Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, sentyabr
www.e-itt.uz
69
O‘ZBEKISTONDA MEHNAT BOZORINI RIVOJLANTIRISH ORQALI AHOLINI
ISH BILAN BANDLIGINI TA‘MINLASH YO‘LLARI
I.f.n., dots.
Bozorov Berdimurod Ulug‘muro
dovich
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti
ORCID: 0000-0003-3267-0589
Tuxliev Baxtiyor Maxmaziyaevich
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti
ORCID: 0000-0002-1763-2042
Annotatsiya.
Ish bilan bandligini ta’minlanishi ijtimoiy –
iqtisodiy hodisa sifatida namoyon
bo‘lar ekan qonun hujjatlariga zid kelmaydigan o‘z shaxsiy
va ijtimoiy ehtiyojlprini qondirish
bilan bog‘liq holatlar xorijiy iqtisodchi olimlar tajribalari o‘rganilib, mamlak
atimizda aholi ish
bilan bandligini ta’minlashda mehnatga layoqatli yoshdagi aholi soni hududlar bo‘yicha taxlillar
olib borish naktijasida
ishsizlikni bartaraf etish bo‘yicha ilmiy –
uslubiy tavfsiyalar keltirilgan.
Kalit so‘zlar:
mehnat bozori. Bandlik demografik jarayon, mehnat resurslari, mehnat
munosabatlari, infratuzilma, jamg‘arma, ichki mehnat bozori, tartibga solish, ishsizlik sababl
ari
talab va takliflar.mezon infratuzilma.
ПУТИ ОБEСПEЧEНИЯ ЗАНЯТОСТИ НАСEЛEНИЯ ЧEРEЗ РАЗВИТИE
РЫНКА ТРУДА В УЗБEКИСТАНE
к.э.н., доц.
Бозоров Бердымурад Улугмурадович
Самаркандский государственный университет
имени Шарофа Рашидова
Тухлиев Бахтиёр Махмазияевич
Самаркандский государственный университет
имени Шарофа Рашидова
Аннотация.
Посколку обеспечение занятости проявляется как социално
-
экономическоэ явление, на основе опыта зарубежных экономистов даются научно
-
методические описания элиминатсии ситуатсий, связанных с удовлетворением личных
и
общэственных потребностей, не противоречащих правовым документам.
Ключевые слова:
Рынок труда, занятост, демографический процесс, трудовые
ресурсы, трудовые отношения, инфраструктура, сбережения, внутренний рынок труда,
регулирование, причины безработитсы
,
спрос и предложение.
UO
‘
K: 331.57
IX SON - SENTYABR, 2024
69-77
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, sentyabr
www.e-itt.uz
70
WAYS TO PROVIDE EMPLOYMENT THROUGH THE DEVELOPMENT
OF THE LABOR MARKET IN UZBEKISTAN
PhD, assoc. prof.
Bozorov Berdimurad Ulugmuradovich
Samarkand State University named after Sharof Rashidov
Tukhliev Bakhtiyor Makhmaziyaevich
Samarkand State University named after Sharof Rashidov
Abstract.
Since ensuring employment manifests itself as a socio-economic phenomenon,
based on the experience of foreign economists, scientific and methodological descriptions are
given of the elimination of situations related to the satisfaction of personal and social needs that
do not contradict legal documents.
Key words:
Labor market, employment, demographic process, labor resources, labor
relations, infrastructure, savings, internal labor market, regulation, causes of unemployment,
supply and demand.
Kirish.
Bozor munosabatlari tizimida mehnat bozori muhim o‘rinni egallaydi. Mana shu bozorda
mehnatga qobiliyatli kishilar va davlat biror bir jamoa va xususiy tashkilotlarning nomidan ish
ko‘r
uvc
hilar va ish beruvchilarning manfaati to‘qnash keladi
. Mehnat bozorida vujudga
keladigan munosabatlar yaqqol ifodalangan ijtimoiy-
iqtisodiy xususiyatga ega bo‘lib, ular
mamlakat aholisi ko‘pchiligining muhim ehtiyojlariga daxldor bo‘ladi. Mehnat bozor
i
mexanizmi orqali aholining ish bilan bandligi va mehnat
ga haq to‘lash darajalari belgilanadi.
Mehnat bozorida ro‘y berayotgan jarayonlarning jiddiy oqibati ishsizlik bo‘lib, u umuman
olganda salbiy hodisa hisoblansa
ham, lekin amalda jamiyat hayotining muqarrar natijasidir.
Mehnat va aholi ish bilan bandligi sohasida bozor aloqalarini rivojlantirish yangi va
o‘xshash bo‘lmagan yondashishni, mehnat bozori elementlarini o‘rganishda muntazamlikni,
bozor kategoriyalari va tushunchalarining uslubiy bazasini yangilashni talab etadi.
Iqtisodiyotni shakllantirish va r
ivojlantirish bo‘yicha chora
-tadbirlarni amalga oshirish
kelgusida aholini oqilona ish bilan bandligi sohasidagi institutsional tuzilmalar faoliyatlarini
jadallashtirish va normativ- huquqiy bazalarini rivojlantirishni talab qiladi.
