Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyul
www.e-itt.uz
62
SOLIQQA TORTISH SOHASINI TARTIBGA SOLISHDA SOLIQ BAZASINI
ANIQLASHNING METODOLOGIK ASOSLARI
Xalikchayeva Sadokat Ilxomjonovna
TDIU huzuridagi ilmiy-tadqiqot markazi
Annotatsiya.
Ushbu maqolada respublikamiz soliq tizimida mavjud soliq turlari va ularning soliq
bazasini aniqlash tartibining metadologiyasi, xususiyatlari, qoidalari haqida, shuningdek bu metodlarga
ta’sir etuvchi omillar va dastaklar xususida ma’lumotlar keltirilgan. Qolaversa, jahon soliq tizimida soliq
bazasini aniqlash tartiblarining umumiy usullari va qoidalari ham yoritilgan bo’lib, soliqqa tortish
sohasida uni tartibga soluvchi umumiy jihatlari haqida mulohazalar yuritilgan.
Kalit soʼzlar
:
soliqlar, soliq tizimi, soliq siyosati, foyda, daromad, soliq bazasi, soliq kodeksi, soliq
imtiyozlari, xarajatlar.
МЕТОДИЧЕСКИЕ ПРИНЦИПЫ ОПРЕДЕЛЕНИЯ НАЛОГОВОЙ БАЗЫ ПРИ
РЕГУЛИРОВАНИИ ОБЛАСТИ НАЛОГООБЛОЖЕНИЯ
Халикчаева Садокат Ильхомжановна
Научно
-
исследовательского центра при Ташкентского
государственного экономического
университета
Аннотация.
В данной статье приведены сведения о видах налогов, имеющихся в налоговой
системе нашей республики и о методике, особенностях и правилах порядка определения
налоговой базы, а также о факторах и рычагах, влияющих на эти методы. Кроме того, были
также освещены общие методы и правила порядка определения налоговой базы в мировой
налоговой системе, а также даны комментарии по поводу общих аспектов, регулирующих ее в
сфере налогообложения.
Ключевые слова:
налоги, налоговая система, налоговая политика, прибыль, доход,
налоговая база, налоговый кодекс, налоговый кредит, расходы
.
METHODOLOGICAL PRINCIPLES OF DETERMINING THE TAX BASE IN REGULATING
THE FIELD OF TAXATION
Khalikchayeva Sadokat Ilkhomjanovna
Research Center at the Tashkent State University of economics
Annotation.
This article provides information about the types of taxes available in the tax system of
our republic and the methodology, features, and rules of the procedure for determining the tax base, as well
as the factors and levers that influence these methods. In addition, the general methods and rules of the
procedures for determining the tax base in the world tax system were also highlighted, and comments were
made about the general aspects that regulate it in the field of taxation.
Key words:
taxes, tax system, tax policy, profit, income, tax base, tax code, tax credits, expenses.
Kirish
Soliqlar davlat byudjetining ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyotini taʼminlashdagi asosiy dastak hamda
davlatning samarali faoliyatini amalga oshirishi uchun byudjet daromadlarini yetarliligi va
uzluksizligini taʼminlashning muhim vositasi hisoblanadi. Soliq tizimining barqarorligini va toʼlaqonli
amal qilishining dastlabki bosqichi
–
bu soliqlarni joriy etish masalasi boʼlsa, galdagi bosqichi esa uni
undirish tartiblarini ishlab chiqishdir.
III SON - IYUL, 2023
62-72
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyul
www.e-itt.uz
63
Soliqlarni undirish tartiblarining oʼzi ham soliqlarni undirishga xizmat qiluvchi qoʼshimcha qonun
va qonunosti hujjatlarini ishlab chiqish va soliqlarni undirish jarayonida uslubiy asos boʼluvchi va
amaliy undirish jarayonini taʼminlovchi koʼrsatkichlar (
mezonlar) tizimini yaratish hisoblanadi. Bunday
koʼrsatkichlar tizimi esa odatda soliq elementlari deb ataladi. Аmmo, soliq tamoyillarini qoʼllagan holda
soliqqa tortilishi jarayonlarini mukammal darajada izohlab bera olmaydi. Soliqqa tortish jarayonida esa
bu masalani yechishda soliq bazasi muhim ahamiyat kasb etadi.
Soliq tizimini tartibga solishda hukumat turli usul va choralardan yetarlicha foydalanadi va
zaruriy harakatlarni amalga oshiradi. Jumladan soliq bazasini aniqlashning jahonda turli metodlari
mavjud bo’lib, ular har bir mamlakatning ijtimoiy
-iqtisodiy, siyosiy holatidagi siyosatidan, qolaversa,
geografik joylashbi, iqlimiy xususiyatlaridan, qolaversa, diniy va mentalitet qarashlari orqali
shakllantiriladi.
Adabiyotlar sharhi.
Soliqqa
tortish tizimida soliq bazasini aniqlash tartibini takomillashtirish boʼyicha xorijlik olimlar
tomonidan bir qancha tadqiqotlar olib borilgan. Xususan, xorijlik iqtisodchi olim Jeyms Xayns (2008)
oʼz tadqiqotlarida xalqaro soliqqa tortish, soliq siyosati v
a soliqqa tortishning iqtisodiy oqibatlari
boʼyicha keng qamrovli tadqiqotlar olib borgan. Uning tadqiotlari soliq tizimlarining iqtisodiy xatti
-
harakatlarga, investitsiya qarorlari va transchegaraviy operatsiyalarni oʼzaro taʼsirini oʼrgangan.
Olimning ta
dqiqot natijalariga koʼra xalqaro soliqqa tortish, soliq siyosati boʼyicha soliq tizimlarining
murakkabliklari va oqibatlarini chuqurroq tushunishga qaratilgan.
Iqtisodchi olim Maykl Kin (1993) oʼz tadqiqotlarida soliqqa tortish, uning iqtisodiy rivojlanis
h
hamda fiskal barqarorlikka taʼsiriga eʼtibor qaratgan holda soliqqa tortishning turli jihatlari boʼyicha
keng koʼlamli tadqiqotlar olib bordi. Uning soliq siyosati va maʼmuriyati sohasidagi tajribasi soliq
islohoti boʼyicha munozaralarni shakllantirishda
va soliq bazasi va foyda oʼzgarishi bilan bogʼliq
muammolarni hal qilishda muhim rol oʼynagan. Olimning tadqiqotlari natijasiga koʼra soliq islohoti,
soliqdan qochish va barqaror iqtisodiy rivojlanishni qoʼllab
-quvvatlash uchun soliq tizimlarini
mustahkam
lash boʼyicha global munozaralarni xabardor qilishda hal qiluvchi rol oʼynagan.
