Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Causes and tasks of the occurrence of a taboo
phenomenon
Vokhida YULDOSHEVA
Tashkent State University of Uzbek Language and Literature named after Alisher Navoi
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received January 2024
Received in revised form
10 January 2024
Accepted 25 February 2024
Available online
25 May 2024
This article discusses linguoculturology, focusing on the role
of taboo in linguistic and cultural studies. It examines the role of
taboo in language, its functions, and the distinctions between
prohibition and taboo.
2181-3663
/©
2024 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss2-pp200-204
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
taboo,
prohibition and taboo,
superstitious concepts,
types of taboo,
violation of taboo,
euphemism.
Tabu hodisasining yuzaga kelish sabablari va vazifalari
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
tabu,
taqiq va tabu,
xurofiy tushunchalar,
tabu turlari,
tabuni buzish,
evfemizm.
Ushbu maqolada tabu hodisasi, uni yuzaga keltiruvchi
holatlar, tabu haqida olimlarning fikrlari, tabu va taqiq
o‘rtasidagi farqlar hamda uning vazifalari haqida so‘z boradi.
Причины возникновения и функции табуированного
явления
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
табу,
табу и запрет,
суеверные понятия,
виды табу,
нарушение табу,
эвфемизм
.
В данной статье рассматривается явление табу,
причины его возникновения, научные взгляды на табу,
различия между табу и запретом, а также функции табу.
1
Doctoral student, Tashkent State University of Uzbek Language and Literature named after Alisher Navoi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
2 (2024) / ISSN 2181-3701
201
KIRISH
Muloqot madaniyati darajasini, nutqiy madaniyat saviyasini ko
‘
rsatuvchi muhim
vositalardan biri bo
‘
lgan evfemizmlarning paydo bo
‘
lishi insoniyat tafakkuri va axloqiy
qadriyatlar rivoji bilan bog
‘
liq. U nafaqat til hodisasi (ifoda etayotgan shaxs nuqtai nazaridan
noqulay bo
‘
lgan birliklar o
‘
rnida qo
‘
llangan so
‘
z, so
‘
z birikmasi yoki gap), balki insonning
nutqiy vaziyatni qaysidir ma
’
noda o
‘
zgartirishga moyilligi sifatida ham namoyon bo
‘
ladi.
Ma
’
qul ko
‘
rilgan so
‘
z qo
‘
llana turib, so
‘
zlovchi tomonidan man etilgan (tabu) birliklar
qo
‘
llanishi natijasida yuzaga k
е
lishi mumkin bo
‘
lgan noqulay muhit, noxush holat
yumshatiladi.
Man etilgan so‘
zlar esa insoniyat bilan t
е
ngqur d
еyilsa, mubolag‘a bo‘lmaydi.
Butun dunyoda texnika va texnologiya rivojlanayotgan bir davrda insoning ma’naviyati va
axloq masalalari dolzarb bo‘lib bormoqda, mazkur muammolar yechimi markazida shaxsning
nutq madaniyati, muloqot salohiyatini rivojlantirish turganligi, tilga ma’naviyatni
yuksaltiruvchi vositalardan biri sifatida munosabatda b
о‘lish kuchayib borayotganligi bilan
izohlanadi. Shu sababli tilning boy va g
о‘zal ifoda imkoniyatlaridan biri bо‘lgan tabu va
evfemizmlar rolini kengaytirish ijtimoiy ehtiyojga aylanmoqda.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYASI.
Tabu
ijtimoiy hodisa sifatida har bir madaniyatning ajralmas bo‘lagi va
lingvokulturologiyadagi muhim tushunchalardan biridir. Fikrlash va his qilish o‘
rtasida
farq paydo bo‘lgandan beri tabuni tadqiq etish turli madaniyat vakillari orasidagi
muvaffaqiyatli muloqotning asosi bo‘lib xizmat qilmoqda.
Tabu so‘zi etnologik tushuncha bo‘lib,
vaqt
o‘tishi bilan uning ma’nosi qayta
rivojlandi va hozirda zamonaviy ilmiy
adabiyotlarda keng qo‘llanilmoqda. Tabu so‘zi
Polineziyaliklarning tonga tilidan kelib chiqqan bo‘lsa
-da, dunyodagi barcha
madaniyatlar uchun muhim tushuncha hisoblanadi.
