Х.Есбергеновтың мийнетлеринде қарақалпақлардың  этногенези ҳəм этникалық тарийхы мəселесиниң ҥйренилиўи

М Давлетияров

1

Өзбекстан Республикасы Илимлер Академиясы

Қарақалпақстан бөлими

Қарақалпақ гуманитар илимлер илим-изертлеў институты

ҚАРАҚАЛПАҚСТАНДА ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ

ИЗЕРТЛЕЎЛЕР: ТАРИЙХ ҲӘМ ЗАМАНАГӨЙЛИК

Қарақалпақстан

ға мийнети сиңген

илим ғайраткери, тарийх илими кандидаты

Хожахмет Есбергеновтың 90-жыллығына бағышланған

илимий-əмелий конференция

МАТЕРИАЛЛАРЫ

Нѳкис

«Илим»

2023

2

УOK 008(575.172)+94(575.172)
КБК 63.3(5Қар)
Қ50

Қарақалпақстанда

этнографиялық

изертлеўлер:

тарийх

ҳәм

заманагӛйлик // Республикалық илимий-әмелий конференция материаллары.
ӚзРИАҚБ Қарақалпақ гуманитар илимлер илим-изертлеў институты.
Нѳкис: «Илим» баспасы, 2023ж., 132 б.

Топлам

Ӛзбекстан

Республикасы

Илимлер

Академиясы

Қарақалпақстан бӛлими Қарақалпақ гуманитар илимлер илим-изертлеў
институты Илимий Кеӊесиниӊ (2023-жыл, 10-апрель кҥнги №3-санлы
баянлама) қарарына тийкарланып Қарақалпақстан Республикасыныӊ
этнография илимине ѳз ҥлесин қосқан Қарақалпақстанға мийнети сиңген
илим ғайраткери, тарийх илими кандидаты Хожахмет Есбергеновтың
90-жыллығы мҥнәсибети менен шѳлкемлестирилген «

Қарақалпақстанда

этнографиялық изертлеўлер: тарийх ҳәм заманагӛйлик

» атамасындағы

республикалық илимий-әмелий конференция материаллары.

Бас редактор:

Қарлыбаев М.А.

Жуўаплы редактор:

Курбанова З.И.

Таярлаўшы:

Сайтов А.Т.

Топламда берилип атырылған материаллардағы мағлыўматлардыӊ

ҳәм мазмуныныӊ дурыслылығына авторлар жуўапкер, олардыӊ пикирлери
редакцияныӊ пикирлери болып есапланбайды.

ISBN 978-9943-8869-6-4

14

келешеги ушын хызмет еткен пидайы ел ағаларының бири Кӛптилеў Нурмухаммедовтың
ӛмири ҳәм хызметин бҥгинги миллий ғәрезсизлик идеясы кӛзқарасынан баҳалаған.

Х.Есбергенов бул мийнетинде Кӛптилеў Нурмуҳамедовтың Қарақалпақстан

Орайлық Атқарыў Комитетиниң басшысы сыпатында республикамыздың ӛндирис
кҥшлерин нәтийжели изертлеўге жақыннан жәрдем бергенин, 1933-жыл 18-25-март
кҥнлери Ленинград қаласында ӛткерилген Қарақалпақстан халық хожалығын, ӛндирис
кҥшлериниң изертлениў дәрежесине, келешегине бағдарланған конференциясының 13
адамнан ибарат делегат басшысы сыпатында санаат, қурылыс, пахта заводы,
ӛнерментшилик устаханалар, дәрья жол қатнасын механизациялаў, Қарақалпақстанда
медицина институты қурылысын баслаў ҳаққында қарарлар қабыл етиўге ерискенин
архивлик дереклер тийкарында келтирип ӛтеди. Алымның бул мийнети бир ӛмир ели-
халқына аянбай хызмет еткен миллет зыялыларының илим, мәденият тараўындағы
хызметин баҳалаўы бҥгинги жасларымыз ушын ӛшпес тарийхый естелик болып қалады.

