Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, yanvar
www.e-itt.uz
514
МАРКАЗИЙ
ОСИЁ
ДАВЛАТЛАРИДА ТРАНСПОРТ
-
ЛОГИСТИКА
ТИЗИМИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ЙЎЛЛАРИ
И.ф.д., профессор
Топилдиев
Сохибжон Рахимжонович
Тошкент давлат иқтисодиёт университети
Аннотация.
Ушбу мақолада мамлакатимизда транспорт
-
логистика тизимини
ривожлантиришни такомиллаштириш ва Ўзбекистоннинг транспорт
-
логистика
каридорларига қаратилган жиддий эътибор асосланган. Шу билан бирга “Ўзбекистон
-
2030” стратегиясида белгиланган вазифаларини бажариш механизмлари, ҳозирги замон
талабларига
жавоб
берувчи
замонавий
транспорт
-
логистика
тизимини
такомиллаштириш йўлларини амалиётга жорий этиш
таклиф этилган.
Калит сўзлар:
стратегия, транспорт, транспорт
-
логистика, хизмат, минтақа.
йўллар, портлар, аэропорт, темир йўл, юк, ташиш, тенденция, автомобил, рақамли
маркетинг, самарадорлик.
ПУТИ РАЗВИТИЯ ТРАНСПОРТНО
-
ЛОГИСТИЧЕСКОЙ СИСТЕМЫ В
ГОСУДАРСТВАХ ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ
Д.э.н., профессор
Топильдиев Сохибжон Рахимжонович
Ташкентский государственный экономический университет
Аннотация.
В данной статье основное внимание уделяется совершенствованию
развития транспортно
-
логистической системы в нашей стране и уделению особого
внимания транспортно
-
логистическим коридорам Узбекистана. При этом предлагается
реализовать на практике механизмы реализации задач, определенных в стратегии
«Узбекистан
-
2030», пути совершенствования современной транспортно
-
логистической
системы, отвечающей требованиям настоящего времени.
Ключевые слова:
стратегия, транспорт, транспортно
-
логистика, сервис,
региональные дороги, порты, аэропорт, железная дорога, грузовые перевозки,
транспорт, тенденции, автомобилестроение, цифровой маркетинг, эффективность.
WAYS OF DEVELOPMENT OF THE TRANSPORT-LOGISTICS SYSTEM
IN THE CENTRAL ASIAN STATES
Professor
Topildiev Soxibjon Raximjonovich
Tashkent State University of Economics
Abstract.
This article focuses on improving the development of the transport-logistics
system in Uzbekistan and focusing on the transport-logistics corridors of Uzbekistan. At the same
time, it is proposed to put into practice the mechanisms for fulfilling the tasks defined in the
"Uzbekistan-2030" strategy, ways to improve the modern transport-logistics system that meets
the requirements of the present time.
Key words:
strategy, transport, transport-logistics, service, region. roads, ports, airport,
railway, freight, transportation, trend, automobile, digital marketing, efficiency.
I SON - YANVAR, 2024
UO‘K:
338.47
514-528
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, yanvar
www.e-itt.uz
515
Кириш.
Жаҳон иқтисодиётининг динамик ривожланиши ва халқаро интеграция
жараёнида ттранспорт
-
логистика тизимини самарали ривожлантириш беқиёс
аҳамиятга эга. Жаҳон банки маълумотларига кўра, “жаҳон транспорт хизматларининг
миқдори 4,3 трлн. АҚШ долларни ташкил этиб, йилига 110 млрд. тонна юк ва 1 трлн. дан
ортиқ йўловчилар ташилмоқда, транспорт инфратузилмасида банд бўлган ходимлар
сони 100 млн. кишини ташкил этмоқда”
193
. Бугунги кунда муҳим лойиҳалардан бири
«Буюк ипак йўли»ни қайта тиклашга қаратилган ҳаракатлар ҳисобланади. Мазкур
йўналишда биргина Хитой томонидан «Бир камар, бир йўл» глобал транспорт
коридорларини яратиш бўйича ишлаб чиқилган лойиҳани амалга ошириш учун
дастлабки босқичда 900 млрд.
АҚШ долларидан зиёд миқдордаги маблағ
режалаштирилган. Шу жиҳатдан жаҳон миқёсида транспорт тизимларини жадал ва
мувофиқлаштирилган ҳолда ташкилий
-
итисодий механизмини ривожлантиришга
долзарб муаммо сифатида қаралмоқда.
Жаҳонда темир йўл транспорт тизимини иқтисодий самарадорлигини ошириш,
унинг ташкилий
-
иқтисодий механизмини такомиллаштириш юзасидан кенг қамровли
илмий тадқиқотлар олиб борилмоқда. Бу борада темир йўл транспорт
инфратузилмасини тизимли ташкил этиш ва хизмат кўрсатиш сифатини янада ошириш,
темир йўл транспорт соҳасини самарали ривожлантириш, транспорт хизматлари
бозорида кучайиб бораётган рақобат шароитида транспорт тизими фаолиятини
мувофиқлаштирган ҳолда самарали ташкил қилиш, истеъмолчилар талабини вақт,
миқдор ва сифат нуқтаи назаридан тўлароқ қондириш бўйича тадқиқотлар устувор
даражада амалга оширилмоқда.
Мамлакатимизда иқтисодиётнинг муҳим тармоғи сифатида транспорт
коммуникацияларини жадал ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Бу
борада, 2022
-
2026 йилларда Янги Ўзбекистоннинг Тараққиёт стратегиясида ҳам
«транспорт ва логистика хизматлари бозори ва инфратузилмасини ривожлантириш,
темир йўл инфратузилмасини электрлаштириш даражасини 60 фоизга етказиш ва
автомобиль йўллари тармоғини жадал ривожлантириш, транспорт соҳасида ташқи
савдо учун “яшил коридорлар” ҳамда транзит имкониятларини кенгайтириш ва транзит
юк ҳажмини 15 миллион тоннага етказиш» каби устувор вазифалар белгиланган
(
Фармон
, 2022)
. Мазкур вазифаларнинг изчил ва самарали бажарилиши
мамлакатимизда транспорт
-
логистика тизимини иқтисодий самарадорлигини
оширишни тақозо
этади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 февралдаги «2022
-2026
йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси тўғрисида» ҳамда
2019 йил 1 февралдаги ПФ
-5647-
сон «Транспорт соҳасида давлат бошқаруви тизимини
тубдан такомиллаштириш чора
-
тадбирлари тўғрисида»ги Фармонлари, 2017 йил 2
декабрдаги ПҚ
-3422-
сон «2018
-
2022 йилларда транспорт инфратузилмасини
такомиллаштириш ва юк ташишнинг Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022
йил 28 февралдаги «2022
-
2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг
тараққиёт стратегияси тўғрисида»ги ПФ–
60-
сонли фармони, Ўзбекистон Республикаси
Президентининг 2023 ЙИЛ 11 сентябрдаги «ЎЗБЕКИСТОН –
2030» стратегияси
тўғрисида
ПФ
-158-
сонли Фармон, шунингдек
,
мазкур йўналишдаги бошқа меъёрий
-
ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда мазкур тадқиқот
муайян даражада хизмат қилади.
Марказии Осие минтақаси давлатлари халқаро аҳамиятга молик бу лган транспорт
имкониятларини кенгаи тириш борасидаги саъи -ҳаракатларни жадаллаштирга туртки
бермоқда.
193
The World Bank: World Development Indicators. http: //data.worldbank.org/indicator.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, yanvar
www.e-itt.uz
516
Минтақа давлатлари у зининг сие сии , иқтисодии ва бошқа вазифаларини амалга
оширишга ту лақонли ку мак бера оладиган транспорт тизимини шакллантиришга
интилмоқда. Бундан ташқари, бошқа мамлакатларнинг шу каби коммуникациялари
билан уи ғун ҳолдаги интеграциялашган кенг қамровли транспорт тармоғи халқаро,
шунингдек, транзит юкларини ташиш имконини беради. Бу эса бюджетга тушумлар
базасини кенгаи тириш учун қу шимча имконият демакдир.