Yеvropalik iqtisodchi olim Slemrod (2007) oʼz tadqiqotlarida soliq siyosati va soliq toʼlovchining
xatti-
harakati oʼrtasidagi murakkab bogʼliqlikni yoritib bergan. Shuningdek,
tadqiqotchi soliq stavkalari,
chegirmalar, ijro mexanizmlaridagi oʼzgarishlar soliq toʼlovchilar qonunchiligiga rioya qilish hamda
daromadlarni yigʼishga taʼsiri boʼyicha qimmatli tushunchalar bergan. J.Slemrodning tadqiqotlari
natijalarida soliq qonunchi
ligini oshirish, soliq toʼlashdan boʼyin tovlashni kamaytirish, adolatli va
samarali soliqqa tortish tizimini targʼib qilish boʼyicha strategiyalarni shakllantirilgan.
Xorijlik iqtisodchi olimlar Richard Bird (2005) va boshqalarning tadqiqotlarida soliq
vositalarining samaradorligi va adolatliligi, soliq imtiyozlarining iqtisodiy xatti-
harakatlarga taʼsiri
hamda soliq islohotlarining iqtisodiy oʼsish va rivojlanishga taʼsirini oʼrganib chiqqan. Tadqiqotlar
natijasiga koʼra soliq siyosati, soliq maʼmuriyati
va fiskal siyosati boʼyicha munozaralari va qarorlarini
shakllantirishdagi olimning ishlari yuqori baholangan. Ularning tadqiqotlari soliqqa tortish va uning
davlat moliyasiga taʼsirini oʼrganishga doimiy taʼsir koʼrsatgan.
Shuningdek, koʼplab xorijlik olimlar oʼz tadqiqotlarida soliqqa tortish tizimida soliq bazasini
aniqlash tartibi taʼsirlarini ekonometrik modellashtirgan. Chunonchi, xorijlik iqtisodchi olim Piter Birch
Sorensen (2010) oʼz tadqiqotlarida soliq siyosati va davlat daromadlari oʼrtasidagi
munosabatlarni
tahlil qilish uchun ekonometrik modellar va nazariy asoslarni ishlab chiqqan. Olim ekonometrik
modellarni ishlab chiqishda soliq bazasi, soliq stavkalari, iqtisodiy samaradorlik, soliq toʼlashdan boʼyin
tovlash va rioya qilish hamda atrof-muhitga soliq solish kabi omillarni tanlab olgan. Tadqiqotlar
natijasiga koʼra soliq siyosati, soliq maʼmuriyati va fiskal siyosati boʼyicha munozaralari va qarorlarini
shakllantirishdagi olimning ishlari yuqori baholangan. Ularning tadqiqotlari soliqqa tortish va uning
davlat moliyasiga taʼsirini oʼrganishga doimiy taʼsir koʼrsatgan.
Mahalliy olimlarimiz ham o’z izlanishlarida soliq bazasini aniqlash jarayonlari xususida turlicha
qarashlar bilan yondoshgan, jumladan, Shamsutdinov, Shamsutdinova (2011) chet mamlakatlarning
soliq tizimi hamda asosiy elementlarining amaliy va nazariy asoslarini kompleks tarzda o’z darsligida
yoritib beradi. Darslikda chet mamlakatlarning soliq tiziminining asosi, хususiyatlari, davlat iqtisodiy va
ijtimoiy rivojlanishiga ta’siri
masalalari ko’rib chiqilgan.
Jo’raev, Kuziyeva
(
2005
)
Markaziy Osiyo davlatlari soliq tizimining o’ziga xos jihatlari yoritilgan
o’quv qo’llanmasida Markaziy Osiyo davlatlari tarkibiga kiruvchi Qirg’iziston, Qozog’iston,
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyul
www.e-itt.uz
64
Turkmaniston, Tojikiston va O’zbek
iston mamlakatlarining soliq tizimining tuzilish asoslari, soliq
tizimini tashkil etuvchi asosiy soliq guruhlari, umumdavlat va mahalliy soliqlarning byudjet
daromadlarini shakllantirishda tutgan o’rni, egri va to’g’ri soliqlarning byudjetga undirish mexan
izmi,
soliqlar yuzasidan beriladigan imtiyoz turlari, hozirgi kunda amaldagi soliq stavkalari va soliqlarni
to’lash muddatlarini tahlil qilgan va ushbu masalalar yuzasidan fikr
-mulohazalar keltirilgan.
Tadqiqot metodologiyasi.
Tadqiqot metadalogiyasi sifatida butun Jahon iqtisodiy hamjamiyat doirasi va soliq tizimida olib
borilayotgan soliq islohotlari, soliq siyosati, soliq kodeksi, qonunlari va qonun osti xujjatlarini chuqur
oʼrganish davomida analiz va sintez, iqtisodiy matematik usullar, ilmiy mushohada, maʼlumotlarni
guruhlash hamda klassifikatsiyalash orqali nazariy tahlil usullaridan keng foydalanilgan.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Soliq solinadigan bazani aniqlashning eng rivojlangan tartiblari soliq tizimining murakkabligi,
texnologik taraqqiyot darajasi va soliq ma'muriyatchiligining samaradorligi kabi turli omillarga qarab
farq qilishi mumkin. Biroq, ba'zi mamlakatlar ko'pincha ilg'or soliq tizimlari va tartiblari bilan tan
olinadi. Bularga quyidagilar kiradi:
1-jadval
Soliq solinadigan bazani aniqlashning eng rivojlangan metodlari bor mamlakatlar
23
T/r.
Davlatlar
Bazani aniqlah tartiblari
1.
Amerika
Qo'shma
Shtatlari
Qo'shma Shtatlar juda murakkab soliq tizimiga ega, ammo u soliq bazasini
aniqlashning yaxshi ishlab chiqilgan tartiblariga asoslanadi. Ichki daromad xizmati
(IRS) soliq qonunlarini boshqarish va qo'llash uchun mas'uldir va ular soliq bazasini
aniqlash bo'yicha keng ko'lamli ko'rsatmalar va qoidalarni taqdim etadi.
2.
