaga bo‘lgan ishonchini sezilarli darajada
o‘zga
rtiradi.
Bozordagi raqobat va umumiy iqtisodiy sharoitlar kompaniyalarning dividend siyosatini
qayta
ko‘rib chiqishga majbur qilishi m
umkin. Bozor raqobati sharoitida yuqori dividendlar
to‘lash kompaniyaning raqobatbardoshligini oshirishi mumkin. Jon Klark
ning tadqiqotlari
shuni ko‘rsatadiki, dividend siyosatini yaxshilash bozorda aksiya narxlarini yuqori
darajada
saqlashga yordam beradi.
Dividend siyosatiga ta’sir etuvchi omillar kompaniyaning moliyaviy holati, investitsion
ehtiyojlari, soliq siyosati, bankrotlik xavfi, aksiyadorlar intilishlari va bozor sharoiti kabi keng
ko‘lamli masalalarni o‘z ichiga
oladi. Bularning har biri kompaniyaning moliyaviy rejalashtirish
jarayonida muhim ahamiyatga ega bo‘lib, uning uzoq muddatli muvaffaqiyatiga xizmat qiladi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
240
Xulosa va takliflar
O‘zbekistonda aksiyadorlik jamiyatlarining moliyaviy tizimi samarali ishlashi
uchun
uning asosiy elementlari to
‘g‘ri tashkil qilinishi va boshqarilishi juda muhimdir. Bu tizim
nafaqat jamiyatning ichki moliyaviy munosabatlarini tartibga soladi, balki uning tashqi
bozorlarda raqobatbardoshligini ham ta’minlaydi. Jamiyatning moliyaviy
samaradorligini
oshirish uchun q
uyidagi asosiy yo‘nalishlarga alohida e’tibor qaratish zarur:
-
Kapital tuzilishi.
Kapital tuzilishi jamiyatning moliyaviy strategiyasini belgilashda hal
qiluvchi omil hisoblanadi. Samarali kapital tuzilishi jamiyatning daromaddorligini oshirish,
qarz yuklar
ini to‘g‘ri boshqarish va investitsiyalarni jalb qilish imkoniyatlarini kengaytirishga
yordam beradi. Shuningdek, kapital tuzilishi kompaniyaning moliyaviy mustaqilligini
ta’minlashda muhim o‘rin tutadi.
-
Dividend siyosati.
Dividend siyosati aksiyadorlarning manfaatlarini himoya qilish va
ularning jamiyatga bo‘lgan ishonchini mustahkamlashga xizmat qiladi.
Samarali dividend
siyosati orqali jamiyat aksiya qiymatini barqarorlashtirish, investorlar ishonchini oshirish va
bozorda
o‘z o‘rnini mustahkamlash imkoniyatiga ega bo‘ladi.
-
Moliyaviy barqarorlik.
Moliyaviy barqarorlik jamiyatning uzoq muddatli rivojlanishini
ta’minlashda aso
siy omillardan biri hisoblanadi. Soliq siyosatiga moslashuvchan yondashuv,
moliyaviy bozorlardagi o‘z
garishlarga tezkor javob berish va ichki hamda tashqi tahdidlarni
oldindan baholash barqarorlikni ta’minlashning muhim jihatlaridir.
-
Qonuniy asos va bozor muhiti.
O‘zbekiston qonunchiligi va moliyaviy bozorning
xususiyatlarini hisobga olgan holda moliyaviy tizimni tashkil qilish talab etiladi. Soliq qoidalari
va me’yoriy hujjatlarga muvofiq ish yuritish jamiyatning shaffofligini oshirish
ga va davlat
tomonida
n qo‘llab
-quvvatlanadigan iqtisodiy strategiyalarga moslashuv imkoniyatini
yaratishga xizmat qiladi.
Aksiyadorlik jamiyatlari o‘z moli
yaviy tizimini samarali boshqarish uchun strategik
maqsadlarga erishish, moliyaviy resurslarni oqilona boshqarish va bozorda
raqobatbardoshligini saqlab qolish yo‘nalishlarida harakat qilishlari zarur. Quyidagi chora
-
tadbirlar jamiyatning moliyaviy samaradorligini oshirishda muhim ahamiyatga ega:
-
ilg‘or xalqaro tajribalarni o‘rganish va joriy qilish;
-
moliyaviy axborotning sha
ffofligini ta’minlash;
-
moliyaviy prognozlar va tahlillar jarayonlarini avtomatlashtirish;
-
soliq siyos
atidagi o‘zgarishlarga moslashuvc
han yondashish.