Марказии Осие жаҳон савдосида тарихан муҳим у ринга эга бу либ, у Шимолии -
Жанубии ва Ғарбии -Шарқии и у налишдаги қитъалараро транспорт и у лакларини
боғлашда ку прик вазифасини у таи ди. Бугунги кунда Марказии Осие транзит и у лаклари
тизимининг асоси бу либ, у Осие ва Европа жаҳон ишлаб чиқариш марказлари у ртасида
товар ҳамда капитал оқимини оширишга хизмат қилмоқда.
Транспорт-логистикаси-бу етказиб берувчидан истеъмолчига товарларнинг
ҳаракатини режалаштириш, мувофиқлаштириш ва назорат қилиш. Булар товарларни
тақсимлаш, инвентаризацияни бошқариш, буюртмаларни қаи та ишлаш ва омборда
инвентаризацияни бошқариш ҳисобланади.
Ушбу соҳанинг мақсади товарларни керакли жои га самарали ва у з вақтида етказиб
беришни таъминлаш, объектларни етказиб бериш харажатларини минималлаштириш
ва логистика жарае нини оптималлаштиришдир.
Ушбу соҳа бизнес учун, аи ниқса товарларни ишлаб чиқариш ва сотиш билан
шуғулланадиган компаниялар учун катта аҳамиятга эга. Бу уларга харажатларни
камаи тиришга, мижозларга хизмат ку рсатиш сифатини яхшилашга ва бозорда
рақобатбардошлигини оширишга е рдам беради.
Транспорт-логистикасининг баъзи асосии вазифаларига қуи идагилар киради.
Жумладан:
1. И у налишларни режалаштириш-масофа, нарх, етказиб бериш муддати, юк
хусусиятлари ва бошқалар каби турли омилларни ҳисобга олган ҳолда юкларни етказиб
бериш учун энг мақбул маршрутни танлаш.
2. Инвентаризацияни бошқариш-ишлаб чиқариш ва транспорт воситаларининг
узлуксиз ишлашини таъминлаш учун омборда товарларнинг мақбул даражасини
аниқлаш.
3. Омборни бошқариш-омбордан самарали фои даланиш ва товарларни қабул
қилиш, сақлаш ва жу натиш жарае нларини тартибга солиш.
4. Транспортни бошқариш-юк ташиш учун ту ғри транспортни танлаш, транспорт
ҳолатини кузатиш, е нилғи қуи иш ва техник хизмат ку рсатиш харажатларини ҳисобга
олиш.
5. Логистика операцияларини оптималлаштириш-самарадорликни ошириш ва
харажатларни камаи тириш учун жарае нлар ва иш усулларини доимии равишда
такомиллаштириш.
Транспорт
-
логистиканинг назорат қилиш ва баҳолаш самарадорлиги бўйича
қуйидагиларни амалга ошириш лозим.
Транспорт
-
логистикасининг
самарадорлиги
компанияларнинг
муваффақиятининг муҳим кўрсаткичларидан биридир. Уни назорат қилиш ва баҳолаш
учун иш натижаларини мунтазам назорат қилиш ва таҳлил қилиш зарур. Асосий назорат
воситаларидан бири транспорт
-
логистикасининг асосий ишлаш кўрсаткичларини (КPI)
ҳисобга олиш ва таҳлил қилишдир.
Бу кўрсаткичларга қуйидагилар киради:
-
етказиб бериш вақти;
-
ташиш нархи;
-
хизмат даражаси;
-
трафик ҳажми ва бошқалар.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, yanvar
www.e-itt.uz
517
KPI
таҳлили транспорт-логистикаси
ишидаги муаммоларни аниқлаш ва уларни
бартараф етиш чораларини кўриш имконини беради. Бундан
ташқари, транспорт
-
логистикасининг самарадорлигини кузатиш ва баҳолаш учун логистика жараёнларини
текшириш керак.
Аудит муаммоли жойларни аниқлаш ва транспорт
-
логистикаси ишини
такомиллаштириш йўналишларини аниқлаш имконини беради.
Мижозларнинг фикр
-
мулоҳазалари транспорт
-
логистикаси самарадорлигини
мониторинг қилиш ва
баҳолашнинг муҳим элементи ҳисобланади. Мижозларнинг
мунтазам сўрови уларнинг эҳтиёжларини аниқлаш ва таҳлил қилиш ва сифатини
баҳолаш имконини беради.
Транспорт
-
логистикаси
муаммолари
қуйдагилардан
иборат.
Транспорт
-
логистикаси ҳар қандай иқтисодиётнинг асосий таркибий қисмларидан биридир.
Бироқ, унинг ишлаши жараёнида иш самарадорлиги ва иқтисодий кўрсаткичларга
салбий таъсир кўрсатиши мумкин бўлган бир қатор муаммолар пайдо бўлади.
Асосий муаммолардан бири транспорт инфратузилмасининг етишмаслиги.
Йўллар, портлар, аэропортлар ва темир йўлларнинг етишмаслиги товарларни етказиб
беришни кечиктиришга, транспорт вақтини кўпайтиришга ва транспорт хизматлари
нархини оширишга олиб келиши мумкин. Яна бир муаммо
-
логистика занжири
иштирокчилари ўртасида мувофиқлаштиришнинг йўқлиги. Ягона бошқарув
тизимининг йўқлиги, товарларни етказиб бериш тўғрисида тўлиқ маълумот йўқлиги ва
транспорт жараёнидаги кечикишлар товарларнинг йўқолишига, фойданинг
йўқолишига ва ташкилот обрўсининг ёмонлашишига олиб келади. Бу соҳада экологик
хавфсизлик муаммоси мавжуд. Эскирган транспортдан фойдаланиш ва экологик
жиҳатларга етарлича эътибор бермаслик атроф
-
муҳит учун салбий оқибатларга олиб
келади
У збекистон Республикасининг ташқи иқтисодии алоқаларининг фаол
ривожланиши ку п жиҳатдан бутун Марказии Осие олдида турган ташқи савдо
транспортини ривожлантиришнинг мавжуд муаммоларини ҳал қилишга боғлиқ.
Адабиётлар шарҳи.
Транспорт инфратузилмасини ривожлантириш масалалари чет эллик олимлардан:
Логистика стратегиясини режалаштириш жараёнларии Цывкунова (2012), Тижорат
тузилмаларининг бизнесни ташкил этиш тизимидаги логистика Кеарней (2011),
Европа
Иттифоқи
мамлакатларининг
инфратузилма
ва
логистика
марказларини
ривожлантириш тажрибасини Слатвинска Валериа
(2021)
ва бошқаларнинг илмий
изланишларида ўз аксини топган.
Темир йўл транспортини режалаштиришда математик усуллар Белов
(1972), ягона
транспорт
тизимларини
Галабурда, (2001), ва бошқа россиялик олимлар илмий
изланишлар олиб боришган.
Ўзбекистонлик олимлардан Саматов (2003) рақобат муҳитида халқаро транспорт
тизими фаолиятининг логистик ишончлилигини, Буюк Ипак йўли бўйлаб автомобил
транспортини ривожлантириш Икрамов (2010), Ўзбекистон Республикаси транспорт
коммуникацияларининг
халқаро
транспорт
-
коммуникация
тизимига
интеграциялашуви Зиядуллаев (2005), Маркетинг тамойиллари асосида транспорт
хизматлари бозорини оптималлаштириш Ирисбекова (2017), Марказий Осиё транспорт
тизимини самарали бошқариш механизмини таккомиллаштиришни Зоҳидов (2018),
Ўзбекистон транспорт тизимини ривожлантиришнинг макроиқтисодий жиҳатларини
Ярашова (2022), Темир йўл транспорт тизимини иқтисодий ривожлантириш
методологиясини такомиллаштиришни Файзуллаев (2022) лар ўз илмий
тадқиқотларини олиб боришган
.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, yanvar
www.e-itt.uz
518
Тадқиқот методологияси
.