Iqtisodiy taraqqiyot va inson salohiyatini rivojlantirishda aholini ish bilan bandligi muhim
omil hisoblanadi. Aholini ish bilan bandligini ta’minlash uning takror ishlab chiqarilishi uchun
zarur shartdir. Chunki kishilarning turmush darajasi, iqtisodiyot sohalari va tarmoqlari uchun
kadrlar tanlash, tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasin oshirish, ishga joylashtirish,
ishsizlarni moddiy va psixologik jihatdan qo‘llab
-quvvatlash uchun qilinadigan sarflar aholini
is
h bilan ta’minlanishiga bog‘liqdir. Shuning uchun aholini ish bilan bandligini ta’minlashning
ijtimoiy-iqtisodiy va tashkiliy jihatlarini tadqiq etish bugungi kundagi ijtimoiy-iqtisodiy
muammo sifatida alohida ahamiyatga ega va dolzarb mavzu bo‘lib qol
averadi.
Adabiyotlar sharhi.
Ba’zi iqtisodchi
olimlarning qarashlarida mehnat bozori infratuzilmasi mohiyatini
ifodalashda quyidagi ta’riflarni uchratish mumkin
«kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash,
bandlik jamg‘armalari, reklama bilan shug‘ullanuvchi
fi
rmalar va boshqalar» (Rofe, Zbo‘shko,
& other, 1994).
Cherneykoning (1999) fikricha
«mehnat bozoridagi jami iqtisodiy, huquqiy va boshqaruv
institutlari, tashkilotlar va faoliyat turlari uning funksiyalarini amalga oshirilishida
ko‘maklashishi zarur».
S
huningdek, Varfolomeeva (2001) ta’kidlaydiki
«Mehnat bozori infratuzilmasi –
bandlikka ko‘maklashuvchi institutlar tizimi va boshqarish mexanizmlari sifatida mehnat
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, sentyabr
www.e-itt.uz
71
bozorida ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasidagi iqtisodiy jihatdan foydali o‘zaro h
amkorlikni
ta’minlovchi tizimdir».
Abdurahmonov (2009) mehnat bozori infratuzilmasining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatini
yoritib berishda aniq ta’rifni bergan. Unga muvofiq mehnat bozori infratuzilmasi –
davlat
muassasalarini, ish bilan bandlikka ko‘maklashu
vchi nodavlat tuzilmalarini, korxona va
firmalar
ning kadrlar xizmatini, jamoat tashkilotlari va jamg‘armalarini, ish kuchini talab va
taklif qilish o‘rtasidagi eng samarali o‘zaro hamkorlikni ta’minlovchi normativ
-huquqiy
muhitni o‘z ichiga oladi, ular ish
chi
kuchiga ehtiyoj bilan taklif o‘rtasidagi eng
samarali o‘zaro
hamkorlikni ta’minlaydi.
Smitning (2007) fikricha, iqtisodiyotda aholi ish bilan bandligini hajmi bir ishchiga
bo‘lgan o‘rtacha ish haqi stavkasi darajasida aniqlanadi, agar u ortsa, u holda
ish bilan bandlikni
ta’minlash imkoniyati pasaya
di.
Mehnat bozorini tartibga solish neoklassik nazariya namoyondalaridan bo‘lgan Marshall
(1993)
tomonidan ham o‘z asarlarida tadqiq etilgan. Marshall (1993) mehnat bozorini tadqiq
qilgan holda, uning o‘z
-
o‘z
ini tartibga solish tizimini mukammal emasligini tavsiflagan edi:
«Mahsulot bozorida bitimlar tuzilganda ustunlik tomonlar o‘rtasida butunlay teng
taqsimlanishi mumkin, ammo ishchi kuchi bozorida esa ustunlik ko‘pincha sotuvchilar emas,
balkim sotib oluvchila
r tomonida bo‘ladi».
Neoklassik nazariyaga ko
‘ra, mehnat bozorini tartibga solishga aralashish muayayn
mamlakat hukumati tomonidan amalga oshiriladigan ishsizlikni kamaytirish usullari vositasida
sodir bo‘ladi. Ishsizlikning asosiy sabablaridan biri sif
ati
da yuqori ish haqi bo‘lib hisoblanadi.
SHunga
ko‘ra, Pigu (1985) va uning zamondoshlari ish haqini kamaytirish, kasaba
uyushmalariga ish haqini oshirish haqidagi ularning talabi ishsizlik darajasini o‘sishiga olib
kelishini tushuntirish kerakligi, yuqori b
o‘lmagan ish haqiga talabgor ishchilarni davl
at
tomonidan ish bilan ta’minlash, xususan, ijtimoiy sohani rivojlantirishni qo‘llab
-quvvatlashni
taklif qilardilar.
Tadqiqot metodologiyasi.
Aholini ish bilan bandligigni va ishsizligini kamaytirish bo‘yich
a m
avjud bo‘lgan ilmiy
tadqiqotlarni o‘rganish qiyosiy solishtirish,statistek ma’lumotlarni o‘rganish va iqtisodiy
jihatdan taqqoslash hamda tahlil qilish,mantiqiy fikrlash,ilmiy abstraksichlash, ma’lumotni
guruxlash,analiz va sentiz,induksiya va deduksiya usullaridan keng foydalanilgan.
Tahlillar va natijalar muhokamasi.
