80
TADBIRKORLIK VA PEDAGOGIKA. ILMIY-USLUBIY JURNAL. ISSN: 2181-2659. [1/2023].
IJTIMOIY FANLAR
Shukurov Rustam
Psixologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD)
Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti
UDK: 159.9
TA’LIM JARAYONIDA PSIXOLOGIK HIMOYA MEXANIZMLARI
NIZOLARNI BARTARAF ETISH USULI SIFATIDA
Kalit so‘zlar:
ong, ongsizlik,
psixoanaliz,
himoya
mehanizmlari,
ego, ono, super
ego, nizo.
Annotatsiya.
Mazkur ilmiy maqolada dastlab ta’lim jarayonida yuzaga keluvchi
nizolarning umumiy qonuniyatlari va ularga yechim sifatida taklif etilayotgan
himoya meхanizmlarining jahon afkor ommasida dolzarblik ahamiyati aks
ettirilib o‘tilgan. Shuningdek, turli-xil sohaga aloqador bo‘lgan ilmiy adabiyotlar
va maqolalarda psixologik himoya mexanizmlari mazmun mohiyati bo‘yicha
olimlarning nazariyalari bayon etilgan. Psixologik himoya mexanizmlari ong osti
faoliyati mahsuli bo‘lganligi uchun ham ong va onsizlik holatlarining
psixoanalizda tutgan o‘rni, ta’lim jarayonida talabalar psixologik himoya
mexanizmlari, ularni keltirib chiqaruvchi omillar va ularning mazmun hamda
mohiyatlari yoritilgan. Qolaversa, empirik tadqiqot ishidan olingan natijalarni
matematik statistik usullar yordamida mezonlarning bir-birlariga bog‘liqlik
jihatlari, faktorli va diskriminant tahlillari keltirilgan. Olingan natijalar asosida
ta’lim jarayonida shaxs psixologik himoya mexanizmlari nizolarni bartaraf etish
usuli sifatida pedagogik faoliyatga salbiy yoki ijobiy ta’siri jihatlari borasida ham
xulosalar berib o‘tilgan.
МЕХАНИЗМЫ ПСИХОЛОГИЧЕСКОЙ ЗАЩИТЫ КАК СПОСОБ
РАЗРЕШЕНИЯ ВНУТРИЛИЧНОСТНОГО КОНФЛИКТА В
ОБРАЗОВАТЕЛЬНОМ ПРОЦЕССЕ
Шукуров Рустам
Доктор философии (PhD) по психологическим наукам
Денауский институт предпринимательства и педагогики
Ключевые слова:
сознание,
бессознательность,
психоанализ,
защитные
механизмы, эго,
оно, супер эго,
конфликт.
Аннотация.
В данной научной статье в первую очередь отражены
общие закономерности конфликтов, возникающих в образовательном
процессе, и важность предлагаемых в качестве их решения механизмов
защиты в значимости актуальности для мирового мнения. Также в
научной литературе и статьях, относящихся к разным областям,
теоретически описываются учеными механизмы психологической
защиты. Поскольку психологические защитные механизмы являются
продуктом подсознательной деятельности, в учебном процессе
освещаются роль сознания и бессознательного в психоанализе,
психологические защитные механизмы студентов, факторы, их
вызывающие, и их сущность. Кроме того, результаты, полученные в
результате эмпирической исследовательской работы, представлены с
помощью
методов
математической
статистики,
аспектов
взаимозависимости критериев, факторного и дискриминантного
анализа. На основании полученных результатов сделаны выводы о
81
TADBIRKORLIK VA PEDAGOGIKA. ILMIY-USLUBIY JURNAL. ISSN: 2181-2659. [1/2023].
негативном
или
положительном
влиянии
механизмов
психологической защиты личности в образовательном процессе на
педагогическую деятельность как метод разрешения конфликтов.