Мақоланинг методологияси илмий ва тобора оммалашиб бораётган манбаларни
таҳлил қилишдан бошлаб, тарихийлик, танқидий, қиёсий, мантиқий таҳлил, кетма
-
кетлик, холислик тамойиллари, республика янги иқтисодий сиёсатда изчиллик билан
олиб борилаётган ислоҳотлар, Ўзбекистондаги транспорт
-
логистика тизимини
рақамлаштириш
,
аилмий абстракциялаш, индукция ва дедукция, монографик кузатув,
иқтисодий
-
статистик таҳлил, гуруҳлaш бўйича иқтисодий тажрибаларни амалиётга
жорий этиш бўйича олиб борган илмий тадқиқотлар асосида ёритилган.
Таҳлил ва натижалар муҳокамаси.
Мамлакатимизда иқтисодиётнинг муҳим тармоғи сифатида транспорт
-
логистика
тизимини
жадал ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Бу борада, 2022
-
2026 йилларда Янги Ўзбекистоннинг Тараққиёт стратегиясида ҳам «транспорт ва
логистика хизматлари бозори ва инфратузилмасини ривожлантириш, темир йўл
инфратузилмасини электрлаштириш даражасини 60 фоизга етказиш ва автомобиль
йўллари тармоғини жадал ривожлантириш, транспорт соҳасида
ташқи
савдо учун
“яшил коридорлар” ҳамда транзит имкониятларини кенгайтириш ва транзит юк
ҳажмини 15 миллион тоннага етказиш» каби устувор вазифалар белгиланган
(
Фармон
,
2022)
. Мазкур вазифаларнинг изчил ва самарали бажарилиши мамлакатимизда темир
йўл транспорт
тизимини иқтисодий самарадорлигини оширишни тақозо этади.
У збекистоннинг келажаги унинг жаҳон савдосида қандаи мавқега эга бу лишига
боғлиқ. У збекистоннинг
транспорт
-
логистика тизими орқали тижорат қилиш аҳамияти
бутунлаи темир и у лларнинг ривожланишига, денгиз савдоси билан бир қаторда
қуруқлик савдосининг аҳамиятини тиклашга боғлиқ. СССР парчаланганидан кеи ин
денгизга чиқа олмаи диган давлатлар сони 29 тага етди ва У збекистон Республикаси бу
ру и хатда алоҳида у рин тутади, чунки у дуне даги океанлардан камида икки давлат
ҳудудлари билан ажратилган икки давлатдан биридир. Мустақилликка эришишдан
олдин У збекистон ташқи иқтисодии алоқаларини учта денгиз порти орқали амалга
ошириши мумкин эди – Или ичевск (қора денгизга чиқиш билан), Санкт-Петербург
(Болтиқ денгизига чиқиш билан) ва Владивосток (узоқ Шарқ портларига чиқиш билан)
орқали амалга ошириши мумкин эди.
Марказии Осие мамлакатлари темир и у лларининг узунлиги 22 минг километрга
тенг.
Қозоғистон энг и ирик ва энг ку п фои даланиладиган темир и у ллар тизимига эга,
унинг ҳиссасига минтақадаги темир и у лларнинг 66 фоизи ва барча юк ташишларнинг
84 фоизи ту ғри келади. Минтақадаги темир и у лларнинг қарии б 18 фоизи У збекистон
ҳудудидан у тади ва барча ташишларнинг қарии б 11 фоизи мамлакатимиз ҳиссасига
ту ғри келади.
Туркманистон тахминан 12 фоиз минтақавии темир и у лларга эгалик қилади ва
барча ташишларнинг 4 фоизини таъминлаи ди.
Ҳозирги кунда Марказии Осие да у заро ишонч ва ду стона муҳит шароитида
транспорт лои иҳаларини ру е бга чиқариш бу и ича амалии чоралар ку рилмоқда.
У збекистонни хорижии мамлакатлар, хусусан, Франкфурт, Милан, Брюссель, Вена,
Сарагоса, Осло, Базель, Дубаи , Теҳрон, Шанхаи каби и ирик логистика марказлари билан
боғлаи диган “Навоии ” халқаро интермодаль логистика маркази фаолияти жадал
ривожланмоқда.
2016 и илда Ангрен – Поп темир и у ли очилди. Ушбу и у налиш Хитои – Марказии Осие
– Европа темир и у лининг муҳим бу ғини сифатида Хитои дан Марказии Осие ва Жанубии
Осие мамлакатларига энг қисқа и у л орқали чиқишни таъминлаи ди ва У збекистон
иқтисодие тини ривожлантиришга хизмат қилади.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, yanvar
www.e-itt.uz
519
1-
расм.Ўзбекистонни транспорт
-
логистика тизимини ривожлантириш
харитаси
194
.
2017 и илда Тошкент ва Душанбе у ртасида 1992 и илда ту хтатилган
авиақатновлар қаи та тикланди.
Тошкент – Олмаота и у налиши бу и лаб тезюрар поездлар ҳаракати, миллии
авиаташувчиларнинг қу шимча парвозлари и у лга қу и илди.
"Шарқ –
Ғарб" лойиҳаси Хитой ва Европа ўртасида транспорт алоқасини йўлга
қўйишга қаратилган. Боку –
Тбилиси –
Қарс темир йўли ушбу транспорт йўлагининг
муҳим бўғинидир. Мазкур лойиҳа Туркия ва Европадан Марказий Осиё мамлакатлари,
Хитой ва Эронга мунтазам юк ташишни йўлга қўйишда муҳим роль ўйнайди.
У збекистон ташқи сие сатининг устувор тармоқларидан бу лган транспорт соҳаси
бу и ича конструктив ва у заро манфаатли муносабатларни и у лга қу и иш каби
вазифаларни, Марказии Осие мамлакатлари транспорт-транзит салоҳиятининг бугунги
ҳолати ва уни ривожлантириш истиқболлари, Темир и у л транспортини
ривожлантиришнинг халқаро ва минтақавии тенденциялари, Автомобиль ташувларини
такомиллаштириш бу и ича халқаро ҳамкорлик: хорижии тажриба ва миллии амалие т,
Марказии Осие да ҳаво транспортини ривожлантириш ва ҳаво и илларидан
фои даланишда панндемияни ҳисобга олган ҳолда авиа қатновларни ташкил қилиш
мақсадга мувофиқ.
Ҳозирги вақтда Ўзбекистон ташқи савдо юкларини ташиш қуйидаги асосий
транспорт йўлаклари бўйлаб амалга оширилмоқда:
1-
йўлак
–
Болтиқбўйи давлатлари портлари йўналишида (транзит билан
Қозоғистон ва Россия орқали) –
Клайпеда (Литва), Рига, Лиепая, Вентспилс (Латвия),
Таллин (Эстония);
2-
йўлак
–
Беларусь ва Украина орқали (транзит билан Қозоғистон ва Россия
орқали) –
Чоп (Украина) ва Брест (Беларус) чегара ўтишлари, кейинчалик Европага;
3-
йўлак
–
Украинанинг Ильичевск портига (транзит билан Қозоғистон ва Россия
орқали), Қора денгизга чиқиш билан;
4-
йўлак
–Грузиянинг Поти ва Батуми портларига (транзит билан Туркманистон ва
Озарбайжон орқали), Қора денгизга чиқиш билан, ТРАСЕКА йўлаги деб ном олган;
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, yanvar
www.e-itt.uz
520
5-
йўлак
–Эроннинг Бандар
-
Аббос
портига (транзит билан Туркманистон орқали)
Форс кўрфазига чиқиш билан;
6-
йўла
к–Шарқий йўналишда Хитой орқали (транзит билан Қозоғистон орқали)
Сариқ денгизга;
7-
йўлак
–шарқий йўналишда Узоқ Шарқнинг Находка ва Владивосток портлари
орқали (транзит билан Қозоғистон
ва Россия орқали) Сариқ денгизга.
8-
йўлак
–Туркия ва Европага (“Баку
-
Ахалкалаки
-
Карс” янги темир йўлида транзит
билан Туркманистон ва Озарбайжон орқали).
Ҳозирги
кунда яна қуйидаги йўналишлар ривожлантирилмоқда.
Жумладан:
–
Европа ва Жанубии
-
шарқий Осиё йўналишида (Туркиянинг Мерсин порти
орқали транзит билан Туркманистон ва Эрон орқали);
–
Хитой портларига (транзит билан Қирғизистон орқали) Сариқ, Шарқий Хитой ва
Жанубий
-
Хитой денгизларига чиқиш и у налиши орқали амалга ошириш мумкин.