Respublikamizda bozor islohotlari jarayonlarini avj oldirish hozirgi kunda mehnat bozori
sub’ektlarining yangi mehnat tuzilmalariga bo‘lgan qiziqishlarini va yangi maqsadlari
shakllanishi jarayonlari faol avj
olishiga olib kelmoqda hamda ishchi kuchiga bo‘lgan talab va
taklif shakllanishini yuzaga keltirmoqda. Bir vaqtning o‘zida mehnat bozori sub’ektlarining
o‘zaro aloqalarini jamoa
-shartnomaviy va normativ-huquqiy bazalarini doimiy rivojlantirish,
mehnat bozori infratuzilmalarini kelgusida rivojlantirishni talab qiladi. Bozor munosabatlari
sharoitida har qanday iqtisodiy munosabatning tashkiliy-iqtisodiy bazasiz amalga oshirish
samarasizdir. Shuning uchun ham mehnat bozori infratuzilmasidagi ish faoliyatini tashkil qilish
asoslarini ilmiy asosda yoritish samarali mehnat bozori shakllanishi va rivojlanishining
ijtimoiy-
iqtisodiy ahamiyatini oshiradi. Mehnat bozorini to‘liq ishlashi uchun rivojlangan
infratuzilmani shakllantirish lozim. Mehnat
bozori faoliyat ko‘
rsatishining sifat
ko‘rsatkichlarini eng muhim mezoni uning infratuzilmasining rivojlanish darajasidir.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, mehnat bozorida ishsizlarning 90%ga yaqini munosib
ishga joylashishga ko‘maklashish yuzasidan m
uhtojlik sezmoqda. Muno
sib ish o‘rinlari –
bu
ishchilarga qiziqarli va qo‘lidan keladigan ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan maqbul bo‘lgan ish
o‘rinlaridir. Munosib ish joyiga ega bo‘lish uchun mehnat bozorida ishchi kuchi ancha
raqobatbardosh bo‘lishi zarur.
Ishlab chiqarishning yoki tashkilotda boshqarishning ratsional
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, sentyabr
www.e-itt.uz
72
tashkil etilishi va modernizatsiyalashishi natijasida kadrlarning taqchilligi yuzaga kelmoqda.
O‘z vaqtida ish joyini o‘zgartirish, qayta tayyorgarlik, bo‘sh ish joylariga qabulning to‘xtatili
shi,
kadrlarni ishdan b
o‘shatishga ijtimoiy yo‘naltirilgan tanlab olishning amal qilishi, personalni
qisqartirish yoki qabul qilishni rejalashtirish yo‘li bilan ichki mehnat bozorini tartibga solishni
zarurat etmoqda.
Aholini ish bilan ta’minlash inson ijt
imoiy rivojlanishining eng muhim jihatlaridan biri
bo‘lib, u mehnat masalalari bilan bog‘liq muammolarni hamda mehnatga bo‘lgan taklif va
talablarni qondirish yo‘llarini ochib beradi. Ish bilan bandlik kishilarning ish joylari
qaerdaligidan qat’i nazar, ij
timoiy foydali mehnatda
qatnashish yuzasidan o‘zaro kirishadigan
ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlaridir. Ish bilan bandlik munosabatlari, mehnatga layoqatli
kishilarning qanchasi va qay darajada ijtimoiy foydali mehnatda qatnashishini ko‘rsatadigan
ijtimoiy-iqt
isodiy ko‘rsatkichdi
r.
Aholining ish bilan bandlik toifasi faqat iqtisodiy komponentlar bilan cheklanmaydi. Ish
bilan bandlik, avvalo, ijtimoiy munosabatlardir. Shu bois qandaydir azaliy, bevosita yuzaga
kelgan hodisa sifatidagi ijtimoiylik uning asosiy hususiyati hisoblanadi.
Ish bilan bandlik ijtimoiy-
iqtisodiy hodisa sifatida namoyon bo‘lar ekan, uni quyidagicha
ta’riflash mumkin. Ish bilan bandlik
-
fuqarolarning qonun xujjatlarida zid kelmaydigan o‘z
shaxsiy va ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish bilan
bog‘liq, ularga ish
haqi yoki mexnat daromadi
keltiradigan faoliyatdir.
Iqtisodiyotning sifat jihatidan oldingisidan farq qiluvchi har bir rivojlanish bosqichi
uchun ish bilan ta’minlashning muayyan modeli mos keladi, chunki uning asosiy xususiyatlari
jamiyat faoliyatining muhim jarayonlarini ochib beradi.
Tajriba shuni ko‘rsatadiki, jamiyat muammolari ichida insonning shaxsi va talab
-
ehtiyojlarini hisobga olmasdan hal qilishga urinish omadsizlikka mahkum etadi. SHuning uchun
dastlab olimlar o‘z tadqiq
ot ishlarida ish bilan
bandlik muammolarini ko‘rib chiqayotganlarida
asosan, uning iqtisodiy jihatlariga e’tibor bergan bo‘lsalar, keyingi paytda ish bilan bandlikning
ijtimoiy jihatlari to‘g‘risida tobora ko‘prok gapirilayotganligi bejiz emas.
Aholini ish bilan bandligining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatiga xos xususiyatlar, shu
jumladan, ish bilan bandlik turlari, kasb-
malaka guruhlari bo‘yicha taqsimlashdagi
qonuniyatlar kishilarning yoshi va jinsi bo‘yicha farqlanishi bilan ifodalandi.