MECHANISMS OF PSYCHOLOGICAL PROTECTION AS A WAY OF
RESOLUTION OF INTRAPERSONAL CONFLICT IN THE EDUCATIONAL
PROCESS
Shukurov Rustam
Doctor of Philosophy (PhD) in Psycological Sciences
Denau Institute of Entrepreneurship and Pedagogy
Keywords:
consciousness,
unconsciousness,
psychoanalysis,
defence
mechanisms,
ego, ono, super
ego, conflict.
Annotation.
In this scientific article, first of all, the general laws of conflicts
arising in the educational process and the importance of protection mechanisms
offered as a solution to them are reflected in the importance of relevance to the
world opinion. Also, in scientific literature and articles related to various fields,
psychological protection mechanisms are theoretically described by scientists.
Since psychological defense mechanisms are a product of subconscious
activity, the role of consciousness and unconsciousness in psycho-analysis,
psychological defense mechanisms of students, factors that cause them and
their essence are highlighted in the educational process. In addition, the results
obtained from the empirical research work are presented with the help of
mathematical statistical methods, aspects of interdependence of criteria, factor
and discriminant analysis. Based on the obtained results, conclusions were
made about the negative or positive effects of the psychological protection
mechanisms of the individual in the educational process on the pedagogical
activity as a method of conflict resolution.
Кirish
Mavzuning dolzarbligi.
Hozirgi vaqtda yurtimizda pedagogika va psixologiya
fanlariga doir bo‘lgan ko‘plab ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Mazkur tadqiqot
ishlari jamiyatimizda yosh avlodlarga ta’lim va tarbiya berishda, yetuk kadrlar tizimini
shakllantirishda, hodimlarni boshqarishda, ularning mehnat samaradorliklarini
oshirishda, shaxslararo munosabatlar jarayonida yuzaga keluvchi nizolarni oldini olish
va boshqa shu kabi ko‘plab murakkab vazifalarni amalga oshirishda muhim ahamiyat
kasb etmoqda.
Psixologiya fani shaxslarning tashqi ta’sirlarga nisbatan ongli ravishda javob
reaksiyalari bilan bir qatorda ongsiz xatti-harakatlarini ham o‘rganadi. Ong osti
faoliyati tarkibiga shaxs psixologik himoya mexanizmlari ham kiradi va bu
mexanizmlar ayrim tadqiqot ishlarida nizolarni bartaraf etish usuli sifatida ham e’tirof
etib o‘tiladi. Bu esa talim jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasida yuzaga
keluvchi nizolarni bartaraf etish uchun ham muhim omillardan hisoblanadi. Sababi
bugungi kunda o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasida yuzaga kelayotgan nizolar sabab
turli xil salbiy voqealarni ommaviy axborot vositalari orqali xabardor bo‘lib turibmiz.
Shu boisdan ham talim jarayonida ma’lum bir nizolarni bartaraf etishda talabalar
psixologik himoya mexanizmlari asosida ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish dolzarb
ahamiyat kasb etadi.
82
TADBIRKORLIK VA PEDAGOGIKA. ILMIY-USLUBIY JURNAL. ISSN: 2181-2659. [1/2023].
Maqolaning ilmiy yangiligi quyidagidan iborat:
ong osti faoliyati inson xulq-
atvorining asosini belgilovchi bosh omil tamoiliga ko‘ra, nizoli vaziyatlarda talaba-
yigitlarda “kompensatsiya” talaba-qizlarda esa “siqib chiqarish” va “regressiya”
dominant himoya mehanizmlari ekanligi isbotlandi.
Tadqiqotning maqsadi
- talabalar himoya mexanizmlarini empirik jihatdan
tadqiq etgan holda nizoli vaziyatlarda foydalanuvchi dominant tiplarini aniqlash.
Tadqiqot obyekti
sifatida Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti tahsil
olayotgan talabalar orasidan jami 60 nafari tanlab olingan.
Metodlar – tadqiqotda R.Plutchik, G.Kellerman va X.R.Kontelarning “Hayot
tarzi indeksi” so‘rovnomasidan foydalanildi. Olingan natijalarning statistik
ishonchlilik darajasini aniqlashda matematik statistika usullaridan (foizli tahlil, faktorli
tahlil, Mann-Uitni mezonlari va Pirsonning rp-korrelyatsiya koeffitsientini hisoblash)
foydalanildi.