Логистика самарадорлигини ошириш транспорт-жу ғрофии ноқулаи жои лашган
ва
энг арзон транспорт тури бу лган денгиз портларига ту ғридан-ту ғри, ҳатто чегарадош
давлатлар орқали ҳам чиқиш имкониятига эга бу лмаган бизнинг мамлакатда аи ниқса
долзарбдир.
Республикамиз экспортининг катта қисмини қишлоқ ху жалиги маҳсулотлари
ва
хом-аше ташкил этади. Улар ишлаб чиқариш маҳсулотлари (manufactured goods)
қараганда транспорт бирлигига нисбатан (масалан бир тонна пахта ва
бир тонна таи е р
юқори сифатли ту қимачилик маҳсулоти) жуда арзондир. Бундан келиб чиқадики,
экспорт маҳсулотларимизнинг су нгги нархларида транспорт харажатларининг фоиз
улуши юқори ва
бу
логистика самарадорлиги иқтисодие тимизда ривожланган
давлатларга таққослаганда муҳимроқ эканлигини англатади
Баъзи ривожланган давлатлар охирги йилларда иқтисодда протексионизм
сиёсатини олиб бораётган бўлсалар
-
да (масалан АҚШнинг ҳозирги ҳукумати), амалда
дунё иқтисодиётида глобаллашув жараёни секинлашгани йўқ. Дунё бозорида катта
ўзгаришлар нафақат Ўзбекистоннинг, балки бутун минтақамизнинг рўй бераётган
ўзгаришларга тайёр бўлишларини талаб этади. Дунё ҳамжамиятида мавқеи ўсиб
бораётган Хитой, Ҳиндистон каби давлатларнинг глобал иқтисоддаги ўрни ҳам
ошмоқда. Минтақамизнинг Осиёни Европа билан боғлаган муҳим транспорт
каридорининг марказида эканлиги биз учун ҳам чорлов ва ҳам имконият бўлиб
ҳисобланади. Бир Макон
-
Бир Йўл каби лойиҳалар ҳамкорлар билан биргаликда
инфратузилмамизни яхшилашга, транспорт ва
логистикага алоқадор бир қанча
соҳаларни ривожлантиришга имконият, шу
билан бирга маҳаллий ишлаб чиқарувчилар
учун рақобатбардошликни ошириш йўлида синов бўлади.
Республикамиз минтақамиздаги энг яхши транспорт инфратузилмасига эга.
Давлатимиз ҳудудидан 42530
км автойўл, 4500
км темир йўли (ҳар 10000
км га
150 км)
ўтади ва
мамлакатимизни минтақанинг муҳим транспорт коридорларига улайди.
Ўзбекистоннинг транзит давлати сифатида айниқса
Афғонистон Ислом Республикасига
(Транс
-
Афғон халқаро транспорт каридори) кириш ва
Афғонистон орқали Бандар Аббос
ва
Чобаҳор портларига чиқиш имконияти Тожикистон Республикасига кириши муҳим
ҳисобланади. Моҳияти йилдан йилга ортиб бораётган Андижон
-
Ўш
—
Саритош
—
Иркештом
—
Қашқар коридори дунё тарихидаги энг буюк лойиҳалардан бўлган
ва
Хитой Халқ Республикаси томонидан таклиф қилинган «Бир макон
—
бир йўл» (Belt
and Road Initiative
—
BRI) да
муносиб қатнашиш учун ва
Хитойни мамлакатимиз
ҳудудидан ўтувчи йўллар орқали бошқа минтақалар билан боғлаш хизмат
қилади.
Хитойнинг ТИР конвенциясига қўшилиши,
Қирғизистон орқали Хитойдан
Ўзбекистонга автотранспорт
орқали амалга оширилган илк транспорт транзит давлати
сифатидаги потенциалимиз юқорилигидан далолатдир. Бу
потенциалдан фойдаланган
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, yanvar
www.e-itt.uz
521
ҳолда Туркманистон орқали Эрон ва
Туркияга, Кавказ давлатларига, Божхона Иттифоқи
давлатлари орқали Европага чиқишимиз мумкин. Бу
имкониятлар айниқса
иқтисодимиз учун бевосита ва
билвосита ишлаб чиқариш, транспорт, инфратузилма,
туризм соҳаларида минглаб иш ўринлари яратиши мумкин.
Халқаро транспорт
-
транзит соҳаси, айниқса, ҳаво транспортида юк ташиш энг
сердаромад соҳалардан биридир. Мисол учун, Дубай халқаро аэропорти йилига 3
миллион тоннагача юк ўтказиб, 26 миллиард долларга яқин даромад топади.
Қозоғистон Республикаси Остона шаҳрида бир йилда 1,5 миллион тонна юк ўтказиш
қувватига эга бўлган логистика марказини ташкил қилишни режалаштираётгани ҳам
шундан. “Навоий” логистика марказини бундай хаблар билан солиштириб бўлмайди. Бу
ҳолатда рақобат қилиш жуда қийин.
Хорижий юк ташувчиларни кўп миқдорда ва давомли жалб қилиш ишни қанчалик
унумли ташкил этишга бевосита боғлиқ. “Навоий” логистика маркази фаолиятида,
аксинча, қатор тизимли муаммолар мавжуд. Хусусан, ҳаво транспортида юк
ташишни
ривожлантиришга тўсқинлик қилаётган асосий омиллардан бири тарифларнинг
юқорилигидир.
Логистика маркази жозибадорлигини оширишда “Навоий” эркин иқтисодий
зонаси катта аҳамиятга эга бўлиши керак эди. Бироқ, бу ҳам кутилган натижани
бермади. Унда на
юқори қўшимча қийматли экспортбоп товарлар, на ички бозор учун
харидоргир маҳсулотлар ишлаб чиқариш йўлга қўйилган.
Хорижий юк ташувчи субъектлар “Навоий” логистика маркази имкониятларидан
фойдаланишга қизиқиш билдирмаяпти. Бунинг асосий сабаби авиакеросин етказиб
беришда узилишлар мавжудлигидир. Бу турдаги ёқилғига бугунги кунда ҳафталик
эҳтиёж 950 тонна эканига қарамай, нефтни қайта ишлаш заводлари томонидан атиги
600 тонна ажратилмоқда.
Транспорт
компаниялари
томонидан
мувофиқлаштириш
ишлари
таъминланмагани сабабли мультимодал ташиш ҳам ривожланмай қолган. Божхона
тартиб
-
таомиллари узоқ давом этиши ва транспорт воситалари чегарада бекор туриб
қолиши оқибатида юкларни етказиб бериш муддати чўзилиб кетмоқда.
Маҳаллий импортчиларда ҳам ўз юкларини “Навоий” хаби орқали қабул қилиб
олишга қизиқиш йўқ. Чунки инфратузилма талаб даражасида ривожлантирилмаган.
Импорт юкларнинг аксарияти Тошкент аэропорти орқали кириб келмоқда.
Шулардан келиб чиққан ҳолда, Президентимиз Шавкат Мирзиёев нефть
-
газ
тармоғи мутасаддиларига миллий авиакомпания ва бошқа хорижий юк
ташувчиларнинг авиакеросинга эҳтиёжини ўз вақтида ва 100 фоиз таъминлаш,
ҳафталик ёқилғи етказиб беришни ошириш, бунда жаҳон бозоридаги нарх
-
навони
инобатга олиб иш тутиш юзасидан топшириқлар берди.
Давлатимиз раҳбари Шавкат Мирзиёев Президент лавозимидаги фаолиятининг
илк кунлариданоқ Марказий Осиёни ягона минтақа сифатида ривожлантиришнинг
аҳамияти ва долзарблигини эътиборга олган ҳолда, фаол минтақавий сиёсат юритиш,
Марказий Осиёда қулай сиёсий муҳит яратиш, минтақадаги мамлакатлар билан барча
йўналишларда, жумладан, Ўзбекистон ташқи сиёсатининг устувор тармоқларидан
бўлган транспорт соҳаси бўйича конструктив ва ўзаро манфаатли муносабатларни
йўлга қўйиш каби вазифаларни белгилаб берган эди.