М.М. Давлетияров -

Х.ЕСБЕРГЕНОВТЫҢ МИЙНЕТЛЕРИНДЕ ҚАРАҚАЛПАҚЛАРДЫҢ

ЭТНОГЕНЕЗИ ҲƏМ ЭТНИКАЛЫҚ ТАРИЙХЫ МƏСЕЛЕСИНИҢ ҤЙРЕНИЛИЎИ

М.М. Давлетияров

тарийх илимлери бойынша философия докторы (PhD), үлкен илимий хызметкер

Қарақалпақ гуманитар илимлер илим изертлеў институты докторанты

Қарақалпақстан

илими,

соның

ишинде

тарийх-этнография

илиминиң

раўажланыўына ӛзиниң салмақлы ҥлесин қосқан алымлардың бири Хожахмет Есбергенов
болып табылады.

Ӛмирин қарақалпақлардың тарийхын, этнографиясын, мәдениятын, ҥрп-әдетлерин,

этногенез ҳәм этникалық тарийхын ҥйрениўге бағышлаған Х.Есбергенов кӛплеген илимий
жумыслар жазып қалдырған болса, солардың ишинде кӛпшилиги қарақалпақлардың
этногенези ҳәм этникалық тарийхы менен байланыслы. Бул мақалада сол жумыслардың
айрымларына тоқтап ӛтпекшимиз.

Х.Есбергенов ҳәм Ж.Хошниязовтың «Этнографические мотивы в каракалпакском

фольклоре» (Есбергенов, 1988) атлы мийнетинде фольклор этнографиялық дерек
сыпатында ҥйрениледи. Бул монографияда Қубла Арал бойы халықларының Волга бойы,
Кавказ, Иран, Афганстан аймақлары менен этногенетикалық ҳәм этномәдений
байланыслары, қарақалпақ фольклорында ӛз сәўлелениўин тапқан ҳәзирги қарақалпақ
халқының ата-бабаларының мәденияты ҥйренилген. Х.Есбергенов фольклорист
Ж.Хошниязов биргеликтеги бул жумысында қарақалпақлардың ӛтмиштеги турмысы,
шаңарақтағы қатнасықлар, әскерий шӛлкемлер, исенимлер, ҥрп-әдетлер, дҥньяғы кӛз-
қараслары менен байланыслы мағлыўматлар сәўлеленген қарақалпақ фольклорының
жанрлары болған, ертеклер, аңызлар, әпсаналар, дәстанлар, тарийхый қосықлар анализ
етилген. Фольклорлық материалларды тарийхый-этнографиялық дерек сыпатда
пайдаланыў мәселеси сол ўақытларда жаңа илимий бағдарлар қатарында еди.

Авторлар дәслеп басқа бир илимпазлардың мийнетлеринде талықланып киятырған

«қарақалпақ», «қарағулпақ» атамаларына тоқтап ӛтип, халықтың келип шығыўын тек бир
оның атамасына қарап ҥйрениў мәселесине сын кӛз-қарас пенен қарайды. Әсиресе
Д.Айтмуратовтың «қарақалпақ» атамасының келип шығыўына байланыслы айтылған
пикирлерин критикалайды (Есбергенов, 1988. 7-8 б.). Х. Есбергеновтың ӛзи бул мәселеде

15

ҳәр бир халықтың эногенезин ҥйрениўде дәслеп олардың материаллық ҳәм руўхый
мәдениятын ҥйрениў тәрепдары болады, ҳәм усы кӛзқараста болған алымларды қоллап-
қуўатлайды.

Ҳақыйқатында да, узақ ӛтмиштеги қарақалпақлар тарийхын ҥйрениўде жазба

мағлыўматлар жоқ дәрежесинде десек болады, усындай ўақытта фольклор материаллары
жҥдә қунлы дерек болып есапланады. Бирақ фольклордағы сәўлеленген мағлыўматларды
тарийхый ҳақыйқатлыққа толық туўра келеди деп айтыў қыйын, соның ушын басқа
тарийхый материаллар менен салыстырмалы тәризде ҥйрениў шәрт.