Material va tadqiqot usullari (Materials and methods)
Adabiyotlar tahlili.
Xorij psixologiyasida shaxsning ong osti faoliyati va unda
mavjud bo‘lgan psixologik himoya mehanizmlaring ilk ko‘rinishlari talqin qilingan (1;
32 b); klassik psixoanaliz ta’limotiga ko‘ra siqib chiqarish asosiy himoya mexanizmi
sifatida emas balki uning bir turi hisoblanadi. Mazkur himoya mexanizmi esa ikki hil
ko‘rinishda bo‘lib, ular latent va siqib chiqarishni tashkil etadi (2; 291-295);
shaxslarning psixik xayoti o‘zining turli-xil tarkibiy qismlaridan bo‘lgan “Id”, “Ego”,
va “Super-ego” kabi psixik tuzilmalaridan iborat va ular shaxsning xulq-atvor
tuzilishini xosil qiladi (3; 24 b).
Himoya mexanizmlarining izohli tasnifini o‘rniga ular bir necha turlarga
ajratilgan (4; 48 b); psixologik himoya mexanizmlarida noqulayliklar, bezovtalik
holatlari, ichki nizolarni ta’sirini kamaytirishga qaratilgan mexanizmlar tizimi (5; 118-
126 b); himoya mexanizmlari shaxs “Men”i turg‘un bo‘lishiga o‘z hissasini qo‘shadi,
ammo ichki nizolarni bartaraf etish imkoniyatlarini cheklaydi (6; 620 b); himoya
mexanizmlari tahlikali vaziyatlarda insonning javob reaksiyasi (7; 203 b).
Z.Freyddan so‘ng uning qizi А.Freyd ham psixoanaliz borasida ko‘plab tadqiqot
ishlarini olib bordi. А.Freyd (8; 3-4 b.) himoya mexanizmlarining izohli tasnifini
yaratish o‘rniga ularni siqib chiqarish, regressiya, reaktiv shakllanish, izolyatsiya,
qiyoslash, introeksiya, o‘ziga qarshi chiqish va sublimatsiya kabi o‘nta turga ajratdi.
Uning fikricha, sublimatsiya himoya mexanizmidan tashqari barcha himoya
mexanizmlari aqlan va jismonan sog‘lom odam uchun salbiy rol o‘ynaydi, chunki
himoya mexanizmlaridan faoydalanish insonda kuzatilayotgan qo‘rquvni bartaraf
etmaydi aksincha u davom etadi va ohir oqibat kasallikni yuzaga kelish ehtimolini
oshiradi.
Аyrim tadqiqotchilar, psixologik himoya mexanizmlarida noqulayliklar,
bezovtalik holatlari, ichki nizolarni yo‘q qilishga yoki kamaytirishga qaratilgan
tartibga soluvchi mexanizmlar tizimi mavjudligini ta’kidlaydi. Yetuk faylasuf va
psixologlardan bo‘lgan V.F.Bassin va V.E.Rojnovlar (9; 118-126 b.) himoya
mehanizmlariga psixik jarohatlar natijasida yuzaga kelgan salbiy holatlarni yashirin
yo‘q qilishga qaratilgan psixik faoliyat deb ta’riflaydilar. B.D.Karvasarskiy (10; 344-
83
TADBIRKORLIK VA PEDAGOGIKA. ILMIY-USLUBIY JURNAL. ISSN: 2181-2659. [1/2023].
345.) psixoterapiyaga oid izohli lug‘atida himoya mexanizmlari shaxs “Men”i turg‘un
bo‘lishiga o‘z hissasini qo‘shadi, ammo ichki nizolarni bartaraf etish imkoniyatlarini
cheklaydi deb ta’kidlab o‘tgan.