Мамлакатимизда
транспорт инфратузилмасини янада ривожлантириш ва транзит
юк ташиш ҳажмини ошириш масалаларига алоҳида эътибор қаратилмоқда.
Ҳозирги кунда Ўзбекистонда 2015
-
2019 йилларда муҳандислик
-
коммуникация ва
йўл
-
транспорт инфратузилмасини ривожлантириш ва модернизация қилиш дастури
амалга оширилди. Дастур миллий транспорт тармоғини ривожлантириш соҳасида
халқаро талаблар ва стандартларга жавоб берадиган яхлит комплекс стратегияни ҳамда
маҳаллий ишлаб чиқарувчиларнинг маҳсулотларини ҳудудий ва жаҳон бозорига олиб
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, yanvar
www.e-itt.uz
522
чиқишни ҳисобга олган ҳолда ушбу стратегияни халқаро транспорт тизимига кенг
интеграциялашни таъминлашни кўзда тутади.
Таъкидлаш жоизки, бугунги кунда мамлакатимизда транспорт
-
транзит
салоҳиятини янада ривожлантириш учун барча зарур шароитлар яратилмоқда.
Транспорт тизимининг ўтказувчанлик қобилиятини ошириш, Ўзбекистон ҳудудидан
ўтиш учун мавжуд тўсиқларни бартараф этиш ишлари амалга оширилмоқда, бу эса
Марказий Осиёда халқаро транспорт йўлакларини ривожлантиришда муҳим аҳамият
касб этади. Минтақани ривожлантиришга қаратилган муҳим лойиҳаларни амалга
ошириш мақсадида ўтган йил ноябрь ойида Самарқандда “Марказий Осиё: ягона тарих
ва умумий келажак, барқарор ривожланиш ва тараққиёт йўлидаги ҳамкорлик” мавзуида
халқаро конференция ўтказилди.
Президент Шавкат Мирзиёев ушбу тадбирдаги нутқида ҳозирги кунда минтақавий
ҳамкорликни барча муҳим соҳалар бўйича ривожлантириш тенденциялари ҳақида
сўзлади ва Марказий Осиё бўйича қатор ташаббусларни илгари сурди.
Давлатимиз раҳбарининг асосий ташаббусларидан бири –
Марказий Осиё бўйича
БМТ резолюциясини қабул қилиш таклифи халқаро ҳамжамият томонидан кенг қўллаб
-
қувватланди, жорий йил июнь ойида БМТ Бош Ассамблеяси “Марказий Осиё
минтақасида тинчлик, хавфсизликк ва барқарор ижтимоий
-
иқтисодий тараққиётни
таъминлаш бўйича минтақавий ва халқаро ҳамкорлик” резолюциясини қабул қилди.
Резолюцияда транспорт инфратузилмаси ва транзит йўлакларини ривожлантириш,
янги автомобиль ва темир йўллар, авиақатновларни очиш орқали барча транспорт
турларининг ўзаро ҳамкорлигини кучайтиришга алоҳида эътибор қаратилган.
Йирик халқаро бозорларни ўзаро бирлаштирувчи энг қисқа йўналишлар
минтақамиз орқали ўтади. Ҳудудимизнинг транспорт
-
транзит салоҳияти унинг тарихан
Шарқ ва Ғарб, Шимол ва Жануб ўртасида кўприк вазифасини ўтаган Буюк ипак йўлининг
марказидаги геостратегик жойлашуви билан белгиланади. Президент Шавкат Мирзиёев
жорий йил март ойида Остона шаҳрида бўлиб ўтган Марказий Осиё давлат
раҳбарларининг маслаҳат учрашувидаги нутқида минтақани йирик денгиз портлари ва
дунё бозорлари билан боғлаш
имконини берадиган транспорт
-
коммуникация
лойиҳаларини амалга ошириш устувор вазифа эканини таъкидлади.
Марказий Осиёда мавжуд транспорт йўлакларини такомиллаштириш ва
янгиларини шакллантириш долзарблигини эътироф этган ҳолда, давлатимиз раҳбари
Самарқандда бўлиб ўтган тадбирда Тошкент шаҳрида транспорт йўлаклари бўйича
халқаро конференцияни ташкил этиш ташаббуси билан чиқди.
Мамлакатимиз транспорт
-
транзит салоҳиятини ривожлантириш, уни халқаро
транспорт хабига айлантириш, Марказий Осиё орқали ўтадиган халқаро транспорт
йўлакларининг транзит салоҳиятидан самарали фойдаланиш бўйича таклифлар ишлаб
чиқиш зарур. Жумладан:
биринчидан, хорижий инвестицияларни жалб этиш ва янги лойиҳаларни амалга
ошириш мақсадида халқаро ташкилотлар, энг аввало, халқаро молиявий тузилмалар
билан ҳамкорликка қаратилган,
иккинчидан, Марказий Осиё мамлакатларининг транспорт
-
транзит салоҳиятини
янада такомиллаштириш бўйича қўшма саъй
-
ҳаракатларни ишлаб чиқишга
йўналтириш зарур.
Марказий Осиёда қўшимча юк ташиш оқимларини жалб этиш имконини берадиган
янги транспорт ва транзит йўлакларини шакллантириш, транспорт ва логистика
соҳасида кадрлар тайёрлаш бўйича хорижий тажрибани ўрганиб, халқаро логистика
марказлари тармоғини яратиш, минтақа транспорт
-
логистика салоҳиятини
ривожлантириш учун хорижий мамлакатларнинг портларидан самарали фойдаланиш
услубларини шакллантириш, Марказий Осиёда Жанубий ва Жануби
-
Шарқий Осиё,
Европа, Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларини бирлаштирувчи муҳим транзит йўл бўлиб
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, yanvar
www.e-itt.uz
523
хизмат қиладиган ягона интеграциялашган хабни яратиш масалалари минтақамиз учун
долзарб аҳамият касб этади.
Бундан асосий мақсад –
минтақа транзит салоҳиятини биргаликда
ривожлантириш, халқаро транспорт йўлакларидан фойдаланиш самарадорлигини
ошириш, халқаро ташувлар жараёнидаги турли тўсиқларни бартараф этишга
қаратилган чора
-
тадбирларни ишлаб чиқиш, меъёрий
-
ҳуқуқий база ва тариф сиёсатини
такомиллаштириш ҳисобланади.
Марказий Осиё мамлакатлари транспорт
-
транзит салоҳиятининг бугунги ҳолати
ва уни ривожлантириш истиқболлари, Темир йўл транспортини ривожлантиришнинг
халқаро ва минтақавий тенденциялари, Автомобиль ташувларини такомиллаштириш
бўйича халқаро ҳамкорлик: хорижий тажриба ва миллий амалиёт, Марказий Осиёда ҳаво
транспортини ривожлантиришнинг долзарб масалалари каби мавзулар алоҳида ўрин
тутди.
Статистик маълумотларга кўра, Марказий Осиё мамлакатлари темир йўлларининг
узунлиги 22 минг километрга тенг. Қозоғистон энг йирик ва энг кўп фойдаланиладиган
темир йўллар тизимига эга, унинг ҳиссасига минтақадаги темир йўлларнинг 66 фоизи
ва барча юк ташишларнинг 84 фоизи тўғри келади. Минтақадаги темир йўлларнинг
қарийб 18 фоизи Ўзбекистон ҳудудидан ўтади ва барча ташишларнинг қарийб 11 фоизи
мамлакатимиз ҳиссасига тўғри келади. Туркманистон тахминан 12 фоиз минтақавий
темир йўлларга эгалик қилади ва барча ташишларнинг 4 фоизини таъминлайди
(
Ахборотнома
, 2019).
1993 йилда Бельгия пойтахтида Озарбайжон, Арманистон, Грузия, Қозоғистон,
Қирғизистон, Тожикистон, Туркманистон ва Ўзбекистон иштирокида Брюссель
декларацияси қабул қилинган эди. Мазкур ҳужжат Европадан Қора денгиз, Кавказ,
Каспий денгизи орқали ўтиб, Марказий Осиё мамлакатларига чиқиш бўйича транспорт
йўлагини ривожлантириш мақсадида ЕИ томонидан молиялаштириладиган ТРАСЕКА
техник кўмак бўйича минтақалараро дастурининг амалга оширилишини бошлаб берди.