Mehnat bozori ham, barcha bozorlar kabi talab va taklif asosida shakllanadi. Bunda talab,
b
o‘
sh ish
o‘
rinlarini egallashga b
o‘
lgan ehtiyoj, taklif esa
–
band qilinmagan ishchi kuchining
mavjudligi yo
ki ish o‘rnini o‘zgartirish istagi sifatida
maydonga chiqadi. Bu borada mehnat
bozorlarini chuqur
o‘rganish,
ilmiy
tadqiqotlar olib borish va unga ta’sir etuvchi omillar tahlilini
o‘tkazish talab etiladi.
Mehnat bozoriga ta’sir ko‘rsatuvchi tashqi va ichki omillarni alohida
ko‘rsatib
o‘tish
zarur. Aholi bandligini tartibga solish va ishchi kuchini samarali taqsimlashning
yangi mexanizmlarini shakllantirishning bozor tamoyillari va ijtimoiy-mehnat
munosabatlarining transformatsiyasi mehnat sohasida yangi tendensiyalarni paydo qilmoqda.
Bu borada bir qator tadbirlarni:
•
mehnat bozorid
a ishchi kuchiga bo‘lgan talab va taklifga ta’sir etuvchi
omillarni
aniqlash, ularning tutgan o‘rniga
baho berish;
•
O‘
zbekiston Respublikasida davlatning aholini bandligini oshirish sohasidagi chora-
tadbirlarini tahlil qilish va ishchi kuchini samarali taqsimlashga erishishga qaratilgan
mexanizmini ekonometrik modelini ishlab chiqish;
•
O‘zbekistonda
yoshlar mehnat bozorini tadqiq qilish va uning samaradorligini
oshirishga qaratilgan amaliy tavsiyalar ishlab chiqishni hamda uni amaliyotga joriy etishni
talab etiladi.
Milliy xususiyatlarimizga bog‘liq ravishda mahalliy aholining o‘troq holda
yashashi
tufayli, mamlakatimizda hududiy mehnat bozorlarini rivojlantirishga urinish
o‘ziga
xos
ahamiyat kasb etadi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, sentyabr
www.e-itt.uz
73
O‘zbekitonda shu jumladan
samarqand viloyatida ham mehnat resurslar soni yildan- yilga
ortib bormoqda. Tahlillar shuni ko‘rsatadiki s
amarqand viloyati mehnat resurslari 2022 yilda
2160,4 ming kishini tashkil et
gan bo‘lib, bu ko‘rsatkich 2018 yilda 2103,4 ming kishi bo‘lgan.
2022 yilda 2018 yilga nisbatan 102,7%
o‘sishi
kuzatilgan. Shu bilan birga, mehnat
resurslarining 2022 yilda doimiy aholiga nisbatan ulushi 52,4% bo‘lsa, 2018 yilda
esa 55,9%
bo‘lgan. Viloyat mehnat resurslarining asosiy qismini mehnatga la
yoqatli yoshdagi mehnatga
layoqatli aholi tashkil etadi. Mazkur aholi 2023 yil 1 yanvar holatiga
ko‘ra 2154,3 ming kishi
bo‘lsa, 2018 yilda 2092,5 ming kishi bo‘lgan. Mehnatga
layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli
aholi soni 2022 yilda 2018 yilga nisbatan
103,0% o‘sgan. Me
hnatga layoqatli yoshdagi
mehnatga layoqatli aholining ulushi
2022 yilda doimiy aholiga nisbatan 52,3% bo‘lsa, mehnat
resurslariga nisbatan 99,7% tashkil etadi.
Samarqand viloyati mehnat resurslari shahar va qishloq hududlari bo‘yicha
tahlil
qilinganda, 2022 yilda 2018 yilga nisbatan mehnat resurslari soni 2103,4 ming kishidan 2016,4
ming kishiga yoki 102,7 %ga o‘sgan, 2022 yilda mehnat
resurslarining 43,2%i yoki 932,6 ming
kishi shaharda yashagan bo‘lsalar, 56,8 %i
yoki 1227,8 mimg kishi qishloq joylarida
bo‘lgan.
Samarqand viloyati shahar mehnat resurslari 2022 yilda 2018 yilga nisbatan 110,8%ga ortgan,
qishloq mehnat resurslari 97,3%ga kamaygan (1-jadval).
1-jadval
Samarqand viloyati hududlar kesimida mehnat resurslari soni, (ming kishi)
2018 y. 2019 y. 2020 y. 2021 y. 2022 y.
2022 yil 2018
yilga nisbatan, %
Jami mehnat resurslari
2103,4
2117,1
2130,4
2142,3
2160,4
102,7
Shahar
841,7
846,2
875,2
901,3
932,6
110,8
jamiga nisbatan foizda
40,0
40,0
41,1
42,1
43,2
-
Qishloq
1261,7
1270,9
1250,0
1241,0
1227,8
97,3
jamiga nisbatan foizda
60,0
60,0
58,7
57,9
56,8
-
Manba:
Samarqand viloyati statistika boshqarmasi ma’lumotlari.
Samarqand viloyatida mehnat resurslari tarkibida iqtisodiy faol aholi soni 2022 yilda
1642,9 ming kishi
bo‘lib,
2018 yilga (1620 ming kishi) nisbatan101,4%ga
o‘sish
tendensiyasiga
ega. Viloyatda iqtisodiy nofaol aholi miqdori 2018 yilda 482,8 ming kishini tashkil etib, 2022
yilda 517,5 ming kishiga etgan yoki 2022 yilda 2018 yilga nisbatan 107,2%
o‘sgan
(2-jadval).
