Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Methods of analysis of figurative meanings of verbs of
movement in English
Shakhzoda MUKHAMMADIEVA
1
, Bekpulat TUROBOV
2
Samarkand State Institute of Foreign Languages
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received June 2023
Received in revised form
10 June 2023
Accepted 25 July 2023
Available online
15 July 2023
The article addresses the issues related to methods of
analyzing the figurative meanings of action verbs in English. It is
noted that structural analysis is a progressive step in the
development of new research methods since this method is the
most accurate. It contains a trace of the creative personality of
the scientist. In any case, this method reveals itself in a different
way, allowing the author to fill in and deepen analysis with your
technique. In direct meaning analysis, the main goal is to
determine the specifics of each verb different from the rest of
the semantic group. Analysis of derivatives and figurative
values continues by examining how these differences are
involved in the formation of figurative meanings. All figurative
meanings are formed on the basis of the meanings of the verbs
of physical action. In them, to a greater or lesser extent, the
SEMs of the flow and direction of movement in space and time
are shaded.
2181-3701
/©
2023 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol1-iss4-pp1-5
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
English,
figurative meanings,
action verbs,
semantic processes,
method of structural
analysis,
distinguishing sema,
lexical-semantic classes.
Portativ qiymatlarni tahlil qilish usullari: ingliz tilidagi
harakat fe
’
llari
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
ingliz tili,
majoziy ma
’
nolar,
harakat fe
’
llari,
semantik jarayonlar,
tarkibiy tahlil usuli,
farqlovchi sema,
leksik-semantik sinflar.
Maqolada ingliz tilidagi harakat fe
’
llarining majoziy
ma
’
nolarini tahlil qilish usullari bilan bo
g‘
liq masalalar k
o‘
rib
chiqiladi. Ta
’
kidlanishicha, tarkibiy tahlil yangi tadqiqot
usullarini ishlab chiqishda progressiv qadamdir, chunki bu usul
eng aniq hisoblanadi. Derivativlar va majoziy qiymatlarni tahlil
qilish, bu farqlar majoziy ma
’
nolarni shakllantirishda qanday
ishtirok etishini
o‘
rganish orqali davom etadi. Barcha majoziy
1
Student, Samarkand State Institute of Foreign Languages. E-mail: muxammadiyeva@gmail.com
2
PhD, Samarkand State Institute of Foreign Languages. E-mail: bekpulat2010@mail.ru
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
1
№
4 (2023) / ISSN 2181-3701
2
ma
’
nolar jismoniy harakat fe
’
llarining ma
’
nolari asosida hosil
b
o‘
ladi. Ularda k
o‘
proq yoki kamroq darajada, makon va
vaqtdagi harakat oqimi va y
o‘
nalishi semlari soyalanadi.
Методы анализа переносных значений глаголов
движения в английском языке
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
английский язык,
переносные значения,
глаголы действия,
семантические процессы,
метод структурного
анализа,
дифференцирующая Сема,
лексико
-
семантические
классы.
В статье рассматриваются вопросы, связанные с
методами анализа переносных значений глаголов
действия в английском языке. Было отмечено, что
структурный анализ является прогрессивным шагом в
разработке новых методов исследования, поскольку этот
метод является наиболее точным. Он несет в себе
отпечаток творческой личности ученого. В каждом случае
этот метод проявляется по
-
разному, позволяя автору
дополнять и углублять анализ вашей техникой. Основная
цель анализа прямых значений
-
выявить особенности
каждого глагола, которые отличаются от остальных членов
смысловой группы. Анализ производных и образных
значений продолжается путем изучения того, как эти
различия участвуют в формировании образных значений.
Все переносные значения образуются на основе значений
глаголов физического действия. В них в большей или
меньшей степени затеняются Семы потока и направления
движения в пространстве и времени.
Portativ tadqiqot usullari bilan bo
g‘
liq masalalarning dolzarbligi ingliz tilidagi
harakat fe
’
llarining ma
’
nolari tilning semantikasiga b
o‘
lgan qiziqishning ortishi,
shuningdek, ushbu muammoning kam
o‘
rganilishi bilan bo
g‘
liq. Zamonaviy
semasiologiya lingvistik ahamiyatga ega b
o‘
lgan tabiat muammolariga, tarkibiy
tuzilmalar kabi asosiy birliklarga katta e
’
tibor beradi.
Ushbu ishning asosiy maqsadi turli xil yondashuvlarni tavsiflash va ingliz tilidagi
harakat fe
’
llarining majoziy ma
’
nolari muammosini hal qilish usullaridan quyidagi
vazifalar kelib chiqadi: ushbu mavzu bilan bo
g‘
liq nazariyalarni qisqacha k
o‘
rib chiqish;
ma
’
nolarni
o‘
rganish uchun ishlatiladigan usullarning tavsifi.