1996 йилда Марказий Осиё мамлакатларидан Эрон ва Туркия ҳудудлари орқали
дунё бозорига чиқиш имконини берадиган янги Трансосиё йўлаги –
Тежон –
Серахс –
Машҳад темир йўли очилди.
Хозирги кунда Марказий Осиёда ўзаро ишонч ва дўстона муҳит шароитида
транспорт лойиҳаларини рўёбга чиқариш бўйича амалий чоралар кўрилмоқда.
Ўзбекистонни хорижий мамлакатлар, хусусан, Франкфурт, Милан, Брюссель, Вена,
Сарагоса, Осло, Базель, Дубай, Теҳрон, Шанхай каби йирик логистика марказлари билан
боғлайдиган “Навоий” халқаро интермодаль логистика маркази фаолияти жадал
ривожланмоқда.
2017 йилда Амударё орқали ўтадиган Туркманобод –
Фороб янги темир йўл ва
автомобиль кўприклари очилди. Бу юк ташиш ҳажмини 2,5 баробар ошириш имконини
берди. Амударё орқали ўтадиган кўприклар юк оқимларини Осиё ва Тинч океани
минтақаси, Жанубий Осиё давлатларидан Каспий денгизи, ундан кейин Қора денгиз ва
Ўртаер денгизи минтақаси, Европа, Кавказорти, Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларига
тўғридан
-
тўғри олиб чиқиш имконини беради. Шунингдек, ушбу кўприклар Ўзбекистон
–
Туркманистон –
Эрон –
Ўмон транспорт
-
транзит йўналишининг муҳим бўғини
ҳисобланади.
Ўзбекистон –
Қирғизистон –
Хитой темир йўли қурилиши ҳам фаоллашди. Мазкур
лойиҳа Шанхай Ҳамкорлик Ташкилоти мамлакатлари учун долзарб аҳамиятга эга.
Унинг амалга оширилиши лойиҳа иштирокчилари ҳамда Марказий Осиёнинг бошқа
барча давлатлари ва Хитой ўртасидаги савдо
-
иқтисодий муносабатларни кенгайтириш
имконини беради. Ушбу темир йўли Хитойдан Қирғизистон ва Ўзбекистон орқали
Шарқий Европа ва Яқин Шарқ мамлакатларига юк ташиш имконияти яратилиши
туфайли Хитой юкларини Европа мамлакатларига етказадиган энг қисқа йўллардан
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, yanvar
www.e-itt.uz
524
бирига айланади ва бутун Марказий Осиё транспорт
-
логистика инфратузилмасини
ривожлантиришга хизмат қилади. Жорий йил февраль ойида Марказий Осиёдан илк бор
тўғридан
-
тўғри Хитойга чиқадиган Тошкент –
Андижон –
Ўш –
Иркештом –
Қашғар
автомобиль йўлаги бўйича қатнов йўлга қўйилди.
Март ойида Ўзбекистон ва Тожикистон чегарасида Самарқанд ва
Панжикентни
бирлаштирувчи “Жартепа” назорат
-
ўтказиш пункти ишга тушди. Саккизта автомобиль
вабитта “Амузанг” темир йўл ўтказиш маскани фаолияти тикланди. Ғалаба –
Амузанг –
Хушади темир йўл линиясининг ишга туширилиши транзит ташишларини
ривожлантиришда муҳим роль ўйнайди, Туркманистон ва Афғонистонга чиқиш учун
қўшимча имкониятлар яратади.
Марказий Осиёнинг стратегик келажаги ва истиқболлари минтақанинг ажралмас
қисми ҳисобланган Афғонистондаги ҳудудий жараёнларда фаол иштирок этишга
бевосита боғлиқ. Афғонистон Президенти Ашраф Ғанининг 2017 йилда Ўзбекистонга
ташрифи доирасида "Сурхон –
Пули Хумри" электр узатиш линиясини қуриш
лойиҳасини амалга ошириш тўғрисида келишувга эришилди. Янги линия
Ўзбекистондан Афғонистонга электр энергияси етказиб беришни 70 фоизга ошириш,
яъни йилига 6 миллиард кВт/соатга етказиш имконини беради.
2017 йилда Ўзбекистон ва Афғонистон ўртасида авиақатновлар йўлга қўйилгани
муҳим воқеа бўлди. Бу Тошкент аэропортидан Афғонистон самолётларида Германия,
Буюк Британия ва Европанинг бошқа мамлакатларига амалга оширилаётган парвозлар
учун авиахаб сифатида фойдаланиш имконини беради.
Афғонистон билан транспорт соҳасидаги ҳамкорликни ривожлантириш ҳамда
трансафғон йўлаги доирасида янги темир йўлларини барпо этиш истиқболда Марказий
Осиёнинг энг қисқа йўллар орқали Ҳинд океани ва Форс кўрфазидаги бандаргоҳларга
чиқишини таъминлайди, Жанубий ва Жануби
-
Шарқий Осиёни Европа ва Хитой
бозорлари билан боғлайди.
Кейинги пайтларда минтақамиз мамлакатлари халқаро транспорт борасидаги
имкониятларини
кенгайтиришга доир саъй
-
ҳаракатларини фаоллаштираяпти. Бугунги
кунда Марказий Осиё орқали қатор халқаро транспорт йўлаклари ташкил этилмоқда.
2018-
2023 йилларда Хитой ва Ғарбий Европани боғлайдиган "Евроосиё" транспорт
йўлагини қуриш ва фойдаланишга топшириш режалаштирилган. Ушбу магистрал
Пекиндан бошлаб Остона, Москва ва Минск орқали Берлинга қадар давом этади.
Дастлабки ҳисоб
-
китобларга кўра, 2050 йилга бориб ушбу йўлак орқали йилига 37
миллион йўловчи ташилади.
Яна бирлойиҳа –
"Ғарбий Европа –
Ғарбий Хитой". УнингХитой –Қозоғистон қисми
2016 йилда иш бошлаган бўлиб, Европага элтувчи энг қисқа автомобиль йўли
ҳисобланади, бу ерда юк ташиш муддати 10
-
12 кунни ташкил этади. Лойиҳа 2030 йилга
қадар тўлиқ ишга туширилиши кутилмоқда. Йўлак Санкт
-
Петербург –
Москва –
Оренбург –
Оқтўба –Олмаота –
Қорғас орқали ўтади.
20
17 йилда Афғонистон, Туркманистон, Озарбайжон, Грузия ва Туркия вакиллари
"Ложувард" транспорт йўлагини яратиш тўғрисидаги келишувни имзолади. Унга
мувофиқ, темир ва автомобиль йўллари орқали Торкунди шаҳри (Афғонистон) Ашхобод
билан ва Каспий денгизидаги Туркманбоши бандаргоҳи билан боғланади. Сўнг йўлак
Каспий орқали Бокуга, кейинчалик Тбилиси орқали Анқарага, йўл
-
йўлакай Поти ва
Батуми портларида тармоқланиб, Анқарадан Истанбул ва Қарсга элтади,
шу тариқа
Европанинг транспорт тизимига уланади.
Қозоғистон
–
Туркманистон –
Эрон йўлагига келсак, 2018 йил май ойида Хитойдан
ушбу йўналишда контейнерли поезд юрди. Ушбу масофани босиб ўтишга 2 ҳафтага яқин
вақт кетди, бу денгиз йўлига қараганда ўртача икки баробар тез дегани. 2022 йилга
бориб темир йўл орқали юк
ташиш ҳажми йилига 15 миллион тоннани ташкил этиши
кутилмоқда.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, yanvar
www.e-itt.uz
525
"Шарқ –
Ғарб" лойиҳаси Хитой ва Европа ўртасида транспорт алоқасини йўлга
қўйишга қаратилган. Боку –
Тбилиси –
Қарс темир йўли ушбу транспорт йўлагининг
муҳим бўғинидир. Мазкур лойиҳа Туркия ва Европадан Марказий Осиё мамлакатлари,
Хитой ва Эронга мунтазам юк ташишни йўлга қўйишда муҳим роль ўйнайди.