2-jadval
Samarqand viloyatida mehnat resurslari tarkibi, (ming kishi)
2018 y.
2019 y. 2020 y. 2021 y. 2022 y.
2022 yil 2018
yilga nisbatan,%
Jami mehnat resurslari
2103,4
2117,1
2130,4
2142,3
2160,4
102,7
iqtisodiy faol aholi
1620,6
1604,2
1585,4
1599,7
1642,9
101,4
iqtisodiy nofaol aholi
482,8
512,9
545,0
542,6
517,5
107,2
Manba:
Samarqand viloyati statistika boshqarmasi ma’lumotlari.
Samarqand viloyati hududlar kesimida
iqtisodiy faol aholi tahlillarga ko‘ra,
Kattaqo‘rg‘on
shahrida 2022 yilda (37,9 ming kishi) 2018 yilga (36,9 ming kishi)
nisbatan 107,6% ga o‘sgan
bo‘lsa, Samarqand shahrida bu ko‘rsatkich 2018 yilda
258,0 ming kishidan, 2022 yilda 257,7
ming kishiga yoki 99,9%ga kamaygan.
Viloyat tumanlari bo‘yicha iqtisodiy faol aholi eng yuqori
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, sentyabr
www.e-itt.uz
74
ko‘rsatki
chlar Tayloq (120,3%), Samarqand (108,7%), Urgut (108,4%),
Bulung‘ur
(104,5%),
Narpay (104,4%) hamda Jomboy (104,3%) tumanlarida
o‘sish
tendensiyasiga ega hisoblanadi
(3-jadval).
3-jadval
Samarqand viloyatida hududlar kesimida iqtisodiy faol aholi, (ming kishi)
2018 y. 2019 y. 2020 y. 2021 y. 2022 y.
2022 yil 2018
yilga isbatan,%
Samarqand viloyati
1620,6
1604,2 1592,9 1599,7 1642,9
101,4
Samarqand sh.
258,0
259,3
249,0
270,8
257,7
99,9
Kattaq
o‘
r
g‘
on sh.
36,9
36,0
35,3
37,3
39,7
107,6
tumanlar:
Oqdaryo
69,7
71,2
67,9
68,5
71,5
102,6
Bulung‘ur
78,6
78,1
77,1
70,3
82,1
104,5
Jomboy
70,5
71,0
68,1
68,2
73,5
104,3
Ishtixon
105,9
107,5
99,3
96,6
98,5
93,0
Kattaq
o‘
r
g‘
on
117,4
120,2
106,2
110,0
109,1
92,9
Q
o‘
shrabot
54,3
54,3
54,5
48,8
50,5
93,0
Narpay
89,1
91,6
96,2
95,3
93,0
104,4
Payariq
103,4
103,8
99,6
97,5
97,9
94,7
Paxtachi
60,9
58,7
59,8
54,8
58,8
96,6
Pastdar
g‘
om
148,3
123,7
135,2
138,1
140,8
94,9
Samarqand
105,3
105,3
106,6
109,5
114,5
108,7
Nurobod
61,2
60,4
61,9
61,3
63,0
102,9
Urgut
186,7
187,3
192,8
187,3
202,4
108,4
Toyloq
74,7
75,9
83,4
85,4
89,9
120,3
Manba:
Samarqand viloyati
statistika boshqarmasi ma’lumotlari.
Ish bilan band bo‘lganlar sonining kamayishi, iqtisodi
yot tarmoqlarida ish bilan bandlik
tarkibining jiddiy ravishd
a o‘zgarishi, ish bilan norasmiy bandlik
ko‘lamlarining
kengayishida
o‘z
ifodasini topadi. Ushbu jarayonlar shakllanishining qonuniyatlarini aniqlash ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirish istiqbollarini belgilashda mahalliy miqyosdagi mehnat resurslarini
iqtisodiy tarmoqlar
o‘rtasida
taqsimotini
to‘g‘ri
tashkil etish, yangi tashkil etiladigan
korxonalarni rejalashtirishda aholi soniga nisbatan proporsionallikni
ta’minlash
aholining ish
bilan bandligini tarkibiy jihatdan
o‘zgartirish
dasturlarini ishlab chiqish nihoyatda muhimdir.
Keltirilgan vazifalarni amalga oshirilishi
o‘z
navbatida mamlakat aholisi bandligini
ta’minlashda
muhim ahamiyat kasb etadi.
Innovatsion iqtisodiyotda yangi xodimlarni saralash, ularning mehnatini tashkil etish, ish
haqini belgilash va ish vaqtini samarali tashkil etishda ish bilan bandlikning yangi shakllaridan
foydalanish korxona faoliyatini ishlab chiqarish va bozorning
o‘zgaruvchan
talablariga tezkor
moslashishini
ta’minlovchi
asosiy elementlardan biri hisoblanadi.
Mamlakatimizda aholini ijtimoiy himoya
lash, turmush darajasini oshirish va sog‘lom
turmush tarzini shakllantirish uchun sharoitlar yaratish ustuvor
yo‘nalishlar
qatorida
belgilandi.
Ushbu yo‘nalishdagi islohotlarni amalga oshirishda rivojlangan mamlakatlar
tajribalarini
tad
qiq etgan holda o‘zimizga xos bo‘lgan yo‘nalishni ishlab
chiqish muhim hisoblanadi.
Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shundan dalolat beradiki,
ma’lum aholi guruhini mehnat
faoliyatiga jalb qilish, ularning mehnatini samarali tashkil etish, ishsizlik darajasini va
tadbirkorlarning xarajatlarini kamaytirishda ish bilan bandlikning egiluvchan shakllaridan
foydalanish muhimdir.
Iqtisodiyotning turli sohalarida egiluvchanlik darajasi turlicha. Masalan, davlat sektorida
xususiy sektorga nisbatan mehnatni tashkil etishning egiluvchan shakllari kam
qo‘llaniladi.
Rivojlangan hududlarda, quyi rivojlangan hududlarga nisbatan egiluvchanlikning boshqa
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, sentyabr
www.e-itt.uz
75
.
ˌˎˑ˓
shakllari
qo‘llaniladi.
Ish bilan bandlikning egiluvchan shakllari farqlanishiga qaramay
mehnatni tashkil etishda umumiy
ko‘rinishga
ega
bo‘lgan ma’lum
guruhlarni alohida tahlil
qilishimiz mumkin.
Iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda yuz berayotgan
o‘zgarishlar
ish bilan bandlikning
shakllarini ham mohiyatini
o‘zgartirdi.
1970 yillardan boshlab ish bilan bandlikning
takomillashgan shakllari XXI asrda mehnat munosabatlarining
asosi sifatida e’tirof etilgan –
egiluvchan ish bilan bandlik tizimini shakllanishiga asos
bo‘ldi.
So‘nggi
yillarda respublikamizda mehnatga layoqatli yoshdagi aholi
sonining o‘sishi
umumiy aholi soni o‘s
ishiga
nisbatan yuqoriroq bo‘lgan. Keyingi
yillarda mamlakatimiz mehnat
bozori 500-600 mingdan ziyo
d kishiga ko‘payib
bormoqda (OTMga o‘qishga kirgan, pensi
yoga
chiqqan va ishdan bo‘shaganlardan
tashqari). Mehnat bozorida o‘z o‘rnini topa olmaganlarni
hisobga olgan holda 2022-
yildagi ko‘rsatkichlarga ko‘ra ishga joylashishga muhtoj bo‘lganlar
soni 1,4 mln. kishini tashkil etadi. Bundan tashqari norasmiy sektorda samarasiz ish bilan band
(yashirin ishsizlar,
to‘liqsiz
va vaqtinchalik ish bilan bandlik)
bo‘l
ganlarning
ko‘pchiligi hamda
iqtisodiy nofaol aholi qatlami ishga joylashtirishga muhtojdir.
O‘zbekiston
Respublikasi
Kambag‘allikni
qisqartirish va bandlik vazirligi
ma’lumotlariga
ko‘ra,
ularning soni 400-500
ming kishi atrofida. Ushbu
ma’lumotlarga
ko‘r
a, bugungi kunda respublikada 2 mln.ga yaqin
yangi ish
o‘rinlariga
talab mavjud. Hozirgi davrda iqtisodiyotda yaratilayotgan real ish
o‘rinlari
esa bunday yuqori talabni qondira olmayapti.
Shu sababli, mehnat bozoridagi davlat siyosatini takomillashtirish lozim. Mehnat bozorida
ishchi
kuchiga talab va taklif o‘rtasida muvozanat ta’minlanmasa
kelgusida
iqtisodiy o‘sishga
erishish imkoniya
ti bo‘lmaydi.
4-jadval
Samarqand viloyatida hududlar kesimida iqtisodiyotda ish bilan bandlar (ming kishi)
2018 y. 2019 y. 2020 y. 2021 y. 2022 y.
2022 yil 2018
yilga nisbatan, %
Samarqand viloyati
1463,3 1455,8 1418,3 1441,3 1489,5
101,8
Samarqand sh.
235,6
236,7
223,2
246,3
235,7
100,0
Kattaqurg‘on sh.
33,4
32,8
31,5
33,7
36,1
108,0
tumanlar:
Oqdaryo
62,6
64,4
60,4
61,7
64,7
103,4
Bulung‘ur
70,6
71,0
68,7
63,1
74,4
105,4
Jomboy
63,6
64,4
60,5
61,4
66,6
104,7
Ishtixon
95,8
97,5
88,3
86,9
89,3
93,2
Kataqug‘on
105,9
109,0
94,6
99,1
98,8
93,3
Qushrabot
48,5
49,2
48,3
43,8
45,7
94,2
Narpay
79,9
83,1
85,5
85,9
84,1
105,3
Payariq
93,3
94,2
88,5
87,6
88,4
94,7
Paxtachi
54,7
53,1
53,1
49,1
53,1
97,1
Pastdarg‘om
133,7
111,9
120,1
124,1
127,2
95,1
Samarqand
94,8
95,5
95,1
98,7
103,5
109,2
Nurobod
55,3
54,8
55,1
55,0
57,0
103,1
Urgut
168,2
169,6
171,3
168,2
183,5
109,1
Toyloq
67,4
68,7
74,1
76,7
81,4
120,8
Manba:
Samarqand viloyati statistika boshqarmasi ma’lumotlari.
