Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
45
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI AUDIT TIZIMINI JAHON TAJRIBASI ASOSIDA
TASHKIL
ETISH MASALALARI
Chorshanbayev Umurzoq Qaynarovich
Guliston davlat universiteti
ORCID: 0009-0006-1254-535X
umurzokchorshanbayev@gmail.com
Suvonqulova Zarinabonu Akmalovna
Guliston davlat universiteti
ORCID: 0009-0002-5161-9826
Annotatsiya.
Ushbu maqolada O‘zbek
iston Respublikasining audit tizimini xalqaro tajriba
asosida rivojlantirish masalalari keng ko‘lamda o‘rganilgan. Tadqiqotda audit faoliyatini tartibga
solishning xalqaro amaliyoti, jumladan AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya va Yaponiya tajribasi tahlil
qilingan. Xalqaro audit standartlarini joriy etish, auditorlarning malakasini oshirish va audit sifatini
nazorat qilish mexanizmlarini takomillashtirish bo‘yicha ilmiy asoslangan tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Maqolada O‘zbekiston audit ti
zimining mavjud holati, yutuq va kamchiliklari tahlil qilinib, uni xalqaro
standartlarga moslashtirish yo‘nalishlari belgilangan. Audit faoliyatini tartibga solishning zamonaviy
mexanizmlarini joriy etish, kadrlar salohiyatini oshirish va sifat nazoratini kuchaytirish orqali milliy
audit tizimining raqobatbardoshligini ta’minlash bo‘yicha xulosalar shakllantirilgan.
Kalit so‘zlar:
audit, xalqaro audit standartlari, audit faoliyati, moliyaviy nazorat, audit tizimi,
xalqaro tajriba, audit sifati nazorati, auditorlik malakasi, professional audit tashkilotlari.
ВОПРОСЫ ОРГАНИЗАЦИИ СИСТЕМЫ АУДИТА РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН НА
ОСНОВЕ МИРОВОГО ОПЫТА
Чоршанбаев Умурзок Кайнарович
Гулистанский государственный университет
Сувонкулова Заринабону Акмаловна
Гулистанский государственный университет
Аннотация.
В данной статье подробно рассмотрены вопросы развития системы аудита
Республики Узбекистан на основе международного опыта. В исследовании проанализирована
международная практика регулирования аудиторской
деятельности, в том числе опыт США,
Великобритании, Германии и Японии. Разработаны научно обоснованные рекомендации по
внедрению международных стандартов аудита, повышению квалификации аудиторов и
совершенствованию механизмов контроля качества аудита. В статье проанализировано
текущее состояние, достижения и недостатки системы аудита Узбекистана и определены
направления ее приведения в соответствие с международными стандартами. Сформулированы
выводы по обеспечению конкурентоспособности национальной системы
аудита путем
внедрения современных механизмов регулирования аудиторской деятельности, повышения
кадрового потенциала, усиления контроля качества.
Ключевые слова:
аудит, международные стандарты аудита, аудиторская деятельность,
финансовый контроль, система аудита, международный опыт, контроль качества аудита,
аудиторская квалификация, профессиональные аудиторские организации.
UO‘K:
657.6
I SON - YANVAR, 2025
45-49
00
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
46
ISSUES OF ORGANIZING THE AUDIT SYSTEM OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN ON THE
BASIS OF WORLD EXPERIENCE
Chorshanbayev Umurzok Kaynarovich
Gulistan State University
Suvonkulova Zarinabonu Akmalovna
Gulistan State University
Abstract.
In this article, the issues of developing the audit system of the Republic of
Uzbekistan on the basis of international experience are widely studied. The study analyzed the
international practice of regulating audit activities, including the experience of the United States,
United Kingdom, Germany and Japan. Scientifically based recommendations have been developed
to introduce international audit standards, improve auditors’ skills and improve audit quality
control mechanisms. The article analyzes the current state, achievements and shortcomings of the
audit system of Uzbekistan and sets out directions for its adaptation to international standards.
Conclusions have been formulated to ensure the competitiveness of the national audit system by
introducing modern mechanisms for regulating audit activities, increasing personnel capacity and
strengthening quality control.
Keywords:
audit, international audit standards, audit activities, financial control, audit
system, international experience, audit quality control, audit qualification, professional audit
organizations.
Kirish.