Ўзбекистон
ҳам
ушбу
лойиҳада
иштирок
этишдан
манфаатдор.
Президентимизнинг 2017 йил 2 декабрдаги "2018
-
2022 йилларда транспорт
инфратузилмасини такомиллаштириш ва юк ташишнинг ташқи савдо йўналишларини
диверсификациялаш чора
-
тадбирлари тўғрисида"ги
(
Қарор
, 2017)
қарорига биноан
Боку –
Тбилиси –
Ахалкалаки –
Қарс темир йўли орқали ташқи савдо юкларининг
дастлабки транзит ташувларини амалга ошириш чоралари кўрилмоқда. «Шимол
-
Жануб» лойиҳасининг очилиши, маълумотларга қараганда, 2020 йилга мўлжалланган.
Ушбу транспорт йўлаги Санкт
-
Петербург бандаргоҳиниЭроннинг Бандар Аббос ва
Чобаҳор бандаргоҳлари билан боғлайди, шу тарзда денгиз йўли Ҳиндистондаги Мумбай
бандаргоҳига қадар узайтирилади.
Ушбу транспорт йўлаги Эрон орқали Форс кўрфази мамлакатларига юк ташиш
жараёнини соддалаштириши туфайли Марказий Осиё учун долзарб аҳамиятга эга.
Ҳарйилийўлакорқали 3
-
5 миллион тонна юкни транзит қилишимкониятипайдобўлади.
Мазкур транспорт йўлаги Ўзбекистон учун ҳам муҳим. Президент Шавкат
Мирзиёев 2022 йилда бўлиб ўтган ШҲТ саммитида
Хитой –
Қирғизистон –
Ўзбекистон
темир йўли қурилиши тўғрисида уч томонлама битимнинг имзолаш,ҳамда стратегик
жиҳатдан яна бир муҳим лойиҳа
–
Термиз –
Мозори
-
Шариф –
Кобул –
Пешовар темир йўли
коридори қурилишини ҳам қўллаб–қувватлашга чақирди.
Ушбу икки
лойиҳанинг амалга
оширилиши ўзаро боғлиқликни мустаҳкамлаш, ўзаро савдо ва инвестицияларни
кўпайтириш, умуман олганда, Ташкилотга аъзо мамлакатларни барқарор иқтисодий
ўсишни таъминлаш учун кенг имкониятлар яратишини таъкидлади
195
.
Шу билан бирга Президент Шавкат Мирзиёевнинг “
2018-
2022 йилларда транспорт
йил инфратузилмасини такомиллаштириш ва юк ташишнинг ташқи савдо
йўналишларини диве декабрдаги рсификациялаш чора
-
тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ
3442 сонли Қарори қабул қилинди
196
.
Ҳозирги
кунда жаҳон экспертлар ҳамжамиятида Хитой томонидан илгари
сурилган "Бир макон, бир йўл" ташаббусининг транспортга доир қисми хусусида кўп сўз
юритилмоқда.
Фикримизча, Ўзбекистон "Бир макон, бир йўл" ташаббусини қўллаб
-
қувватлаши
ва унда янада фаол иштирок этишдан манфаатдорлигига қаратиши лозим. "Бир макон,
бир йўл" ташаббуси, аввало, савдо
-
иқтисодий муносабатларни ривожлантиришга,
Хитойни жаҳон аҳолисининг 60
фоизи ва ялпи ички маҳсулотининг 30 фоизи тўғри
келадиган 65 дан ортиқ мамлакат билан боғлайдиган янги транспорт йўлларини
шакллантиришга қаратилган.
Президент Шавкат Мирзиёевнинг БМТ Бош Ассамблеясининг 75
-
сессиясидаги
нутқидаги асосий йўналиш Марказий Осиё мамлакатларини жаҳон иқтисодий,
транспорт
ва транзит коридорларига чуқур интеграциялашуви мақсадида БМТ
шафелигида Транспорт
-
коммуникация алоқаларни ривожлантириш минтақавий
марказини ташкил этишга қаратилди
(
Мирзиёев
, 2020).
Шу мақсадда Ўзбекистон транспорт саноатини ривожлантиришга стратегик
аҳамият бериб, миллий ва минтақавий даражаларда транспорт инфратузилмасини
ривожлантиришга қаратилган кенг кўламли чора
-
тадбирларни амалга оширмоқда,
195
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2022 йил да бўлиб ўтган Шанхай Ҳамкорлик
Ташкилоти саммитидаги маърузаси.
https://uza.uz/uz/posts/ozbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-mirziyoevning-
shanxay-hamkorlik-tashkilotiga-azo-davlatlar-rahbarlari-kengashining-mazhlisidagi-nutqi_408173.
196
Президент Шавкат Мирзиёевнинг БМТ Бош Ассамблеясининг 75
-
сессиясидаги нутқидаги асосий йўналишлар
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, yanvar
www.e-itt.uz
526
шунингдек, уни халқаро транспорт тизимига қўшиш бўйича ишлар изчил олиб
борилмоқда.
Мамлакатимизнинг транспорт
-
логистика салоҳиятини ошириш мақсадида ушбу
соҳанинг институционал базаси ва меъёрий
-
ҳуқуқий асослари мустаҳкамланмоқда.
Жумладан: темир йўл, ҳаво, дарё транспорти, метро ва йўл иншоотларини
ривожлантириш бўйича ягона давлат сиёсатини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш
бўйича ҳукумат органи сифатида Транспорт вазирлигини ташкил этиш тўғрисида 2019
йил 1 февралдаги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони қабул қилинди.
Фармонга кўра
- "2018-
2022 йилларда транспорт инфратузилмасини
такомиллаштириш ва юкларни ташиш бўйича ташқи савдо йўналишларини
диверсификация қилишнинг комплекс дастури" қабул қилинди.
Шунингдек, "Ўзбекистон Республикасининг транспорт тизимини 2035 йилгача
ривожлантириш стратегияси" ишлаб чиқилмоқда.
Бугунги кунда деярли барча ривожланган
ва ривожланаётган мамлакатларда
транспорт ва логистикага оид рақамли хизматлар жадал ривожланмоқда.
Ушбу тенденцияни ҳисобга олган ҳолда Марказий Осиё мамлакатларининг
автомобиль, темир йўл ва ҳаво транспорти тизимларида ахборот технологиялари,
рақамли маркетинг хизматларини жорий этиш билан боғлиқ масалаларни муҳокама
қилиш режалаштирилган.
Ўзбекистон Марказий Осиё мамлакатларининг минтақавий транспорт
-
коммуникация тизимини шакллантириш, транспорт ва логистика соҳаларида янги
инвестиция лойиҳаларини ишлаб
чиқишга доир саъй
-
ҳаракатларни фаоллаштириш
юзасидан узоқ муддатли ва кўп томонлама ҳамкорлик учун қулай шароитлар яратишга
катта ҳисса қўшади.