Birlashgan
Qirollik
Buyuk Britaniyada soliq bazasini aniqlash bo'yicha batafsil qoidalar va ko'rsatmalar
mavjud bo'lgan murakkab soliq tizimi mavjud. Buyuk Britaniya soliq organi HM
Revenue & Customs (HMRC) soliq to'lovchilarga soliq bazasini to'g'ri aniqlashda
yordam berish uchun keng qamrovli ma'lumot va resurslarni taqdim etadi.
3.
Germaniya
Germaniya yaxshi tashkil etilgan va samarali soliq boshqaruvi bilan mashhur.
Federal Moliya vazirligi va Federal Markaziy soliq idorasi soliq bazasini aniqlash va
aniqlashda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Ular soliq bazasini to'g'ri aniqlashni ta'minlash
uchun aniq ko'rsatmalar va qoidalarni taqdim etadi.
4.
Avstraliya:
Avstraliyada soliq solinadigan bazani aniqlash uchun yaxshi belgilangan tartib-
qoidalarga ega mustahkam soliq tizimi mavjud. Avstraliya Soliq idorasi (ATO) soliq
qonunlarini boshqarish va qo'llash uchun mas'uldir va ular soliq to'lovchilarga soliq
bazasini to'g'ri aniqlashda yordam berish uchun keng ko'lamli ko'rsatmalar va
resurslarni taqdim etadi. Unda soliq solinadigan bazani aniqlashning batafsil
qoidalari, daromadlarning har xil turlari va tarmoqlari uchun aniq qoidalar mavjud.
5.
Kanada:
Kanada soliq bazasini aniqlash bo'yicha aniq ko'rsatmalarga ega bo'lgan keng
qamrovli soliq tizimiga ega. Kanada daromad agentligi (CRA) soliq qonunchiligini
boshqarish uchun mas'uldir va ular soliq to'lovchilarga soliq bazasini to'g'ri
aniqlashda yordam berish uchun keng manbalar va yordam beradi.
6.
Singapur
Singapurda hududiy daromadlar va manbaga asoslangan yondashuvlarni
birlashtirgan yaxshi e'tirof etilgan soliq tizimi mavjud. Unda soliq solinadigan bazani
aniqlashning batafsil qoidalari, daromadlarning har xil turlari va tarmoqlari uchun
aniq qoidalar mavjud.
7.
Shvetsiya:
Shvetsiya global daromad va manbaga asoslangan yondashuvlarni birlashtirgan
progressiv soliq tizimi bilan mashhur. Unda soliq solinadigan bazani aniqlashning
batafsil qoidalari, daromadlarning har xil turlari va tarmoqlari uchun aniq qoidalar
mavjud.
Shuni ta'kidlash kerakki, bu davlatlar soliq bazasi aniqlashning tartiblari eng rivojlangan
mamlaktlarga misol bo'lsada, dunyoning boshqa ko'plab mamlakatlarida ham soliq solinadigan bazani
aniqlashning yaxshi ishlab chiqilgan tartiblari mavjud. Qaysi mamlakatlarda soliq solinadigan bazani
23
Muallif ishlanmasi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyul
www.e-itt.uz
65
aniqlashning eng rivojlangan metodologiyasi mavjudligini aniqlash subyektivdir va turli omillarga
qarab farq qilishi mumkin. Biroq, ba'zi mamlakatlar ko'pincha ilg'or soliq tizimlari va metodologiyalari
bilan tan olinadi. Bu mamlakatlar keng qamrovli qoidalar, aniq ko'rsatmalar va daromadlarning turli
turlari va tarmoqlari uchun keng qamrovli qoidalar tufayli ko'pincha ilg'or soliq tizimlariga ega deb
hisoblanadi. Shu bilan birga, shuni ta'kidlash kerakki, soliq tizimlari murakkab va doimiy rivojlanishda
bo'lishi mumkin va "eng rivojlangan" metodologiyani aniqlash individual nuqtai nazar va mezonlarga
qarab farq qilishi mumkin.
Soliq bazasini aniqlash usullari turli mamlakatlarda va soliq tizimlarida juda xilma-xil bo'lib,
dunyo bo'ylab qo'llaniladigan ba'zi umumiy usullar quyidagilardan iborat:
1. Global daromadga asoslangan usul.
Ko'pgina mamlakatlar soliq bazasi jismoniy yoki yuridik
shaxsning butun dunyo bo'ylab daromadiga qarab belgilanadigan global daromad yondashuvidan
foydalanadi. Bu mamlakat ichida va chet elda olingan daromadlarni o'z ichiga oladi.
2. Hududiy daromadga asoslanga usul.
Ba'zi mamlakatlarda hududiy daromad usuli qo'llaniladi,
bunda soliq solinadigan baza mamlakat chegaralarida olingan daromadlar bilan chegaralanadi. Xorijiy
daromadlar ozod qilinishi yoki maxsus qoidalarga bo'ysunishi mumkin.
3. Yashash joyiga asoslangan usul.
Ko'pgina mamlakatlar soliq bazasini jismoniy shaxs yoki yuridik
shaxsning yashash joyiga qarab belgilaydi. Rezidentlar odatda butun dunyo bo'ylab daromadlari
bo'yicha soliqqa tortiladilar, norezidentlar esa faqat mamlakat ichida olgan daromadlaridan soliqqa
tortilishi mumkin.
4. Manbaga asoslangan asoslangan usul.
Ba'zi mamlakatlar soliq bazasini daromad manbasiga
qarab belgilaydi. Ichki manbalardan olingan daromadlar soliqqa tortiladi, chet el manbalaridan olingan
daromad esa ozod qilinishi yoki maxsus qoidalarga rioya qilishi mumkin.
5. Gibrid yondashuvlar usuli.
Ayrim mamlakatlar soliq solinadigan bazani aniqlashda turli
usullarning kombinatsiyasidan foydalanadilar. Masalan, ular jismoniy shaxslar uchun global daromad
yondashuvidan va korporatsiyalar uchun hududiy daromad yondashuvidan foydalanishlari mumkin.
6. Muayyan tarmoqlar uchun maxsus qoidalar usuli.
Ayrim tarmoqlarda soliq solinadigan bazani
aniqlashning o'ziga xos qoidalari bo'lishi mumkin. Masalan, tog'-kon yoki neft-gaz sektorida ishlab
chiqarish yoki sotish hajmidan kelib chiqqan holda soliqqa tortiladigan daromadni aniqlashning o'ziga
xos qoidalari bo'lishi mumkin.
7. Muayyan daromad turlari bo'yicha maxsus qoidalar usuli.
Ba'zi mamlakatlarda daromadlarning
ma'lum turlari uchun, masalan, kapital daromadlari yoki dividendlar uchun maxsus qoidalar mavjud.