Nazariy ahamiyat ingliz tilidagi harakat fe
’
llarining ma
’
nolarini
o‘
rganish uchun
ishlatiladigan mavzu bilan bo
g‘
liq shunga
o‘
xshash tadqiqotlar zarurati bilan belgilanadi.
Amaliy ahamiyati shundaki, ushbu tadqiqot natijalari universitetlarda ingliz tilida
nazariy kurslar va maxsus kurslarni
o‘
qitishda q
o‘
llanilishi mumkin.
Ma
’
lumki, ma
’
no muammosini hal qilishda turli xil yondashuvlar mavjud.
Ular orasida ma
’
noning psixologik talqini? kontekstli ma
’
no nazariyasi, kommutatsiya
nazariyasi va boshqalar kabilar qayd etilgan.
A.M. Kuznetsovning fikricha, turli tadqiqotchilar ma
’
no nazariyasini turlicha k
o‘
rib
chiqadilar. [2, 260-sahifa].
Y.D. Apresyan tahlil qilish uchun komponentlarni tahlil qilish usuliga amal qiladi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
1
№
4 (2023) / ISSN 2181-3701
3
S
o‘
nggi paytlarda turli fanlardan
g‘
oyalarni jalb qilgan holda yangi tadqiqot
usullarini ishlab chiqish va rivojlantirishga katta e
’
tibor qaratilmoqda.
Ma’nolarni tahlil qilish uchun olimlar mantiqiy semantika usullari, transformatsion
usul, tarqatish tahlili, statistik usul, komponentlarni tahlil qilish usuli va boshqa
usullardan foydalanadilar.
Fikrimizcha, D. Apresyan tomonidan q
o‘
llaniladigan komponentlarni tahlil qilish
usuli portativ tadqiqotlarni ishlab chiqish uchun eng mos keladi.
Komponentlarni tahlil qilish usulining asoschilari F. Launoberi va V. Gudenafdir.
Ular ma’no bilan bog‘
liq tadqiqotlarni birinchi b
o‘
lib
o‘
tkazdilar, va ular ushbu usulning
asosiy printsiplari va tushunchalarini shakllantirdilar.
Ta’kidlanishicha, ushbu usulning markazida tezis mavjud bo‘
lib, u quyidagilarni
ta’kidlaydi so‘zning leksik ma’nosi tarkibning murakkab birligidir, bu tarkibning kichik
birliklariga, ya’ni semlarga bo‘
linadi.
Ma’nolarni tarkibiy qismlarga ajratish har bir so‘
zni alohida tahlil qilish orqali
amalga oshirilishi mumkin. Ammo shu bilan birga, tilning bu sohasi juda murakkab va
butun lu
g‘
atni
o‘
rganish qiyin. Shuning uchun
o‘
rganish uchun alohida, k
o‘
proq yopiq
guruhlar tanlanadi va har bir s
o‘zning ma’nosi u guruhning boshqa a’zolaridan farqini
aniqlash orqali aniqlanadi. Tadqiqotchilar semantik guruhni tizimli tashkil etishni taklif
qilishadi, bu esa farqlovchi xususiyatlarning k
o‘
p darajali tuzilmalaridan iborat.
Leksik-semantik guruhlarni ajratish semantik mezonlarga asoslanadi. Har qanday
umumiy komponent mavjudligi asosida s
o‘
zlar semantik maydonga birlashtiriladi.
O.N. Seliverstvova,
“
semantik mezonlardan tashqari, grammatik va leksik-
grammatik ma’nolarni aniqlash uchun rasmiy mezonlardan foydalanish zarurligi
k
o‘
rsatilgan
”
deb hisoblaydi [4, 15-bet].
Shuning uchun nutqning bir qismiga tegishli s
o‘
zlar leksik-semantik guruhga,
ya’ni.rasmiy mansublikning umumiy asosida birlashtirilgan. So‘zning ma’nosi
yadrosining tuzilishi ham k
o‘
rib chiqilib, yadro grammatik-kategorik, asosiy farqlovchi va
leksik-kategorik semalar kiradi.
Bizning kuzatishlarimiz shuni k
o‘rsatdiki, fe’lning har qanday ma’nosida bir
vaqtning
o‘
zida barcha qarama-qarshiliklar ifodalanmasligi mumkin, ammo ularning
barchasi turli fe’llarda paydo bo‘
lishi mumkin.
Masalan, farqlovchi sema har doim
o‘
ziga xos tarkibga ega. Bu har bir leksik-
semantikaning berilgan ma’nosini aniqlaydi variantlar. Har qanday foydalanish bilan
asosiy sema harakat qilishi mumkin, boshqalari esa semalar unga hamroh b
o‘
lishadi.