To‘g‘ri tashkil qilingan moliyaviy tizim kompaniyalarning strategik
maqsadlariga
erishishiga, moliyaviy resurslarni samarali boshqarishiga va iqtisodiy muvaffaqiyatga
erishishiga xizmat qiladi. Bu esa jamiyatning iqtisodiy barqarorligini ta
’minlab, umumiy
iqtisodiy rivojlanishga hissa qo‘shadi.
Adabiyotlar/ Literatura/ Reference:
Abdurakhmonov PhD, I. (2020). Impact of insurance services on the development of real
sector enterprises. International Finance and Accounting, 2020(6), 7.
Abdurakhmonov, I. (2020) "Regulation of the insurance market and implementation of
effective mechanisms of prudential control," International Finance and Accounting: Vol. 2020: Iss.
2, Article 10. Available at:
https://uzjournals.edu.uz/interfinance/vol2020/iss2/10
Abdurakhmonov, I. (2020). Methods and approaches to evaluating the insurance industry
efficiency. International Finance and Accounting, 2020(3), 7.
A
bduraxmonov И.Х. (2022) Суғурта соҳасида янги рақобат кўринишлари: назарий асос
ва иқтисодий таҳлил. “Moliya va bank ishi” илмий журнал. №2, 145
-
150 б.
Abduraxmonov, I. (2022). Sugʻurta sohalarining shakllanish tendensiyalari.
MOLIYA VA
BANK ISHI, 8(3), 60-67.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
241
Abduraxmonov, И. (2022). Суғурта соҳасида рақамли технологияларни қўллаш
истиқболари.
MOLIYA
VA
BANK
ISHI, 8(1),
95
–
99.
Retrieved
from
https://journal.bfa.uz/index.php/bfaj/article/view/82.
Abduraxmonov, И. (2024). Рақамли иқтисодиётнинг биз билмаган
рисклари.
Iqtisodiy
Taraqqiyot Va Tahlil, 2(7), 230
–
239.
https://doi.org/10.60078/2992-877X-2024-vol2-iss7-
Abduraxmonov, И. (2024). Суғурта бозори: замонавий ҳолат ва ривожланиш
тенденциялари.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2(4), 309-319.
Abduraxmonov,
И.
(2024).
Суғурта
соҳасини
ривожлантириш
истиқболлари.
Nashrlar, 2(D), 12
–
15.
https://doi.org/10.60078/2024-vol2-issD-pp12-15
Abduraxmonov, И. (2024). Такафул: назарий
-
иқтисодий асослар ва амалга ошириш
механизмлари.
Iqtisodiy Taraqqiyot Va Tahlil, 2(6), 298
–
307.
https://doi.org/10.60078/2992-
Abduraxmonov, И. Х. (2023). Ўзбекистон Республикасида sugʻurta тармоқларини
ривожлантиришнинг концептуал асослари.
Автореферат дисс... и. ф. д,
78.
Abduraxmonov,
И.Х.
(2024).
Суғурта
соҳасининг
самарадорлигини
баҳолаш
. TADQIQOTLAR. UZ, 37(6), 161-167.
Benham, J. (1963). The Theory of Corporate Finance. Journal of Financial Economics, 2(3),
145
–
159.
Black, F., & Scholes, M. (1974): "The Effects of Dividend Yield and Dividend Policy on Common
Stock Prices"
Br
е́
le, R. Grinspen, S. (1971). Principles of Corporate Finance. McGraw-Hill.
Frank, M. Z., & Goyal, V. K. (2003). Testing the Pecking Order Theory of Capital Structure.
Journal of Financial Economics, 67(2), 217-248.
Linter, J. M. (1956): "Distribution of Incomes of Corporations Among Dividends, Retained
Earnings, and Taxes"
Modigliani, F., & Miller, M. H. (1958). "The Cost of Capital, Corporation Finance and the
Theory of Investment." American Economic Review, 48(3), 261-297.
Modigliani, F., & Miller, M. H. (1963). Corporate Income Taxes and the Cost of Capital: A
Correction. American Economic Review, 53(3), 433-443.
Myers, S.C. (1984). The Capital Structure Puzzle. Journal of Finance, 39(3), 575-592.