Ushbu qoidalar imtiyozlar, chegirmalar yoki imtiyozli soliq stavkalarini o'z ichiga olishi mumkin.
8. Soliq shartnomalariga asoslangan usul.
Bir-biri bilan soliq shartnomalari bo'lgan mamlakatlar
transchegaraviy operatsiyalar uchun soliq solinadigan bazani aniqlashning o'ziga xos qoidalariga ega
bo'lishi mumkin. Ushbu qoidalar odatda ishtirok etuvchi davlatlar o'rtasida kelishib olinadi.
Shuni ta'kidlash kerakki, bular dunyoda soliq solinadigan bazani aniqlashda qo'llaniladigan
usullarning ba'zi bir misollaridir. Har bir mamlakat o'zining soliq tizimiga ega va har xil turdagi soliqlar
bo'yicha soliq bazasini aniqlash uchun turli usullarning kombinatsiyasidan foydalanishi mumkin.
Biz bilamizki, soliq tizimini isloh qilishda har bir davlat o’z soliq siyosatini amalga oshiradi.
Maʼlumki,
soliqlarni joriy etish, soliqlarni undirish mexanizmlarini shakllantirish va amalga oshirish,
shuningdek, ushbu jarayonlarni yanada takomillashtirish kabi harakatlar yigʼindisi soliq siyosati
tartiblarini tashkil etadi.
Davlatning soliq siyosati mazmunan keng va boshqa iqtisodiy moliyaviy siyosat turlari bilan
bogʼlanganligi uning murakkab jarayonlarni qamrab olishini ifodalaydi. А
slida soliq siyosatining
yadrosini jamiyatda ishlab chiqilgan yalpi milliy(ichki) mahsulotning va yangidan yaratilgan qiymat-
milliy daromadning qancha qismini davlat manfaatlari yoʻlida markazlashtirilgan pul fondlari (asosan,
davlat byudjeti) ga jalb qilish masalasini hal etish yotadi. Mana shu masalaning hal etilishiga qarab fiskal
va byudjet siyosatining yoʻnalishlari
aniqlanadi.
А
gar, davlat milliy daromadni qayta taqsimlashda
iqtisodiyotni qoʻllab
-quvvatlash maqsadida soliq yukini haddan tashqari kamaytirsa, u holda davlat
byudjet siyosatini ham shunga moslashtirish zarur boʻladi[8]. Shu bilan birga soliq siyosatining
soliqqa
tortish bazasiga ta’sirini tushunish siyosatchilar va iqtisodchilar uchun soliq tizimlarining samaradorligi
va unumdorligini baholash, yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan bo‘shliqlar yoki kutilmagan oqibatlarni
aniqlash hamda soliq islohotlari bo‘yicha
asosli qarorlar qabul qilishda muhim ahamiyatga ega.
Soliq siyosati soliq solinadigan bazani aniqlash tartib-qoidalariga bir necha jihatdan ta'sir qilishi
mumkin va bu ta’sir doirasi Auerbach va Feldshteyn (2002) tomonidan tahrirlangan “Handbook of
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyul
www.e-itt.uz
66
Public
Economics volume 4” keng qamrovli qo‘llanmasida davlat iqtisodiyotining turli jihatlari,
jumladan, soliq siyosati va soliq ma’muriyatchiligiga oid boblarni o‘z ichiga oladi. U soliq siyosati
qarorlari soliq solinadigan bazani aniqlash tartiblariga qanday ta'sir qilishi mumkinligi haqida
tushunchalarni qamrab olib, 2-jadval orqali tasvirlangan.
2-jadval
Soliq siyosati soliq solinadigan bazani aniqlash tartib-
qoidalariga ta’sir
qilish jihatlari tarkibining tahlili[9]
T/r.
Ta’sir dastagi
Tasir doirasi
1.
Soliq imtiyozlari
Soliq siyosati soliqqa tortiladigan daromadni kamaytiradigan, shu bilan soliq
solinadigan bazaga ta'sir qiluvchi chegirmalar yoki imtiyozlarga ruxsat berishi
mumkin. Masalan, davlat biznes investitsiyalari, ta'lim xarajatlari yoki ipoteka
foizlari to'lovlari kabi ba'zi xarajatlar uchun chegirmalarni taqdim etishi mumkin.
Ushbu chegirmalar daromadning bir qismini soliqqa tortishdan chiqarib tashlagan
holda soliq solinadigan bazani pasaytiradi
2.
Soliq kreditlari
Soliq siyosati soliq imtiyozlarini ham o'z ichiga olishi mumkin, ular to'g'ridan-to'g'ri
soliq miqdorini kamaytiradi. Soliq imtiyozlari energiya tejamkor uyni yaxshilash
yoki kam ta'minlangan odamlarni yollash kabi muayyan faoliyat yoki xatti-
harakatlarga qaratilgan bo'lishi mumkin. Bu kreditlar to'g'ridan-to'g'ri soliq
miqdorini kamaytirish orqali soliq solinadigan bazani kamaytiradi.
3.
Soliq stavkalari
Soliq siyosati har xil turdagi daromadlar yoki faoliyat turlari soliqqa tortiladigan
stavkalarni belgilaydi. Turli daromad darajalari yoki daromad turlari uchun har xil
soliq stavkalarini belgilash orqali soliq siyosati umumiy soliq bazasiga ta'sir qilishi
mumkin. Masalan, yuqori daromadli shaxslar uchun yuqori stavkalarga ega bo'lgan
progressiv soliq tizimi ushbu shaxslar uchun soliq solinadigan bazani kamaytiradi.
4.
Eskirish va
amortizatsiya
qoidalari
Soliq siyosati ko'pincha vaqt o'tishi bilan aktivlarning qiymatini amortizatsiya qilish
yoki amortizatsiya qilish qoidalarini o'z ichiga oladi. Ushbu qoidalar soliq solinadigan
daromaddan xarajatlarni ushlab qolish muddatiga ta'sir qiladi, bu esa soliq
solinadigan bazaga ta'sir qilishi mumkin. Misol uchun, tezlashtirilgan amortizatsiya
qoidalari korxonalarga oldingi yillarda aktivlar tannarxining katta qismini chegirib
tashlashga imkon beradi, bu esa o'sha yillarda soliq solinadigan bazani kamaytiradi.
5.