Kontekst ta’siri ostida o‘
zgarishi mumkin. Bunday holda, potentsial mavjud sema asosiy
narsaga aylanadi, shuning uchun qayta taqsimlash sodir b
o‘
ladi.
Semlarni o‘rganilayotgan so‘zning kombinatsiyasi asosida aniqlash mumkin. Semantik
birlikni shakllantirish uchun so‘zlar bir xil yoki birlashtirilgan urug‘larga ega bo‘lishi kerak.
Ushbu birlik bilan kombinatsiya a’zolaridan birining majoziy qiymati olinadi.
Harakatning semantik maydoni fe’llarning keng guruhini o‘z ichiga oladi, bir nechta
semantik qatorlarda yoki kichik guruhlarda tashkil etilgan. Harakat fe’llarining majoziy
ma’nolarini tahlil qilish ushbu usullarning qanday ekanligini aniqlashga qaratilgan
harakatning umumiy ichki xususiyatlari va quyidagi belgilar differentsial, majoziy ma’nolarni
shakllantirishda ishtirok etishi mumkin, qanday semantik jarayonlar sodir bo‘ladi.
Biz bir nechta eng keng tarqalgan harakat fe’llarini tahlil qildik:
go,
come,
run,
va boshqalar.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
1
№
4 (2023) / ISSN 2181-3701
4
Ushbu leksik birliklarning semantikasida ushbu ma’nolarni taqqoslash
imkoniyatini beradigan
“
kosmosda harakatlanish
”
belgisi mavjud.
K
o‘rib chiqilayotgan fe’llarning semantik tuzilishini quyidagilarga bo‘
lish mumkin:
–
birinchi guruh
–
“
harakat
”
tushunchasiga xos b
o‘
lgan belgilar: fazoda, vaqt
o‘
tishi,
umumiy rejaning y
o‘
nalishi, turi (
o‘
zini mukammallik belgilari-nomukammallik, bir
martalik-takroriylik, boshlan
g‘
ich
–
samaradorlik, bir lahzalik
–
asta
–
sekinlik, bir xillik-
intervalgacha).
Bundan tashqari, ushbu fe’llar guruhi faqat shu guruhga xos xususiyatlarga ega.
Bundan ikkinchi guruhga quyidagi belgilar kiradi ular
“
harakat
”
tushunchasini
harakatning
o‘
ziga xos turi sifatida tavsiflaydilar. Bu kosmosdagi harakat, harakatlanish
usuli (oyoqlar, qanotlar yordamida), belgi harakat (tez, oson, sekin, t
o‘
siqsiz, qiyinchilik
bilan), y
o‘
nalish (yuqoriga, pastga, ichkaridan, burilish bilan, y
o‘
nalishni k
o‘
rsatmasdan,
ichkariga, yaqinlashishga, olib tashlashga), fazoviy (yopiq, cheklangan, chiziqli, cheksiz).
Yuqoridagi semantik tarkibiy qismlarning turli xil kombinatsiyalari ular har bir
leksik-semantik variantning tuzilishini tashkil qiladi.
The girl quickly ran up the stairs.
–
“
Qiz tezda zinapoyadan yuqoriga yugurdi
”.
Masalan, ushbu jumlada Run fe’lining ma’nosida ishlatilishi qochish, yugurish kabi
belgilar bilan tavsiflanishi mumkin jismoniy harakat sema, bu b
o‘
shliq ichida
harakatlanishni anglatadi, harakat harakatini bajarish usuli piyoda amalga oshiriladi deb
tavsiflanadi (oyoqlarning yordami bilan), harakatning tabiati (yuqori tezlik, tezlik,
harakat tezligi, ya’ni to‘
siqlarsiz osongina harakat qilish). Ushbu harakat taklif bir
martalik va mukammal sifatida tavsiflanadi.
The young ones run about as soon as they are out of the shell.
–
“
Kublar ular
qobiqdan chiqishi bilanoq tarqaladilar
”
.
Ushbu jumlada harakatning tartibsizligi ta’kidlangan semantik aniqlovchi sifatida
ishlaydigan “about”dan keyingi so‘z, harakatni takroriy va nomukammal deb ta’riflash mumkin.
Intransitiv fe’llarda ma’no tuzilishi suby’ekt harakat sub’yektining semantik
tuzilishiga bevosita ta’sir qiladi bu asosiy semantik ko‘
rsatkichdir. Bu yerda k
o‘
pincha
ot yoki olmosh paydo b
o‘ladi. Ushbu ma’nolar qarama –
qarshiliklarni hosil qiladi:
mavhumlik
–
konkretlik, jonlilik
–
jonsizlik, odam
–
hayvon, harakat qilish qobiliyati-
harakat qila olmaslik.