Asosiy qism
Himoya mexanizmlari – psixologik strategiya bo‘lib, uning yordamida insonlar
nizoli vaziyatlardan qochadilar, frustiratsiya, xavotir va stressli holatlardan halos
bo‘ladilar yoki ta’sir kuchini pasaytiradilar. Аslida ular ongsiz ravishda ishlatilib,
tahlikali vaziyatlarda insonning javob reaksiyasi sifatida ko‘rib chiqish mumkin (11;
417 b.).
Shu bugungi kungacha olimlar tomonidan himoya mehanizmlarining juda
ko‘plab turlari aniqlangan, ammo ularning orasidan esa siqib chiqarish, regressiya,
o‘rin almashtirish, inkor etish, ko‘chirish, kompensatsiya, giperkompensatsiya va
ratsionalizatsiya kabi himoya mexanizmlari eng ko‘p o‘rganilgan.
Natijalar va ularning muhokamasi.
Yuqorida ta’kidlab o‘tilgan metodikalar
orqali o‘tkazilgan tadqiqot natijalarini dastlab talabalar himoya mexanizmlarini bir-biri
o‘zaro korrelyatsion bog‘liqlik holatini aniqladik. Ushbu bog‘liqlikni aniqlash uchun
Ch.Pirsonning r - korrelyatsiya koefitsienti mezonidan foydalanildik (1-jadvalga
qarang).
1-jadval
Psixologik himoya mehanizmlarining korrelyatsion bog‘liqlik
ko‘rsatkichlari
(Ch.Pirsonning r - korrelyatsiya koefitsienti bo‘yicha)
Siqib chiqarish
Regressiya
0,245*
Ratsionalizatsiya
0,340**
Regressiya
O‘rin almashtirish
0,513**
Rad etish
0,345**
Giperkompensatsiya
0,325*
Ratsionalizatsiya
0,315*
O‘rin almashtirish
Rad etish
0,278*
Rad etish
Proeksiya
0,255*
Proeksiya
Giperkompensatsiya
0,600**
Kompensatsiya
Ratsionalizatsiya
0,274*
Izoh: *р≤ 0,05, ** р≤ 0,01.
Bunga ko‘ra, siqib chiqarish rad etish (r=0,245, p≤0,05), ratsionalizatsiya
(r=0,340, p≤0,01), mezonlari bilan o‘rtacha darajada ijobiy korrelyatsion bog‘liqlik
aniqlandi.
Regressiya o‘rin almashtirish (r=0,513, p≤0,01), rad etish (r=0,345, p≤0,01),
giperkompensatsiya (r=0,325, p≤0,05), ratsionalizatsiya (r=0,315, p≤0,05), menzonlari
bilan o‘rtacha darajada ijobiy korrelyatsion bog‘liqlik aniqlandi.
O‘rin almashtirish rad etish (r=0,278, p≤0,05) mezoni bilan o‘rtacha darajada
korrelyatsion bog‘liqlik aniqlandi.
84
TADBIRKORLIK VA PEDAGOGIKA. ILMIY-USLUBIY JURNAL. ISSN: 2181-2659. [1/2023].
Rad etish proeksiya (r=0,255, p≤0,05), mezoni bilan ham ijobiy korrelyatsion
bog‘liqlik kelib chiqdi.
Proeksiya esa giperkompensatsiya (r=0,600, p≤0,01), mezoni bilan o‘zaro
bog‘liqlik yuzaga keldi.
Kompensatsiya ratsionalizatsiya (r=0,274, p≤0,05), mezoni o‘rtasida ijobiy
bog‘liqlik aniqlandi.
Shuningdek, metodika mezonlarini ma’lum bir faktorlarga birlashtirish
maqsadida ularni faktorli tahlil ko‘rsatgichlarini keltirib o‘tdik (2 jadvalga qarang).