Transfer narxini
belgilash qoidalari
Soliq siyosati turli yurisdiktsiyalardagi bog'liq sub'ektlar o'rtasida foyda qanday
taqsimlanishini belgilab beruvchi transfert narxlari qoidalarini o'z ichiga olishi
mumkin. Ushbu qoidalar foydaning o'zgarishini oldini olishga va soliqqa tortiladigan
daromadning har bir yurisdiksiyaga tegishli tarzda taqsimlanishini ta'minlashga
qaratilgan. Foyda taqsimotiga ta'sir qilish orqali transfer narxlari qoidalari turli
yurisdiktsiyalardagi soliq bazasiga ta'sir qilishi mumkin.
2-jadvalga muvofiq soliq siyosati soliq solinadigan bazani aniqlash tartiblariga chegirmalar,
imtiyozlar, kreditlar, soliq stavkalari, amortizatsiya va amortizatsiya qoidalari, transfer narxlari
qoidalari orqali ta'sir qiladi va kuchli taʼsir etuvchi va qi
yin boshqariladigan soliq qurollaridir. Ushbu
siyosat tanlovlari soliqqa tortiladigan daromad miqdoriga va oxir-oqibat soliq bazasiga sezilarli ta'sir
ko'rsatishi mumkin. Shuningdek, Robert D.Ebel va Jon E.Petersen tomonidan tahrirlangan “The Oxford
Handbo
ok of State and Local Government Finance (“Davlat va mahalliy hukumatlar moliyasi bo'yicha
Oksford qo'llanmasi”) qo'llanmasi davlat va mahalliy hukumat moliyasiga, jumladan, mulk solig'iga oid
turli mavzularni qamrab oladi. Unda soliq siyosatining soliq solinadigan bazani aniqlash tartib-
qoidalariga ta'siri to'g'risidagi munozaralar keltirilgan.
Soliq siyosatining soliqqa tortish bazasiga ta’sirini o‘z tadqiqotlarida o‘rgangan iqtisodchi olimlar
va tadqiqotchilar ko‘p. Xususan, Artur Laffer (2008) soliq sta
vkalari va soliq tushumlari o'rtasidagi
bog'liqlikni ko'rsatadigan Laffer egri chizig'i bilan mashhur bo’lgan iqtisodchi olim hisoblanib, uning
faoliyati soliq siyosatidagi o'zgarishlar iqtisodiy o'sish va soliq bazasiga qanday ta'sir qilishi
mumkinligiga qaratilgan.
Jeyms Poterba soliq siyosatining jamg‘armalar, investitsiyalar va soliq bazasiga ta’sirini keng
tadqiq qilgan iqtisodchi hisoblanib, U turli soliq siyosatlarining xatti-harakatlarga va soliq bazasiga
qanday ta'sir qilishini tushunish uchun ekonometrik tahlildan foydalangan holda empirik tadqiqotlar
o'tkazgan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyul
www.e-itt.uz
67
Emmanuel Saez esa daromadlar tengsizligi va soliq siyosatini o‘rgangan iqtisodchi. Uning
tadqiqotlari soliq stavkalari va progressivlikdagi o'zgarishlar daromad va soliq bazasini taqsimlashga
qanday ta'sir qilishini o'rganib chiqgan. Shuningdek, Raj Chetty soliq siyosatining iqtisodiy xulq-
atvorning turli jihatlariga, jumladan ishchi kuchi taklifi, tadbirkorlik va sarmoyaga ta'siri bo'yicha
tadqiqot olib borgan. Uning ishi ko'pincha soliq siyosatidagi o'zgarishlarning soliq bazasiga ta'sirini
tahlil qilish uchun keng ko'lamli ma'muriy ma'lumotlardan foydalanishni o'z ichiga oladi.
Qolaversa, Tomas Piketti (2017) daromad va boylik tengsizligini, shu jumladan, ushbu
tengsizliklarni shakllant
irishda soliq siyosatining rolini o‘rgangan iqtisodchi. Uning tadqiqotlari
progressiv soliq siyosati daromad va boylik taqsimotiga, demak, soliq bazasiga qanday ta'sir ko'rsatishi
mumkinligini tadqiq qillgan.
Bular soliq siyosatining soliq solinadigan bazaga ta'sirini o'rgangan olimlarning bir necha
misolidir. Ushbu sohada o'z tadqiqotlari va tahlillari orqali qimmatli fikrlarni qo'shgan boshqa ko'plab
tadqiqotchilar ham bor.
Shuningdek, yuqoridagi tadqiqotlarni olib borishda soliq sohasida soliq siyosatining soliqqa
tortish bazasiga ta'sirini baholashning turli usullari va umumiy yondashuvlari mavjd bo’lib, ular 1
-
rasmda tasvirlangan.
1-rasm. Soliq siyosatining soliqqa tortish bazasiga ta'sirini baholash metodlari
24
1-rasmda keltirilgan chizmadan tushu
nish mumkinki, soliq siyosating soliqlar bazasiga ta’sirini
baholashning soliq tizimida mavjud bo’lgan 5 ta usuli ko’rsatib berilgan. Bunda “Ekonometrik tahlil”
usuli tarixiy ma'lumotlarni tahlil qilish va soliq siyosatidagi o'zgarishlar va soliq bazasi o'rtasidagi
bog'liqlikni baholash uchun statistik usullardan foydalanishni o'z ichiga oladi. Muayyan soliq siyosati
o'zgarishlaridan oldin va keyin soliq bazasidagi o'zgarishlarni o'rganish orqali tadqiqotchilar ushbu
siyosatlarning ta'sirini baholashlari mu
mkin bolsa, “Simulyatsiya modellari”da soliq siyosatidagi
o'zgarishlarning soliq bazasiga ta'sirini simulyatsiya qiladi. Ya’niki, tadqiqotchilar soliq bazasiga qanday
ta'sir qilishini ko'rish uchun modelga soliq stavkalari, imtiyozlar va chegirmalar kabi turli parametrlarni
kiritadilar. Keng tarqalgan modellardan biri bo’lgan “Qiyosiy tahlil”usuli turli yurisdiktsiyalarning soliq
solish bazalarini turli soliq siyosatlari bilan solishtirishni o'z ichiga oladi. Qaysiki, o'xshash
xususiyatlarga ega bo'lgan, ammo turli soliq siyosatiga ega yurisdiktsiyalarni o'rganish orqali
tadqiqotchilar aniq soliq siyosatining soliq bazasiga ta'sirini ajratib olishadi. Qolaversa, “Keys
tadqiqotlari” shunday modelki, bunda tadqiqotchilar muayyan yurisdiktsiyada soliq siyosatin
ing
muayyan o'zgarishlarining soliq bazasiga ta'sirini o'rganish uchun amaliy tadqiqotlar o'tkazadi va
tegishli ma'lumotlarni tahlil qilish, suhbatlar o'tkazish va soliq siyosati qarorlari soliq bazasiga qanday
ta'sir qilganini tushunish uchun maxsus kontekstni o'rganishni o'z ichiga oladi. Shuningdek,
“Mutaxassislarning fikri va so‘rovlari” usulida tadqiqotchilar soliq siyosatining soliqqa tortish bazasiga
ta’siri bo‘yicha o‘z nuqtai nazarlarini tushunish uchun ushbu sohadagi mutaxassislarning fikrlarini
24
Muallif ishlanmasi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyul
www.e-itt.uz
68
t
o‘plashlari yoki so‘rovnomalar o‘tkazishlari mumkin. Shuni ta'kidlash kerakki, soliq siyosatining soliq
solinadigan bazaga ta'sirini baholash murakkab vazifa bo'lib, hech qanday usul aniq javob bera olmaydi.