Х.Есбергенов халықтың этникалық келбетин анықламай турып оны әййемги ҳәм

орта әсирдеги халықлар менен байланыстырыў қыйын екенлигин, соның ишинде
қарақалпақларды тек атына қарап қара бӛриклер менен байланыстырыў қәте екенлигин
айтады. Сондай-ақ, дала материалларына тийкарлана отырып қарақалпақлар әзелден
Әмиўдәрьяның шеп жағалығында Хорезмде жасағанлығын, ал XVI-XVII әсирлерге келип
Әмиўдәрьяның оң тәрепине кӛшип ӛткенлигин айтады. Буған тастыйық ретинде
Абулғазының мағлыўматларына тийкарланып, қарақалпақ тарийхый қосықларында
айтылып келинген Балхан таўы аты менен Каспий теңизиниң шығыс тәрепиндеги
тӛбешик аталғанлығын мысал етеди (Есбергенов, 1988. 14-15 б.).

Солай-етип, фольклор шығармаларын ҳәм айырым жазба мағлыўматларды

анализлеў нәтийжесинде қарақалпақ эногенезиниң қәлипсиў аймақларына Сырдәрья
жағларынан басқа Әмиўдәрьяның шеп жаға аймақлары, Ҥстирт тегисликлериде
киретуғынлығын айтыўға болады. Бирақ, қарақалпақлардың халық болып қәлиплесиў
жерин қарақалпақ этнонимине ямаса тек бир фольклор шығармаларына қарап анық айтыў
қыйын деген жуўмаққа келеди.

Қарақалпақлардың этногенезин ҥйрениўде және бир баҳалы мағлыўматлардың

бири бул Шежире болып есапланады. Бердахтың шежиресинен басқа халық арасында
әўләдтан әўләдқа ӛтип киятырған басқда шежирелер бар. Тарийхый мағлыўматлар кӛркем
образда берилген бул шежирелерде ӛтмиштеги қарақалпақлардың турмысы, жәмийетлик
дҥзилиси, басқа халықлар менен этногенетикалық ҳәм этномәдений байланыслары
ҳаққында мағлыўмат береди.

Және қызық ҳәм тартыслы мәселелердиң бири, бул Алпамыс дәстанындағы

Жийдели Байсын атамасы ҳәм оның жайласқан жери ҳаққында бул монографияда сӛз
етиледи. Дәслеп бул мәселе бойынша билдирилген Л.С.Толстованың пикири айтылады
(Толстова, 1984), яғный ол Жийдели Байсынның мәканы қубла аймақлар, Сурхандәрья
жери менен байланыслы деген пикирдиң тәрепдары екенлигин айтады. Соның менен
бирге, басқа бир алымлардың пикири ҳәм дала материалларындағы мағлыўматларға
тийкарлана отырып Жийдели Байсын Қубла Арал бойлары, Ҥстирт аймақларында деген
вариантлары да бар екенлигин айтады. Бирақ, соны айрықша айтып ӛтиў керек,
Л.С.Толстова Хорезм, Фергана, Бухара ҳәм Самарканд қарақалпақларының фольклорында
да Жийдели Байсын ушырасатуғынлығын айтады ҳәм оларда бул мәселе ҳәр қыйлы
вариантларда айтылады дейди. Қарақалпақ фольклорының Алпамыс дәстанында Жийдели
Байсын орны ҳаққында айтылады (Қарақалпақ фольклоры, 2007). Бул дәстанда оның анық
жайласатуғын жери кӛрсетилмесе де, оның әйнен ҳәзирги қарақалпақлардың Алпамыс
дәстанында ушырасыўының ӛзи Жийдели Байсын мәканын Сурхандәрья жери менен
байланысы жоқ екенлигин кӛрсетеди.

Х.Есбергенов ӛзиниң «Значение фольклора в изучении истории культуры и

этногенеза народов Арало-Каспийского региона» (Есбергенов, 2000, 5-6 б.) атлы

16

мақаласында да жумыста қарақалпақ халқының этногенези ҳәм этникалық тарийхын
ҥйрениўде фольклордың ролине ҥлкен дыққат аўдарады, ҳәм ҳәр қыйлы мысаллар менен
буны дәлийллеўге ҳәрекет етеди.