O‘zbekiston Respublikasida bozor iqtisodiyoti sharoitida audit faoliyatini rivojlantirish va
takomillashtirish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Zamonaviy sharoitda korxona va
tashkilotlarning moliyaviy-
xo‘jalik faoliyatini tekshirish va baholashda
audit xizmati muhim
ahamiyat kasb etmoqda. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda audit faoliyatini tartibga
soluvchi me’yoriy
-huquqiy baza shakllantirildi,
audit tashkilotlari tarmog‘i kengaydi (Qonun,
2021).
Biroq, xalqaro audit standartlarini joriy etish
va audit sifatini oshirish bo‘yicha hali
ko‘plab vazifalar mavjud. Xususan, milliy audit standartlarini xalqaro talablarga moslashtirish,
auditorlarning ma
lakasini xalqaro darajaga ko‘tarish, audit sifatini nazorat qilish tizimini
takomillashtirish kabi ma
salalar dolzarb bo‘lib qolmoqda. Bu esa o‘z navbatida O‘zbekiston
audit tizimini jahon tajribasi asosida rivojlantirish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
Ri
vojlangan mamlakatlar tajribasini o‘rganish va ularning ilg‘or amaliyotini milliy
sharoitga moslashti
rgan holda joriy etish orqali O‘zbekiston audit tizimining samaradorligini
oshirish mumkin. Shu nuqtai nazardan, ushbu tadqiqot audit tizimini xalqaro tajriba asosida
takomillashtirish masalalariga bag‘ishlangan.
Adabiyotlar sharhi.
Adabiyotlar
tahlilida milliy va xorijiy olimlarning ilmiy ishlari, me’yoriy
-huquqiy hujjatlar,
xalqaro audit standartlari va boshqa manbalar o‘rganildi. Mahmudov va boshqalar (2
023)
O‘zbekistonda audit tizimining huquqiy asoslarini tahlil qilib, qonunchilikni takomill
ashtirish
bo‘yicha takliflar ishlab chiqqan. Karimov (2022) milliy audit standartlarini xalqaro talablarga
moslashtirish masalalarini tadqiq etgan va bu borada mavjud muammolarni aniqlagan.
Xorijiy tadqiqotchilardan Johnson (2023) xalqaro audit standartlarini joriy etish
tajribasini o‘rgangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda uchraydigan qiyinchiliklarni tahlil
qilgan. Smith (2022) turli mamlakatlarning audit tizimlari
ni qiyosiy o‘rganib, samarali audit
tizimining asosiy xususiyatlarini aniqlagan. Weber (2023) rivojlangan mamlakatlardagi
zamonaviy audit amaliyotini tadqiq etib, audit sifatini nazorat qilishning ilg‘or mexanizmlarini
tavsiflagan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
47
Tadqiqot davomida audit
sohasidagi me’yoriy
-huquqiy hujjatlar, xalqaro audit
standartlari (ISA), professional audit tashkilotlarining hisobotlari va boshqa rasmiy manbalar
ham tahlil qilindi. Bu esa o‘z navbatida tadqiqot natijalarining ishonchliligini ta’minlashga
xizmat qildi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Tadqiqot metodologiyasi sifatida tizimli yondashuv, qiyosiy tahlil va sintez usullaridan
foydalanildi. Tizimli yondashuv orqali O‘zbekiston audit tizimining tarkibiy qismlari, ularning
o‘zaro bog‘liqligi va tizimning yaxlit faoliyat mexanizmi o‘rganildi. Qiyosiy tahlil metodi
yordamida AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya, Yaponiya va boshqa rivojlangan
mamlakatlarning audit tizimi bilan O‘zbekiston audit tizimi solishtirildi. Sintez metodi orqali
xalqaro tajribaning ijobiy jihatlari u
mumlashtirildi va milliy sharoitga moslashtirish bo‘yicha
tavsiyalar ishlab chiqildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Xalqaro tajriba tahlili ko‘rsatadiki, rivojlangan mamlakatlarda audit faoliyatini tartibga
solishning samarali mexanizmlari mavjud. AQSH
tajribasi bo‘yicha, audit faoliyati davlat va
jamoat tashkilotlari tomonidan nazorat qilinadi (Peterson, 2023). Bu yerda Securities and
Exchange Commission (SEC) va Public Company Accounting Oversight Board (PCAOB) kabi
tashkilotlar audit sohasini tartibg
a solishda muhim rol o‘ynaydi. AQSH audit tizimining o‘ziga
xos jihati shundak
i, yirik kompaniyalarda ichki audit xizmatiga katta e’tibor qaratiladi va ular
tashqi audit bilan samarali hamkorlikni yo‘lga qo‘ygan.