Har qanday sub’yektning semantik tuzilishida yo‘
qligi yoki mavjudligi ushbu
belgilar fe’lning ma’nosida tegishli semlarni faollashtiradi yoki zararsizlantiradi.
Indikatorning semantik xususiyatlari, ma’lum bir mavzu fe’lning ma’nosida tegishli
o‘
zgarishlarni keltirib chiqaradi.
S.I. Mutayeva
“
agar t
o‘g‘
ridan-t
o‘g‘
ri qiymatlarni tahlil qilishda asosiy maqsad-
farqlovchi xususiyatlarni belgilash, buning natijasida har bir fe’l sinonimik guruh
tomonidan boshqa a’zolardan farq qiladi, keyin hosilalar va majoziy ma’nolarni tahlil
qilish qanday y
o‘
l bilan
o‘rganiladi ushbu farqlar majoziy ma’nolarni shakllantirishda
ishtirok etadi. Barcha portativ ma’nolar jismoniy harakat fe’llarining ma’nolaridan hosil
b
o‘
ladi, lekin ularda jismoniy semalar ozmi-k
o‘
pmi soyalanadi. Vaqt semasi va k
o‘
chma
qiymatlardagi b
o‘
shliqlar mavhumroq tarzda ifodalanadi
”
[3, 407-bet].
Ba’zi hollarda aniq semantik aniqlovchi sifatida harakat fe’li bilan bog‘
liq b
o‘
lgan
moddiy ma’noga ega otlar keladi. Indikatorning semantik tuzilishi ta’siri ostida,ya’ni,
belgi jismoniy harakat sema fe’lning ma’nosida o‘
zgaradi. Bu harakatning ushbu
mavzusiga xos xususiyatga ega b
o‘
ladi va buning yordamida u yoki bu qiymat amalga
oshiriladi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
1
№
4 (2023) / ISSN 2181-3701
5
Semantik tuzilish quyidagi tarkibiy qismlarni
o‘
z ichiga olishi mumkin aniqlik,
jonsizlik, harakatsizlik. Va fazoviy sema
“o‘
tish, ch
o‘
zish
”
ma’nosini amalga oshiradi,
ob’yektning uzunligini va uning fizik xususiyatlari ta’kidlaydi . Indikator semantikasining
ta’siri shunchalik kuchliki, harakat fe’li harakatni bildiradi.
Gaplardagi sintaktik aloqalar sub’yekt, predikat va predlogli qo‘
shimchalar
munosabatlari bilan ifodalanishi mumkin. Va mavzu guruhlari ular hissiyotlarning
semantik maydoniga ishora qiluvchi mavhum otlar bilan ifodalanadi, shuning uchun
jismoniy harakat sema run ma’nosida neytrallashtirilgan.
Harakat fe’llari guruhidagi “run” farqlovchi semlari sema “
harakat tezligi
”
va
“
oqim
oson, t
o‘
siqsiz
”
. Semantik analoglar s
o‘
zlarni semantik jihatdan taklif qiladi rivojlanish bir
xil semantik
o‘
qning umumiy s
o‘
zidan keyin keladi.
“
Shu sababli har qanday s
o‘
zni
ishlatishda universal semantik qonun boshqa ob’yektni nominatsiya qilish uchun u uchun
g‘
ayrioddiy kontekst, maqsaddan tashqari, uchun u yaratilgan,
o‘
xshashlik bilan
birinchisiga sinonim b
o‘
lgan boshqa s
o‘
zlar jalb qilingan
”
[1]. Ammo sinonimlar ajralib
turadigan
xususiyatlarga
ega
bo‘lganligi
sababli,
xarakter
nominatsiyalar
murakkablashadi va o‘rganilayotgan so‘zning atrof
-muhit bilan semantik aloqasini
kuzatish qiyinroq.
Bunday foydalanishda “go” fe’li qo‘shimcha qo‘shimchani talab qiladi, holda uning
go qiymati past. Ammo, oqim tushunchasini belgilab, “run” va “go” sinonimdir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1
Gak V.V. Til va voqelik o‘rtasidagi bog‘liqlik muammosiga.
Tilshunoslik
masalalari. 1972; № 5.
2.
Kuznetsov A.M. Lug‘atda tarkibiy tahlil usulini qo‘llash to‘g‘risida. Turli
tizimlarning tillarini sinxron-qiyosiy tahlil qilish. Moskva, 1971 yil.
3.
Mutayeva S.I. Ingliz tilidagi harakat fe’llarining majoziy ma’nosi. Ilm
-fan,
madaniyat va ta’lim dunyosi. 2018; № 3.
4.
Seliverstova O.N. Komponentlarni tahlil qilish bo‘yicha semantik ishlarni ko‘rib
chiqish. Filologiya fanlari. 1967; № 5.