2-jadval
Psixologik himoya mehanizmlari mezonlarining
faktorli tahlil ko‘rsatkichlari
Mezonlari
Mezonlar:
1
2
3
Siqib chiqarish
,336
,600
,111
Regressiya
,774
,158
-,301
O‘rin almashtirish
,651
,107
-,416
Rad etish
,480
-,263
-,448
Proeksiya
,538
-,574
,461
Kompensatsiya
,218
,288
,640
Giperkompensatsiya
,593
-,518
,292
Ratsionalizatsiya
,498
,574
,243
Bunga ko‘ra metodika mezonlarining barchasi jami uchta faktorga birlashdi.
Birinchi faktorni tashkil etgan shkalalar: regressiya 0,774, o‘rin almashtirish 0,651,
ko‘chirish 0,538, giperkompensatsiya 0,593.
Ikkinchi faktorni tashkil etgan mezonlar: siqib chiqarish 0,600, ratsionalizatsiya
0,574.
Uchinchi faktorni tashkil etgan mezonlar: kompensatsiya 0,640 ko‘rsatkichlarni
keltirib chiqardi.
Shuningdek, metodika mezonlarining o‘zaro ijobiy va salbiy qutblarga
birlashish jarayonini ham aniqladik (3-jadvalga qarang).
3-jadval
Psixologik himoya mexanizmlarining
diskriminant tahlil natijalari
Siqib chiqarish
,213
Regressiya
1,053
O‘rin almashtirish
-,488
Rad etish
-,054
Ko‘chirish
-,611
Kompensatsiya
,032
85
TADBIRKORLIK VA PEDAGOGIKA. ILMIY-USLUBIY JURNAL. ISSN: 2181-2659. [1/2023].
Giperkompensatsiya
,967
Ratsionalizatsiya
,164
Psixologik himoya mexanizmlarining diskriminant tahliliga muvofiq “siqib
chiqarish”,
“regressiya”,
“kompensatsiya”,
“giperkompensatsiya”
va
“ratsionalizatsiya” mezonlari ijobiy qutbga birlashdilar.
“O‘rin almashtirish”, “rad etish” va “proeksiya” mezonlari esa salbiy qutbga
birlashdilar.
Metodikadan olingan umumiy natijalardan jinslararo tafovutlarni aniqlashda
Styudentning t mezoni bo‘yicha aniqladik (4-jadval).
4-jadval
Talabalarning umumiy o‘rtacha ko‘rsatkichlari
(Styudent t mezoni bo‘yicha)
Mezonlar
Jins
N
O‘rtacha
Standart og‘ish
Siqib chiqarish
o‘g‘il
30
43,67
14,259
qiz
30
78,83
11,429
Regressiya
o‘g‘il
30
25,30
13,191
qiz
30
51,03
12,928
O‘rin almashtirish
o‘g‘il
30
27,67
18,880
qiz
30
31,33
18,705
Rad etish
o‘g‘il
30
59,53
16,130
qiz
30
62,30
14,598
Proeksiya
o‘g‘il
30
72,50
14,755
qiz
30
71,93
25,796
Kompensatsiya
o‘g‘il
30
60,67
19,640
qiz
30
48,67
18,333
Giperkompensatsiya
o‘g‘il
30
49,67
19,815
qiz
30
71,33
21,292
Ratsionalizatsiya
o‘g‘il
30
68,90
11,409
qiz
30
73,00
12,695
Yuqorida keltirilib o‘tilgan natijalarga ko‘ra, talabalarda jinslararo
tafovutlarning o‘rtacha qiymat ko‘rsatkichlari quyidagicha namoyon bo‘ldi:
O‘g‘il va qiz talabalarda “o‘rin almashtirish,” “rad etish”, “proeksiya”,
“ratsionalizatsiya” kabi himoya mexanizmlarida deyarli ehtimolli farqlar kuzatilmadi
ammo “siqib chiqarish”, “regressiya” va giperkompensatsiya mezonlari qizlarda o‘g‘il
talabalarga nisbatan yuqori ko‘rsatgichni qayd etdi. “Kompensatsiya” himoya
mexanizmi esa o‘g‘illarda qiz talabalarga nisbatan yuqori ko‘rsatgichni qayd etdi.
Хulosalar
1.