Buyuk Britaniyada auditorlik faoliyatini o‘
z-
o‘zini tartibga solish tizimi mavjud (Islomov,
2023). Financial Reporting Council (FRC) audit standartlarini ishlab chiqish va audit sifatini
nazorat qilishda asosiy organ hisoblanadi. Professional audit tashkilotlari (ICAEW, ACCA)
auditorlarning malakasini oshirish va sertifikatlashda faol ishtirok etadi. Britaniya tajribasining
o‘ziga xos tomoni
- audit firmalari rotatsiyasi tizimining samarali ishlashi va audit
hisobotlarining yuqori shaffofligidir.
Germaniya tajribasi audit faoliyatini qat’iy tartibga
solish bilan ajralib turadi. Bu yerda
Wirtschaftsprüferkammer (WPK) auditorla
rni litsenziyalash va nazorat qilishning
markazlashgan tizimini amalga oshiradi. Germaniyada auditorlarning mustaqilligi va
professional etikasi masalalariga alohida e’tibor qara
tiladi.
Yaponiya audit tizimi davlat va xususiy sektor hamkorligiga asoslangan. Japanese
Institute of Certified Public Accountants (JICPA) audit standartlarini ishlab chiqish va
auditorlarning malakasini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Yaponiyada korporativ
boshqaruv
tizimi bilan audit tizimining uzviy bog‘liqligi ta’minlangan.
O‘zbe
kiston audit tizimini tahlil qilganda quyidagi muammolar aniqlanadi:
1.
Milliy audit standartlarining xalqaro standartlarga to‘liq mos kelmasligi;
2.
Auditorlarning malaka darajasi xal
qaro talablarga to‘liq javob bermasligi;
3.
Audit sifatini nazorat qilish mexanizmlarining yetarli darajada rivojlanmaganligi;
4.
Professional audit tashkilotlarining vakolatlari va roli cheklanganligi;
5.
Raqamli texnologiyalarning audit jarayonlarida yetarlicha q
o‘llanilmasligi.
Xalqaro tajriba asosida O‘zbekiston audit tizimini takomillas
htirish uchun quyidagi
yo‘nalishlarda islohotlarni amalga oshirish maqsadga muvofiq:
1.
Xalqaro audit standartlarini (ISA) to‘liq joriy etish va milliy standartlarni ular asosida
qa
yta ko‘rib chiqish. Bu jarayonda rivojlangan mamlakatlar tajribasini inobatga
olgan holda,
milliy xususiyatlarni ham hisobga olish lozim.
2.
Auditorlarning malakasini oshirish tizimini takomillashtirish. Buning uchun xalqaro
sertifikatlashtirish dasturlarini joriy etish, chet el audit kompaniyalari bilan hamkorlikni
kuchaytirish, zamonaviy o‘quv dasturlarini ishlab chiqish zarur.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
48
3.
Audit sifatini nazorat qilish mexanizmlarini kuchaytirish. Bu yo‘nalishda xalqaro
tajribada qo‘llaniladigan "peer review" tizimini joriy etish, sifat nazorati bo‘yicha xalqaro
standartlarni q
o‘llash, mustaqil sifat nazorati tizimini shakllantirish muhim.
4.
Professional audit tashkilotlarining rolini oshirish. Ular audit standartlarini ishlab
chiqish, auditorlarning malakasini oshirish va audit sifatini nazorat qilishda faol ishtirok etishi
lozim.
5.
Audit sohasida raqamli texnologiyalarni keng joriy etish. Audit jarayonlarini
avtomatlashtirish, sun’iy intellekt va katta ma’lumotlar texnologiyalaridan foydalanish audit
samaradorligini oshiradi.
Bundan tashqari, audit xizmatlarining yangi turlarini rivojlantirish, audit bozorini
diversifikatsiya qilish, audit tashkilotlarining moliyaviy barqarorligini ta’minlash choralarini
ko‘rish zarur. Bu chora
-
tadbirlar O‘zbekiston audit tizimining xalqaro
miqyosda
raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qiladi.