Samarqand viloyatida iqtisodiyo
tda ish bilan band bo‘lgan aholi miqdori
2018 yilda
1463,3 ming kishi
bo‘lib,
2022 yilda 1489,5 ming kishiga yoki 101,8%ga ortgan. 2022 yilda
2018 yilga nisbatan tahlil qilinganda viloyatning Samarqand shahrida iqtisodiyotda ish band
bo‘lganlar
miqdori deyarli
o‘zgarmagan, Kattaqo‘rg‘on shahrida esa ish bilan band bo‘lgan aholi
108,0%ga ortgan. Viloyatning hududlar kesimida ish iqtisodiyotda ish bilan bandlar Oqdaryo
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, sentyabr
www.e-itt.uz
76
(103,4%),
Bulung‘ur
(105,4%), Jomboy (104,7%), Narpay (105,3%), Samarqand (109,2%),
Nurobod (103,1%), Urgut (109,1%) hamda Toyloq (120,8%)
tumanlarida yuqori bo‘lgan.
Viloyatning Ishtixon (93,2%), Kat
taqo‘rg‘on (93,3%),
Qo‘shrabod
(94,2%), Payariq (94,7%),
Paxtachi (97,1%) hamda
Pastdarg‘om
(95,1%) tumanlarida iqtisodiyot tarmoqlarida ish bilan
band bo‘lganlar kamaygan
(5-jadval).
5-jadval
Samarqand viloyati hududlar kesimida ishsizlar (ming kishi)
2018-y. 2019-y. 2020-y. 2021-y. 2022-y.
2022-yil 2018-
yilga nisbatan, %
Samarqand viloyati
157,3
148,4
174,6
158,4
153,4
97,5
Samarqand sh.
22,3
22,6
25,8
24,5
22,0
98,7
Kattaqurg‘on sh.
3,4
3,3
3,8
3,6
3,6
105,9
tumanlar :
Oqdaryo
7,0
6,8
7,5
6,8
6,8
97,1
Bulung‘ur
8,0
7,0
8,4
7,1
7,7
96,3
Jomboy
6,9
6,6
7,6
6,8
6,9
100
Ishtixon
10,1
10,0
11,0
9,8
9,2
91,1
Kataqug‘on
11,5
11,1
11,6
10,6
10,3
89,6
Qushrabot
5,8
5,1
6,2
5,1
4,8
82,8
Narpay
9,2
8,5
10,7
9,5
8,9
96,7
Payariq
10,0
9,6
11,1
9,9
9,5
95,0
Paxtachi
6,1
5,6
6,7
5,7
5,7
93,4
Pastdarg‘om
14,6
11,7
15,1
14,0
13,6
93,2
Samarqand
10,5
9,9
11,5
10,8
11,0
104,8
Nurobod
5,9
5,7
6,8
6,3
6,0
101,7
Urgut
18,5
17,7
21,5
19,1
18,9
102,2
Toyloq
7,4
7,2
9,3
8,7
8,5
114,9
Manba:
Samarqa
nd viloyati statistika boshqarmasi ma’lumotlari.
Samarqand viloyati hududlar kesimida ishsiz bo‘lgan shaxslar tahlil qilindi.
Viloyat
hududlari
bo‘yicha 2022 yilda 153,4 ming kishi, 2018 yilda 157,3 ming
kishini tashkil qilgan.
Samarqand shahrida ishsizlar 2018 yilda 22,3 ming kishi, 2022 yilda 22,0 ming kishiga yoki
98,7%ga kamaygan. Viloyatning Kattaqo‘rg‘on
shahrida ishsiz bo‘lgan fuqarolar 202
2 yilda 3,6
ming kishi, 2018 yilda 3,4 ming kishi
bo‘lgan. Kattaqo‘rg‘on shahrida ishsizlar miqdori 2022
yilda 2018 yilga nisbatan 105,9%ga
o‘sgan.
Shuningdek, Samarqand viloyatining Samarqand
(104,8%), Nurobod (101,7%), Urgut (102,2%) hamda Toyloq (114,9%) tumanlarida ham ishsiz
bo‘lganlar
miqdori yuqori
bo‘lgan.
Viloyatning
Qo‘shrabod
(82,8%) hamda
Kattaqo‘rg‘
on
(89,6%) tumanlarida ishsizlik darajasi keskin kamaygan. Bunga asosiy sabablar sifatida yangi
ish
o‘rinlarini
yaratilishi bilan
bog‘liqligi
hisoblanadi.
Viloyatda ishsizlik darajasi 2018 yilda 9,7%, 2019 yilda 9,3%, 2020 yilda 11,0%, 2021
yilda 9,9% hamda 2
022 yilda 9,3% bo‘lgan. Hududlar
kesimida tahlil qilinganda, ishsizlik
darajasi 2022 yilda Samarqand shahrida 8,5% hamda
Kattaqo‘rg‘on
shahrida 9,0% tashkil etib,
viloyat
o‘rtacha
ishsizlik
darajasidan past bo‘lgan. Shu bilan birga, Oqdaryo (9,5%),
Kattaqo
‘rg‘on (9,4%),
Qo‘shrabod
(9,5%), Narpay (9,6%), Payariq (9,7%), Paxtachi (9,7%),
Pastdarg‘om
(9,6%), Samarqand (9,6%), Nurobod (9,5%) hamda Toyloq (9,4%) tumanlarida
viloyat ishsizlik darajasidan yuqori hisoblanadi.
Mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish borasida amalga oshirib kelayotgan
islohotlarning oldida turgan dolzarb muammolardan biri - bu takomillashgan mehnat bozorini
shakllantirish va uning samarali amal qilishini ta’minlash hisoblanadi. Respublikamizda
ijtimoiy jihatdan etarli darajada himoya qilinmagan yoshlar orasida ishsizlar soni salmoqli
miqdorga ega bo‘lmoqda. Bunday holat mehnat bozorida
yoshlarning ish bilan bandligini
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, sentyabr
www.e-itt.uz
77
ta’minlash, ularning ishsizligini kamaytirishning samarali usullari va mexanizmlarini tadqiq
etishni talab qilmoqda.
Mamlakatimiz aholisi yosh jihatidan ancha yosh hisoblanadi, mehnat resurslari tarkibiga
kirib keluvchilar,
ya’ni mehnat qobiliyati yoshiga kelib qo‘shiluvchilarning aksariyatini yoshlar
tashkil qiladi. Buning asosiy sababi sobiq Ittifoq davrida va mustaqilligimizning dastlabki
yillarida respublikamizda aholini tez sur’atlar bilan ko‘payishi natijasida hozirgi
kunga kelib,
demografik bosimning ortishiga olib keldi. Oqibatda yoshlarni, ayniqsa, qishloq yoshlarining
ishsizligini kamaytirish va ularning i
sh bilan bandligini ta’minlashda jiddiy muammolarni
vujudga keltirmoqda. Yoshlar o‘rtasida ishsizlikni kamaytiri
sh, ularning mehnat bozoridagi
hatti-harakati qator jiddiy ijtimoiy-iqtisodiy echimini kutayotgan masalalardan biri
hisoblanadi.
Xulosa va takliflar.
Aholini ish bilan ta’minlash inson ijtimoiy rivojlanishining yeng muhim
jihatlaridan biri -
uning
mehnat sohasi va u bilan bog‘liq bo‘lgan yehtiyojlarni
qondirish
yo‘llarini
ochib beradi.
Ish bilan bandlik odamlar ish
joylari qayerdaligidan qat’i
nazar, ijtimoiy foydali mehnatda
qatnashish yuzasidan o‘zaro
kirishadigan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlardir. Ish bilan bandlik
munosabatlari, mehnatga layoqatli odamlarning qanchasi va qay darajada ijtimoiy foydali
mehnatda
qatnashishini ko‘rsatadi. Iqti
sodiy taraqqiyot va inson salohiyatini rivojlantirishda
aholini ish bilan b
andligi muhim omil hisoblanadi. Aholini ish bilan bandligini ta’minlash uning
takror ishlab chiqarilishi uchun zarur shartdir. Chunki kishilarning turmush darajasi,
iqtisodiyot sohalari va tarmoqlari uchun kadrlar tanlash, tayyorlash, qayta tayyorlash va
ularning malakasini oshirish, ishga joylashtirish, ishsizlarni moddiy va psixologik jihatdan
qo‘llab
-quvvatlash uchun qilinadigan sarflar aholini ish bilan
ta’minlanishiga
bog‘liqdir
.
A
holining oqilona ish bilan bandligini ta’minlashning
takomillashtirilgan yangi
mexanizmi quyidagi asosiy shart-sharoitlarning
ta’sirini
tartibga solishi lozim: ishchi kuchiga
talabning oshishi va unga taklifning kamayishi; yollanma ish kuchiga mehnat haqini (narxini)
eng past miqdorini aholi jon boshiga
to‘g‘ri
keladigan minimal iste’mol byudjetidan kam
bo‘lmagan holda belgilash; mehnatga
qobiliyatli
o‘smirlar,
pensionerlar,
ko‘p
bolalik ayollar va
nogironlar ish bilan
bandligini oshirishni rag‘batlantir
ish; ishsizlarning malakasi, raqobat
qobiliyati va safarbarligini oshirish, ish bilan bandlik xizmati infratuzilmasining samarali
rivojlanishini
ta’minlash va
boshqalar.
Adabiyotlar/ Литература/ Reference:
Abdurahmonov Q.X. (2009) Mehnat iqtisodiyoti (darsligi) IT.; “Mehnat”,
-238-b.
Cherneyko D.S. (1999) Formirovanie r
ы
nka truda: op
ы
t, problem
ы
. -SPb.: SP6GUEF,
–
S. 122.
Marshall A. (1993) Prinsip
ы
ekonomicheskoy nauki / T. 1.
–
M.: Progress. - S.18.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Statistika agentligi Samarqand viloyat
i
Statistika boshqarmasi 2022 yil.
Pigu A. (1985) Ekonomicheskaya teoriya blagosostoyaniya / T 2.
–
M.: Progress. - S. 241-247.
Rofe A.I., Zb
o‘shko B.G., Ishin V.V. (1994) Rыnok truda, zanyatost naseleniya, ekonomika
resursov dlya truda. -M.:
–
S. 154.
Smit A. (2007) Issledovanie o prirode i prichinax bogatstva narodov.
–
M.: Eksmo,
–
(Seriya:
Antologiya ekonomicheskoy m
ы
sli). - S. 208-222.
Va
rfolomeeva O.A. (2001) Stanovlenie infrastrukturo‘ ro‘nka truda v perexodnoy
ekonomike. -SPb., Izdatelstvo SPvUEF.
–
S. 25.