Ko'pincha, ushbu usullarning kombinatsiyasi soliq siyosati qarorlari soliq solinadigan bazaga qanday
ta'sir qilishini to'liq tushunish uchun qo'llaniladi.
Yuqorida qilgan tahlillarimiz natijasida respublikamiz soliq tizimining soliq bazasini aniqlash
jarayonida soliq bazasiga ta’sir ko’rsatuvchi omillar
ni quyidagicha guruhlashtirdik:
2-
rasm. Soliq bazasiga ta’sir ko’rsatuvchi omillarning tarkibi
25
2-
rasmda keltirilgan chizmada asosiy hisoblangan to’rtta soliqning bazasiga ta’sir etuvchi omillar
ko’rsatib o’tilgan bo’lib, unga muvofiq , yuridik shaxslar foyda solig’i bazsiga to’g’ridan
-
to’g’ri bog’langan
omillar
–
bu yalpi tushum miqdori, sotuv hajmi,tannarx xarajatlari miqdori, amortizatsiya xarajatlari,
qayta qo’shiladigan xarajatlar miqdori, imtiyozlar, narxlar darajasi va korxonaning hisob si
yosati
hisoblansa, Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i bazasiga ish haqi daromadlari miqdorining
o’zgarishi, moddiy naf tarzidagi daromadlar miqdorining tebranishlari, mulkiy daromadlar qiymatining
silishlari va bu soliqdan berilgan yohud bekor qilingan imtiyozlari miqdori, qolaversa, soliq
qonunchiligidagi ba’zi o‘zgarishlar ta’sir etadi.
Qo’shilgan qiymat solig’i bazasiga ham ta’sir etuvchi omllar tarkibi yetarlicha bo’lib, ularga soliq
obyektining o’zgarishi, QQS zanjiridagi uzilishlar, narx
lar darajasining tebranishi, soliqdan
imtiyozlarning taqdim etilishi yoki qisqartirilishi, tovar, xizmatlarning realizatsiya hajmining
o’zgarishlari kiradi.
Aksiz solig’i bazasiga esa tovar va xizmatlarning bojxona qiymati, bu xizmatlar va tovarlarning
na
rxlar darajasining o’zgarishi va ushbu soliq doirasidagi imtiyozlar chegarasi, shuningdek, soliq
qonunchiligi orqali soliq obyektlariga kiritilgan o’zgarishlar bevosita ta’sir ko’rsatuvchi manbalar
hisoblanadi.
25
O’zbekiston soliq qonunchiligi asosida muallif tomonifan tayyorlandi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyul
www.e-itt.uz
69
3-
rasm. Soliq siyosatining soliq bazasiga ta’sirini baholashning ierarxiyali tahlili
26
26
O’zbekiston soliq qonunchiligi
asosida muallif tomonifan tayyorlandi.
71
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyul
www.e-itt.uz
70
Qolaversa, soliq siyosatidagi ma’lum o’zgarishlar har bir soliq turning bazasiga va uni aniqlash
tartiblariga
to’g’ridan
-
to’g’ri o’z ta’sirini o’tkazadi. Shuningdek, soliq bazasini aniqlash metadologiyasini
belgilab berishda asosiy rolni o’ynaydi.
Tadqiqotimizda davlat soliq siyosatining soliq bazasiga tasirini baholash bilan bog’liq
jarayonlarning ierarxiyali chizmasi 3-
rasmda aks ettirilgan bo’lib, bunda davlat o’z soliq siyosatini
amalga oshirishda uch turli usuldan foydalanish yo’nalishlari va uning soliqlar bazasiga ta’siri
tsvirlangan. Jumladan, davlat soliq siyosatining progressiv yo’nalishida asosiy maqsad
soliqlarni
ko’proq undirishga qaratilgan maqsaddan iborat bo’lganligi uchun qo’llaniladigan chora
-tadbirlar soliq
to’lovchilar uchun soliq bazasini kengaytirish vaziyatini keltirib chiqaradi.
Regressiv soliq siyosatida esa davlatning ko’zlagan maqsadi soli
q yukini kamaytish orqali soliq
to’lovchilarga ko’proq imkoniyatlar taqdim etish, buning zamirida real sektorlar qo’lida ko’proq kapital
miqdorini qoldirish hisobiga ishlab chiqarish tarmoqlarini rivjlantirish va aholi farovonlik darjasini
oshirishdan tash
kil topgan bo’ladi. Ushbu vaziyatda qo’llanilgan soliq stavkalarining pasaytirilish,
maxsus soliq rejimlarini joriy etish, turli soliq imtiyozlari va preferensiyalar taqdim etilshi kabi choralar
hisobiga soliq to’lovchilarning soliq bazasining qisqarish ho
lati yuz bersa, barqaror soliq siyosatida
davlatning iqtisodiy vaziyatidan kelib chiqqan tarzda barcha soliq siyosati yo’nalishlarining zarur
unsurlaridan muvofig’ini tanlagan holda qo’llash natijasida soliq to’lovchilar uchun soliq bazasi
mo’tadillikni ka
sb etadi.