Ўзбекистон
-
2030 стратегиясида белгиланган вазифларга эътибор қаратсак
стратегияда Ўзбекистон Республикасининг глобал транспорт
-
логистика тармоқларига
интеграциясини чуқурлаштириш ва миллий транспорт тизимининг салоҳиятини
ошири мақсад қилган бўлиб жумладан:
-
Республика ҳудуди орқали транзит юкларини ташиш ҳажмини 16 миллион
тоннага етказиш
;
-
Шимолий йўналишда темирйўл орқали юк ташиш муддатларини 40 фоизга
қисқартириш;
-
йўловчи ва юк ташиш хизматлари ҳажмини 3 баробар ошириш;
-
электрлашган темирйўллари улушини 65 фоизга етказиш
;
-
авиақатновлар сонини 4 баробарга ошириш;
-
56 минг километр йўлларни қуриш ва таъмирлаш;
-
Темирйўл, ҳаво йўллари транспортида йўловчи ва юк ташиш хизматлари
тарифлари шаклланишида бозор тамойилларига ўтиш ҳамда соҳага хусусий ва хорижий
операторларни жалб қилиш;
-
туман марказларидан қишлоқ аҳоли пунктларигача жами 5,5 минг километр
цемент
-
бетон қопламали йўллар қуриш;
-
Тошкент
-
Самарқанд ва Тошкент
-
Фарғона водийси йўналишларида давлат
-
хусусий шериклик асосида автомобиль йўлларини қуриш;
-
Шаҳар ва туманларни жамоат транспорти билан тўлиқ қамраб олиш, янги
автобуслар сонини 5 мингтага ва электробуслар сонини 2 мингтага етказиш;
-
Тошкент
-
Самарқанд, Самарқанд
-
Навоий
-
Бухоро йўналишларида янги тезюрар
темирйўлларини қуриш, тезюрар поездларда йўловчи ташиш сонини 2,5 баробар
кўпайтириш;
-
самарадорлиги паст бўлган ҳудудий аэропортларни давлат
-
хусусий шериклик
асосида модернизация қилиш ва ишончли бошқарувга бериш;
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, yanvar
www.e-itt.uz
527
-
республиканинг 6 та йирик аэропортини, шу жумладан давлат
-
хусусий шериклик
асосида модернизация қилиш ва хусусий авиакомпаниялар сонини 10 тага етказиш;
-
барча аэропортларда стратегик ҳамкорлар билан «Очиқ осмон» режимини жорий
қилиш, республика авиапаркини 100 тага етказиш белгиланган.
Хулоса
ва таклифлар.
Хулоса қилиб айтиш жоизки, хорижий давлатларнинг бандаргоҳларига чиқиш
мақсадида Марказий Осиёнинг транспорт
-
транзит имкониятларини кенгайтириш
бўйича янги келишилган Қарор ва Фармонларни ишлаб чиқиш минтақа учун муҳим ва
долзарбдир.
Компанияларда транспорт
-
логистикасини йўлга қўйиш учун қуйидаги
муаммоларни ҳал қилиш зарур:
-
маҳсулотларни ташиш учун қандай транспорт турларидан фойдаланиш ва қисқа
муддатда етказиб бериш харитасини ишлаб чиқиш;
-
юкларни ташиш учун энг мақбул йўлни аниқлаш;
-
юк ташиш учун зарур бўлган транспорт воситалари сонини аниқлаш;
-
товарларни сақлаш ва қадоқлаш усулларини жаҳон тажрибаси асосида амалиётга
тадбиқ этиш;
-
товарларни етказиб бериш сифатини назорат қилиш тизимини ишлаб чиқиш
мақсадга мувофиқ.
Корхоналарда транспорт
-
логистикасини ташкил қилишда кўплаб омилларни
ҳисобга олиш керак, масалан: корхона ва истеъмолчиларнинг географик жойлашуви,
етказиб бериладиган товарлар ҳажми ва хусусиятлари, етказиб бериш муддати,
транспорт харажатлари ва бошқалар.
Товарларни етказиб беришда оптимал натижаларга эришиш ва корхонанинг
бозордаги рақобатбардошлигини ошириш учун
корхона учун транспорт
-
логистика
стратегиясини ишлаб чиқишда ушбу омилларнинг барчасини ҳисобга олиш зарур.
Шу билан бирга Ўзбекистон ташқи сиёсатининг устувор тармоқларидан бўлган
транспорт соҳаси бўйича конструктив ва ўзаро манфаатли муносабатларни йўлга қўйиш
каби вазифаларни, Марказий Осиё мамлакатлари транспорт
-
транзит салоҳиятининг
бугунги ҳолати ва уни ривожлантириш истиқболлари,Темир йўл транспортини
ривожлантиришнинг
халқаро
ва
минтақавий
тенденциялари,
Автомобиль
ташувларини такомиллаштириш
бўйича халқаро ҳамкорлик: хорижий тажриба ва
миллий амалиёт, Марказий Осиёда ҳаво транспорти ва тез юрар юк ташувчи темир
йўлни ривожлантириш мақсадга мувофиқ.
Адабиётлар /
Литература/Reference:
Slatvinska, Valeria et al. (2021)
“The experie
nce of EU countries towards the development
of infrastructure and logistics hubs.”
Revista de la Universidad del Zulia: n. pag.
Ахборотнома
(2019)
Ўзбекистон
Республикаси
статистика
вазирлиги
ахборотномаси.
Белов И. В. (1972) Математические методы в планировании на железнодорожном
транспорте: учебник для вузов ж.
-
д. трансп. И. В. Белов, А. Б. Каплан. –
2-
е изд., перераб, и
доп. –
М.: Транспорт, 1972. –
248 с: a
-
ил.
Галабурда, В.Г. (2001) Единая транспортная система: Учеб. для вузов / В. Г.
Галабурда,
В. А. Персианов, А. А. Тимошин [и др.] ; под ред. В. Г. Галабурды. –
2-
е изд. с измен.и
дополн. –
М.: Транспорт, 2001. –
303 с.
Зиядуллаев К.Ш. (2005) Интеграция транспортных коммуникаций Республики
Узбекистан в международную
транспортно
-
коммуникационную систему //
Современные методы организации бизнеса и маркетинга: Межвузовский сборник. –СПб.:
СЗТУ, –С. 101
-106.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, yanvar
www.e-itt.uz
528
Зоҳидов А.А. (2018) Марказий Осиё транспорт тизимини самарали бошқариш
механизмини таккомиллаштириш. Иқт. фан. док.
... дис. Автореф., Тошкент.
Икрамов М.А. (2010) Развитие автомобильных перевозок по Великому шелковому
пути // Экономическое возрождение России, №4, 2010. –С. 28
-36.
Ирисбекова М.Н. (2017) Маркетинг тамойиллари асосида транспорт хизматлари
бозорини оптималлаштириш. Иқт. фан. док. ... дис. Автореф., Тошкент.
Кеарней М.Н.
(2011)
Логистика в системе организации предпринимательской
деятельности коммерческих структур: автореф. дис. …д
-
ра экон. наук / М.Н. Кеарней.
СПб., 31 с.
Қарор (2017) Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2017 йил 2
декабрдаги “2018
-
2022 йилларда транспорт инфратузилмасини такомиллаштириш ва
юк ташишнинг ташқи савдо йўналишларини диверсификациялаш чора
-
тадбирлари
тўғрисида”ги ПҚ
-
3422 сонли Қарори.
Мирзиёев Ш. (2020) Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг
БМТ Бош Ассамблеясининг 75
-
сессиясидаги нутқи/ Янги Ўзбекистон, 24 сентябрь.
Саматов Ғ.А. ва бошқалар (2003). Рақобат муҳитида халқаро транспорт тизими
фаолиятининг логистик ишончлилиги –Т.: ТошДАУ нашр таҳририяти бўлими, –
82 б.
Топилдиев С.Р. Марказий осиё давлатлари билан хамкорплик
-
ўзаро ишонч муҳитини
яратишга асосдир. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг БМТ Бош
Ассанблеяси 75
-
сессиясида сўзлаган нутқини ўрганиш ва кенг жамоатчилик ўртасида
тарғиб қилиш. Ўқув қўлланма 2021 йил 96
-
119 б.
Топилдиев С.Р. Марказий осиё давлатлари транспорт
-
комуникация алоқаларини
ривожлантириш. Янги Ўзбекистон: ижтимоий
-
иқтисодий ривожланиш одимлари.Ўқув
қўлланма 2021 йил 441
-
650 б.
Файзуллаев Ж.С. (2022) Темир йўл транспорт тизимини иқтисодий
ривожлантириш методологиясини такомиллаштириш. Иқт. фан. док. ... дис. Автореф.,
Тошкент.
Фармон (2022) Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 февралдаги
«2022
-
2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси
тўғрисида»ги ПФ–
60-
Цывкунова Т.Н.
(2012)
Процесс планирования логистической стратегии / Т.Н.
Цывкунова
// Социология управления и организации: современные подходы: сб.науч.тр.
Саратов: Изд
-
во СГТУ, С.29
- 30.
Ярашова В.К.
(2022) Ўзбекистон транспорт тизимини ривожлантиришнинг
макроиқтисодий жиҳатлари. Иқт. фан. док. ... дис. Автореф., Тошкент.