Х.Есбергеновтың «Вопросы этногенеза каракалпаков в их ономастике»

(Есбергенов, 1998. 137-141 б.) атлы мақаласында ҥлкен қызығыўшылық оятады. Бул
жумыста қарақалпақ халқының этногенези ҳәм этникалық тарийхын ҥйрениўде
этнонимлер, топонимлер ҳәм гидронимлердиң ҳәм олар менен байланыслы аңыз-
әпсаналардың әҳмийети кӛрсетиледи. Айырым топоним ҳәм гидронимлерди (Хотан,
Шахри Сафа, Ат кеткен) ҥйрене отырып қарақалпақлардың этногенези, оның қурамы ҳәр
қыйлы болған ҳәм сырттан келип қосылған урыў-қәўимлердиң қатнасында пайда болған
деген пикирди айтады. Сондай-ақ, қалаша «Хотан кол», «Шахри Сафа», «Ат кеткен»
атамаларын ҥйрениўине отырып қарақалпақлардың этногенезинде қубла аймақлар менен
болған байланыслар кҥшли екенлигин дәлийллеўге ҳәрекет етиледи.

Қарақалпақлардың урыўлық қурамындағы кӛпшилик урыў атамалары әййемги ҳәм

орта әсирдеги урыў-қәўимлер, урыўлық бирлеспелер менен байланыслы болып, ҳәзир
ўақыттағы Орта Азия ҳәм басқада тҥркий халықлардың этникалық қурамында
ушырысатуғынлығы аўызша ҳәм жазба дереклерден кӛриўге болады. Х.Есбергеновтың
кейинги бир илимий мақаласы «Историко-этнографические аспекты каракалпакских
этнонимов (тели)» (Есбергенов, 2005. 121-127 б.) деп аталып, онда жоқарыда айтылған
урыўлардағы уқсаслық ҳәзирги ўақыттағы кӛпшилик туркий халықлардың этникалық ҳәм
аймақлық жақтан бир екенлигин билдиреди деп айтылады. Бул жумыста тийкарынан
«тели» этноними ҳәм оның менен байланыслы болған телеген арба ҳаққында
мағлыўматлар ҥйренилген. Ҳәзирги қарақалпақлардың мҥйтен урыўы қурамында
ушырасатуғын бул «тели» атамасы келип шығыў тарийхы узақ ӛтмишке барып
тақалатуғынлығын, олар ӛтмиште кӛплеген урыўлардан ибарат болып, гунлардың әўлады
екенлигин, тҥрклердиң ҥрп-әдетлери менен улыўмалық тәреплери кӛп екенлигин Қытай
дереклериненде кӛрсе болады (Материалы …, 2011. 101-107 б.).

Жуўмақлап айтқанда, Х.Есбергеновтың жоқарыда келтирилген жумысларынан,

оның қарақалпақ этногенези ҳәм этникалық тарийхы менен байланыслы мәселелерге жҥдә
терең ҳәм ҳәр тәреплеме қарап ҥйренгенлигин, усы мәселеге байланыслы кӛплеген
сораўлардың шешимин табыўға ҳәрекет еткенлигин кӛремиз. Әсиресе этногенез ҳәм
этникалық тарийхты ҥйрениўде халықтың тек атамасына қарап емес, ал дәслеп сол
халықтың этникалық келбетип анықлаў кереклигин, бул ушын оның этнографиясын,
фольклорын, басқада тарийхый-мәдений мийрасларын ҳәр тәреплеме ҥйрениў зәрҥрлигин
айтады.

Пайдаланылған әдебиятлар:

Есбергенов Х., Хошниязов Ж. Этнографические мотивы в каракалпакском

фольклоре. Ташкент, 1988.

Толстова Л.С. Исторические предания Южного Приаралья. К истории

этнокультурных связей народов Арало-Каспийского региона. Москва, 1984.

Қарақалпақ фольклоры. Кӛп томлық. Т. 1-8. Нӛкис, 2007.
Есбергенов Х. Вопросы этногенеза каракалпаков в их ономастике // ӚзР ИА ҚҚБ

«Хабаршы» журналы, 1998, №2-3. 137-141 бетлер.

Есбергенов Х. Значение фольклора в изучении истории культуры и этногенеза

народов Арало-Каспийского региона // ӚзР ИА ҚҚБ «Хабаршы» журналы, 2000, №5. 55-
56 бетлер.