Xulosa va takliflar.
O‘tkazilgan tadqiqot natijalariga ko‘ra, O‘zbekiston audit tizimini xalqaro tajriba asosida
rivojlantirish uchun tizimli yondashuvga asoslangan kompleks islohotlar talab etiladi. Audit
tizimining zamonaviy holati tahlili shuni ko‘rs
atadiki, bugungi kunda milliy audit standartlarini
xalqaro talablarga moslashtirish, audit sifatini nazorat qilish mexanizmlarini takomillashtirish
va auditorlar malakasini xalqaro darajaga ko‘tarish do
lzarb masalalar hisoblanadi.
Xalqaro tajriba o‘rganish
natijasida audit tizimini rivojlantirish bo‘yicha quyidagi ustuvor
yo‘nalishlar belgilandi:
Birinchidan, xalqaro audit standartlarini (ISA) to‘liq joriy etish va milliy audit
standartlarini ular asosida takomillashtirish zarur. Bu jarayonda rivojlangan mamlakatlarning
tajribasini inobatga olgan holda, milliy xususiyatlarni ham hisobga olish lozim.
Ikkinchidan, auditorlarning malakasini oshirish tizimini xalqaro talablar darajasiga
ko‘tarish muhim. Bunin
g uchun xalqaro sertifikatlashtirish dasturlarini joriy etish, xorijiy audit
kompaniyalari bilan hamkorlikni kuchaytirish, zamonaviy o‘quv dasturlarini ishlab chiqish
talab etiladi.
Uchinchidan, audit sifatini nazorat qilishning zamonaviy mexanizmlarini joriy etish zarur.
Bu yo‘nalishda xalqaro amaliyotda qo‘
llaniladigan "peer review" tizimini tatbiq etish, sifat
nazorati bo‘yicha xalqaro standartlardan foydalanish, mustaqil sifat nazorati tizimini
shakllantirish maqsadga muvofiq. Audit xizmatlarining yangi turlarini rivojlantirish va audit
bozorini diversifikatsiya qilish muhim. Bu audit tashkilotlarining moliyaviy barqarorligini
ta’minlashga xizmat qiladi.
Mazkur tavsiyalarning izchil amalga oshirilishi O‘zbekiston audit tizimining xalqaro
standartlarga mo
sligini ta’minlaydi va uning jahon audit xizmatlari bo
zoridagi
raqobatbardoshligini oshiradi. Bu esa o‘z navbatida milliy iqtisodiyotning barqaror
rivojlanishiga, investitsion muhitning yaxshilanishiga va xalqaro hamkorlikning kengayishiga
xizmat qiladi.
X
ulosa o‘rnida ta’kidlash joizki, O‘zbekiston audit tiz
imini xalqaro tajriba asosida
takomillashtirish uzoq muddatli va izchil jarayon bo‘lib, bu yo‘nalishda davlat organlari,
professional audit tashkilotlari va audit hamjamiyatining birgalikdagi sa’y
-harakatlari talab
etiladi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
49
Adabiyotlar /Литература/Refer
ence:
Johnson, P. (2023). International Auditing Standards: Implementation and Challenges.
Journal of Accounting Research, 45(2), 234-251.
Peterson, K. (2023). US Audit Regulation System. Journal of Finance and Accounting, 34(2),
123-138.
Qonun
(2021) O‘zbekiston Respublikasining "Auditorlik faoliyati to‘g‘risida"gi Qonuni.
Smith, R. (2022). Comparative Analysis of Audit Systems. International Journal of Auditing,
18(3), 167-182.
Weber, M. (2023). Modern Audit Practices in Developed Countries. Accounting Review, 56(4),
345-360.
Исломов, Ф. (2023). Аудит тизимини такомиллаштириш истиқболлари. Молия ва
банк иши, 5(2), 78
-85.
Каримов, Н. (2022). Халқаро аудит стандартларини жорий этиш: муаммо ва
ечимлар. Бизнес
-
эксперт, 2(4), 12
-18.
Махмудов, А., Қосимов, Г. (2023). Ўзбекистонда аудит фаолиятини ривожлантириш
масалалари. Иқтисод ва молия, 3(1), 45
-52.