Yuqoridagi tahlillardan anglash mumkinki, soliq siyosatining soliq solinadigan bazaga ta'siri katta
ahamiyatga ega ekan, chunki u davlat tomonidan olinadigan daromadlar va soliq tizimining
adolatliligiga bevosita ta'sir qiladi. Soliq siyosatining soliq solinadigan bazaga ta'siri muhim bo'lishining
asosiy sabablarini biz quyidagicha izohladi:
Birinchi sabab
–
bu daromadlarni shakllantirish. Soliq siyosati davlat tomonidan yig'iladigan
daromadlar miqdoriga bevosita ta'sir ko'rsatadigan soliqlarning tuzilishi, stavkalari va imtiyozlarini
belgilaydi. Soliq bazasini shakllantirish orqali siyosatchilar davlat xizmatlarini moliyalashtirish,
infratuzilmani rivojlantirish va ijtimoiy ta'minot dasturlarini moliyalashtirish uchun hal qiluvchi
ahamiyatga ega bo'lgan soliq tushumlari miqdoriga ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Ikkinchi sabab
–
bu. iqtisodiy o'sish va investitsiyalar hisoblanadi. Soliq siyosati soliq bazasi
tartiblarini o’zgartirishi muayyan faoliyatni rag'batlantirish yoki cheklashi mumkin va bu orqali
iqtisodiy xatti-harakatlarga ta'sir qiladi. Masalan, korxonalar yoki jismoniy shaxslar uchun soliq
imtiyozlari investitsiyalar, ish o'rinlari yaratish va iqtisodiy o'sishga yordam berish bu soliq bazasini
qisqartiradi. Boshqa tomondan, yuqori soliq stavkalari yoki noqulay soliq siyosati soliq bazasini
qisqartirishi va investitsiyalarni to'xtatishi va iqtisodiy rivojlanishga to'sqinlik qilishi mumkin.
Uchinchi sabab esa soliq yukining taqsimlanishidir. Soliq siyosati soliq yukining jismoniy shaxslar
va xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasida adolatli taqsimlanishini ta’minlashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi
va bunda soliq bazasini aniqlash tartiblaridan kerakli dastak sifatida foydalana oladi. Soliq bazasini
shaffof aniqlash orqali siyosatchilar ko'proq tenglikka erishish va daromadlar tengsizligini kamaytirish
uchun progressiv, proportsional yoki regressiv soliq tizimlarini loyihalashlari mumkin. Soliq
siyosatining soliq bazasiga ta'siri yuqori daromad yoki boylikka ega bo'lganlarning soliq tushumlariga
mutanosib ravishda ko'proq hissa qo'shishini ta'minlash orqali ijtimoiy va iqtisodiy
nomutanosibliklarni bartaraf etishga yordam beradi.
To’rtinchi sabab –
bu muvofiqlik va ma'muriyat masalalaridir. Bu omil soliq solinadigan bazani
to’g’ri belgilovchi samarali s
oliq siyosati soliq to'lovchilar uchun majburiyatlarni bajarishni
soddalashtiradi va soliq organlari uchun ma'muriy yuklarni kamaytiradi. Soliq bazasiga oid aniq va
shaffof qoidalar soliq to'lovchilarga o'z majburiyatlarini tushunishga yordam beradi va ular soliqqa
tortiladigan daromadlari yoki aktivlari to'g'risida to'g'ri hisobot berishlarini ta'minlaydi. Bu, o'z
navbatida, muvofiqlik stavkalarini yaxshilaydi va soliq to'lashdan bo'yin tovlash yoki undan qochish
ehtimolini kamaytiradi.
Beshinchi sabab esa
xalqaro raqobatbardoshlik qobilyati sanaladi. Ya’ni, soliq siyosati sarmoyaviy
qarorlar va transchegaraviy savdoga ta'sir ko'rsatuvchi soliq bazasini aniqlashga doir o‘zgartirishlar
orqali mamlakatning xalqaro raqobatbardoshligiga ta'sir ko'rsatishi mumkin. Mamlakatlar to'g'ridan-
to’g’ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, tadbirkorlikni rag'batlantirish yoki eksportni rivojlantirish
uchun soliq siyosatini amalga oshirishi mumkin. Soliq bazasi ushbu siyosatning muhim tarkibiy
qismidir, chunki u yurisdiktsiya doirasida faoliyat yurituvchi korxonalar va jismoniy shaxslarning soliq
majburiyatlarini belgilaydi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyul
www.e-itt.uz
71
Umuman olganda, soliq siyosatining soliqqa tortish bazasiga ta'siri daromad olish, iqtisodiy
o'sishni rag'batlantirish, adolatni ta'minlash, qonunchilikka rioya qilishni soddalashtirish va
mamlakatning raqobatbardoshligini oshirish uchun muhim ahamiyatga ega. Bu siyosatchilardan soliq
tizimida adolat va samaradorlikni saqlab, daromadga bo'lgan ehtiyoj va iqtisodiy maqsadlar o'rtasidagi
muvozanatni saqlash uchun ehtiyotkorlik bilan ko'rib chiqishni talab qiladi.
Mamlakatimiz soliq tizimida soliqlarni iqtisodiy jihatdan undirish usuliga koʻra ikki guruhga
ajratilgani va tavsiflanganini hisobga oladigan bo’lsak, bevosita va bilvosita soliqlarning soliq baz
asini
aniqlash tartiblarining metodlari o’ziga xos xususiyatlarga ega va
har bir soliq turning xususiyatlaridan
kelib chiqadi. Xususan, jahon amaliyotida bevosita soliqlar bazasini aniqlash tartibining qoidalariga
nazar tashlasak ular 5 guruhga ajratiladi va bizning soliq tizimimizdan biroz farq qilishining guvohi
bo’lamiz. Ya’ni, ular daromadga asoslangan, aktivlarga asoslangan, iste’molga asoslangan, mulkka
asoslangan va tranzaksiyaga asoslangan kabi usullarga ajratiladi.
Biroq, respublikamiz soliq tizimida mavjud soliqlarning bazasini aniqlash tartibi metodlari haqida
mahalliy olimlarimizdan biri Jo’rayev va Shirinov
(2015)
soliq obyektining tavsifiga qarab soliq bazasini
aniqlash usullarini quyidagi 5 guruhga ajratib ko’rsatadi:
1-
guruh: soliq to’lovchin
ing daromadi asosida soliq bazasini aniqlash (Jismoniy shaxslardan
olinadigan daromad solig’i, Foyda solig’i, Ijtimoiy soliq);
2-
guruh: soliq to’lovchining mahsulot, ish, xizmatlar sotuvidan olgan tushumi asosida
aniqlanuvchi soliq bazasi (Qo’shilgan qiymat soligi, Aksiz solig’i);
3-
guruh: soliq to’lovchining unga tegishli bo’lgan mulki asosida soliq bazasini aniqlash usuli (Yer
solig’i, Mol
-
mulk solig’i);
4-
guruh: soliq to’lovchining tadbirkorlik maqsadida foydalangan resurslari asosida soliq bazasini
aniqlash (Suv resurslartidan foydalanilganlik uchun soliq, Yer qaridan foydalanganlik uchun soliq);
5-
guruh: soliq to’lovchining faoliyat turiga qarab soliq bazasini aniqlash usuli.