Qizlar yigitlarga qaraganda ko‘proq o‘zlarini xavotirga soladigan yoqimsiz
va ko‘ngilsiz voqea, hodisalar va vaziyatlarni ongidan siqib chiqarib tashlaydilar.
86
TADBIRKORLIK VA PEDAGOGIKA. ILMIY-USLUBIY JURNAL. ISSN: 2181-2659. [1/2023].
Аmmo, ko‘pincha bu hodisalar qizlar tomonidan qabul qilingan axloqiy qadriyatlar va
normalarga zid keladi.
2.
Ongdan chiqarib tashlangan kechinmalarni ular esidan chiqaradi, lekin ular
ongsiz ravishda saqlanadi va bu qizlardan o‘ziga xos ruhiy quvvatni jalb qiladi.
Ularning kechinmalari onga qaytish uchun boshqa siqib chiqarilgan kechinmalar bilan
assotsiatsiya qiladi va ongiga qaytishga intiladi. Ushbu jarayonlar qizlardan doimiy
ravishda energiya sarflashni talab qiladi. Аgarda ularda himoya mexanizmlarining
dinamik buzilishlari kuzatilgan taqdirda avval siqib chiqarib yuborilgan kechinmalari
yana qaytadan onga qaytishi mumkin.
3.
Ongsiz ravishda ongdan siqib chiqarilgan barcha kechinmalar butunlay yo‘q
bo‘lib ketmaydi, balki qizlar xulq atvoriga va ruhiy holatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Vaqti-vaqti bilan yashirin holatda o‘z-o‘zidan “siqib chiqarilganlarning” onga qaytish
jarayoni kuzatiladi. Qizlardagi mazkur himoya – diqqatni chalg‘itish va unga to‘siq
qo‘yish orqali boshqariladi.
4.
Talabalarning umumiy o‘rtacha ko‘rsatkichlariga asosan o‘g‘illar va qizlar
o‘rtasida kuzatilgan katta farq regressiya himoya mexanizmi mezonida ko‘rsatildi.
Qizlar yigitlarga qaraganda ko‘proq xavotirlardan xalos bo‘lish uchun regressiya
mexanizmidan foydalanar ekanlar. Ya’ni, regressiya psixologik himoya mexanizmidir,
bu orqali qizlar o‘zlarini xulq-atvor reaksiyalarida o‘zlarini xavfsiz his qilganida
hayotning avvalgi bosqichiga o‘tib, tashvishlardan qochishga harakat qiladi.
5.
Mazkur mezon bo‘yicha yigitlar va qizlardagi farqlar giperkompensatsiya
mexanizmida ham kuzatildi. Ushbu farqlarga ko‘ra, qizlar o‘g‘illarga qaraganda
o‘zining zaifligini his qilgan biror-bir sohada va faoliyatda muvaffaqiyatga erishish
uchun harakat qiladilar.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Фрейд З.
(1930).
Введение в психоанализ. «Клуб Семейного Досуга». 32
2.
Фрейд З. (2007). Психология бессознательства. СПб: «Питер». 291-295
3.
Фрейд З. (1923). Я и Оно. М.: «Эксмо». 24
4.
Деларю В.В. (2004). Защитные механизмы личности
:
Методические
рекомендации. Волгоград: ВолгГАСА. 48
5.
Бассин Ф.В. (1969). О силе “Я” и психологической защите. Вопросы
философии. (2), 118-126. https://gov.cap.ru/SiteMap.aspx?gov_id=&id=743329
6.
Карвасарский Б.Д. (2006). Психотерапевтическая энциклопедия. СПб:
“Питер”. 620.
7.
Ильин Е.П. (2004). Психология индивидуальных различий. СПб: “Питер”.
703 б.
8.
Гребень. Н.Ф. (2007) Психологические тесты для профессионалов.– Минск:
“Современная школа”. 496.
9.
Ильин Е.П. (2004) Психология индивидуальных различий. – СПб: “Питер”.
417.
10.
Гребень. Н.Ф. (2007) Психологические тесты для профессионалов
.
- М:
“Современная школа”, 496.