Bu guruhlardan shuni hulosa qilish mumkinki, respublikamiz soliq tizimiga mansub bevosita
soliqlarning bazasini aniqlash tartiblariga birinchi, uchinchi va to’rtinchi guruh usullari mos tushadi.
Shuningdek, bilvosita soliqlar bazasini aniqlash tartibining metodlari esa ikkinchi va beshinchi guruh
usullari orqali tavsiflanadi.
Xulosa va takliflar
.
Ayni paytdagi tez sur’atli dunyoda mamlakatimiz o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan iqtisodiy
islohotlarni amalga oshirishda avvalambor, soliq siyosati muhim ahamiyat kasb etadi. Har qanday
davlatchilik ko‘rinishida
soliqlar nafaqat tadbirkor, korxona va tashkilotlarni balki, alohida jismoniy
shaxslarni iqtisodiy harakatga keltiruvchi “muruvat” bo‘lib xizmat qiladi. Soliqlar va yig‘imlarning
asosiy, ya’ni fiskal funksiyasini bajarish bilan bir qatorda soliq to‘lovchil
ar bilan soliqlarning turlari va
ularning amal qilish mexanizmini soddalashtirish muhimdir. Shuningdek, soliq solish bazasini aniqlash
tariblarini yanada takomillashtirish va adolatlilik tamoyillariga taynib ish ko’rish, qolaversa,
mamlakatimizdagi soliq tizimini yanada rivojlantirish va soliq yukini kamaytirish soliq bazasini
aniqlash tartiblariga chambarchas bog'langan ekanligidan kelib chiqqan holda, quyidagi takliflarni
ilgari surmoqchimiz:
1.
Nomutanosib soliq ogʼirligini tartibga solishda soliqqa tortilm
aydigan minumimni joriy etish
va bu minumimni qoʼllash uchun eng kam daromad miqdorini bazada belgilab olish lozim, yaʼni, soliq
bazasi MHEKMning 1 barobaridan past daromad oluvchilar uchun soliqqa tortilmaydigan minimumni
joriy etish kerak. Zero, bu nuqta
i nazardan, taklifning qabul qilinishi, koʼpgina mehnat munosabatlari
rasmiy tus olishiga, norsmiy iqtisodiyot hajmining qisqarishiga xizmat qiladi
2.
Turar joy ijara shartnomalarini tuzishda aslida boshqa narx, shartnomada boshqa narx yozilish
xolatlarini oldini olish maqsadida soliq bazasining hududlar miqyosidagi eng kam miqdorlarni qayta
koʼrib chiqish va bozor qiymatidan kelib chiqqan tarzda belgilash lozim.
3.
Jismoniy shaxslar daromad solig’i bazasini aniqlash taribini yanada samarali tashkil etish va
bazani kengaytirish maqsadida mol-mulk obyektini ijaraga berishdan olingan daromaddan bu obyektga
qilingan turli xarajatlar miqdorini (taʼmirlash, foiz va boshqalar), hamda mol
-
mulk soligʼini chegirish
orqali aniqlash lozim deb hisoblaymiz. Bu soliq bazasini aniqlash tartibida aniqlik tamoyillarini yanada
yaqqolroq namoyon etadi, qolaversa, O’zbekiston soliq tizimini jahon soliqqa tortish tizimi andozalariga
mosligini ta’minlashga zamin yaratadi.
4.
Yuridik shaxslar foyda solig
’
i bazasini aniqlash jarayonida tabiiy kamayish normalarining
bevosita soliq to
ʼ
lovchi tomonidan belgilanishi holatlari ayni kunlarda turli korrupsion holatlarning avj
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, iyul
www.e-itt.uz
72
olishiga, shuningdek, soliq bazasining aniqlanish jarayoni shaffofligiga putur yetishiga sabab bo
ʼ
luvchi
holatlarning oldini olish uchun va soliq bazasining aniqlanish mexanizmi samaradorligini yanada
takomillashtirish uchun tabiiy kamayish normalari miqdorini faqatgina mutasaddi mutahasis
tashkilotlar tomonidan belgilanishi maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz.
А
dabiyotlar/
Литература
/Reference:
Artur Laffer (2008) "The End of Prosperity: How Higher Taxes Will Doom the Economy-If We Let It
Happen", Stephen Moore and Peter J. Tanous.
Auerbach A.J., Feldstein M. (2002) Handbook of Public Economics 1st Edition - October 21,. Editors:
Hardback ISBN: 9780444823151
Bird R. M., Zolt E. M. (2005) The limited role of the personal income tax in developing countries
//Journal of Asian Economics.
–
Т. 16. –
№. 6. –
С. 928
-946.
Hines Jr J. R. (2008) Reconsidering the taxation of foreign income //Tax L. Rev.
–
Т. 62. –
С. 269.
Jo’raev A.S., Kuziyeva N.R. (2005) MARKAZIY OSIYO DAVLATLARI SOLIQ TIZIMI O’QUV QO’LLANMA
Toshkent.
Jo’rayev A., Shirinov S. (2015) Soliq statistikasi va prognozi: O’quv qo’llanma/ O’zbekiston
Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi; –T.: “IQTISOD
-
MOLIYA”, –
392 b.
Keen M. (1993) The welfare economics of tax co-ordination in the European Community: A survey
//Fiscal Studies.
–
Т. 14. –
№. 2. –
С. 15
-36.
Shamsutdinov F.Sh., Shamsutdinova Sh.F. (2011) Chet mamlakatlar soliq tizimi. (Darslik).
–T.: «Fan
va texnologiya»,
508 bet. ISBN 978-9943-10-553-9.
Slemrod J. (2007) Cheating ourselves: The economics of tax evasion //Journal of Economic
perspectives.
–
Т. 21. –
№. 1. –
С. 25
-48.
Sørensen P. B. (2010) Dual income taxes: a Nordic tax system //Tax reform in open economies:
international and country perspectives, Cheltenham, Edward Elgar.
–
С. 78
-108.
Thomas Piketty (2017) “Capital in the Twenty
-
First Century” –
August 14, by Thomas Piketty
(Author), Arthur Goldhammer (Translator).