Birinchi marta bu so‘zni Jeyms Kuk (1768–
80) tomonidan ingliz tiliga
o‘zlashtirilgan
bo‘lib, “taqiq” ma’nosida ishlatiladi. Polineziya tilidagi tabu so‘zining ma’nosi bugungi
kungacha tushunarsiz, shuning uchun bu so‘z Yevropa lug‘atida ochiq holda qolmoqda [1].
Tabu
–
ba’zi ish
-
harakat, faoliyat yoki so‘zning man etilishi. L.Shternberg tabuni
polineziyalik xalqlarda uchratadi [2]. L.P. Krisin hozirgi kunda tabu Afrika, Janubiy-
Sharqiy Osiyo va Avstraliyaning qator qabilalarida saqlanib qolganini ta’kidlaydi [3].
Tabu so‘zining nemis tilida ko‘plab tariflari bor. Shmidt uni “g‘ayrioddiy” deb
ta
’
riflaydi [4].
Ammo taqiq va tabu o‘rtasidagi farqni bilish kerak.
Shroyderning fikricha, agar
taqiq to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri buzilgan bo‘lsa, kechirim so‘rash yoki tozalash marosimlari
mumkin bo‘ladi. Ammo tabularni buzish uchun an’anaviy ta’mirlash mexanizmlari
mavjud emas [5].
Shunday qilib, tabuni buzganlik uchun jazo yo‘q. Taqiqlovchi qoidalarni buzganlik
uchun jarima solinadi. Agar insonlar tomonidan tabu buzilsa
–
axloqsizlik deb
tushuniladi,
taqiqni buzishda esa yo‘q.
Tabularning muhim xususiyati shundaki, ular taqiq sifatida belgilanmagan.
Taqiqlar shakllantirilishi kerak, taqiqlash qoidalari buzilsa jazolanadi, taqiqni buzish esa
faqat aybdorlikni keltirib chiqarishi mumkin [6].
Hayvonlarga tegmaslik
yoki ularni o‘ldirmaslik taqiqlari mavjud bo‘lgan
kuchli
xurofotga ega bo‘lgan jamiyatlarda kishilar taqiqlarini biladi, chunki ular muqaddasdir,
masalan, Qirg‘izistondagi kiyiklar, Hindistondagi sigirlar yoki ba’zi Yevropa
madaniyatlaridagi otlar va boshqalar. Taqiqlarni olib tashlash, ehtimol, insoniyat
jamiyatining yo‘q bo‘lib ketishiga olib keladi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
2 (2024) / ISSN 2181-3701
202
Til tabusi, Xeyversning so‘zlariga ko‘ra, faqat diniy yoki xurofiy tushunchalar
tufayli ma’lum bir sohadagi atamalarni oddiy so‘zlar bilan chaqirish taqiqlangan joyda
mavjud [7]
. Qochish kuchga bo‘lgan ishonch, ruhlar va jinlar dunyosiga bo‘lgan ishonch
bilan bog‘liq bo‘lib, ular tabiat va o‘sha paytda teginish yoki nomlash taqiqlangan
narsalarga egalik qilishi mumkin. Ushbu tabu odamlarga, hayvonlarga, hududga tegishli
bo‘lishi mumkin.
Tabiatshunoslar orasida hali ham uchrashishi kerak bo‘lgan e’tiqodni bizning
davrimizga qadar xurofot g‘oyalari o‘zgartirilgan shaklda topish mumkin, boshqa bir
qator holatlarda esa faqat dastlab ishlatilgan evfemizmlar qolgan, masalan, xavfli
hayvonlar nomlarida.
Tabulashgan
so‘z,
ayniqsa, hayvonlar nomida
ko‘proq uchraydi. Ullmanning
yozishicha, turli tillarda 24 ga yaqin hayvon nomi tabulashgan. Ular orasida
hasharotlardan chumoli va asalari, hayvonlardan sher va yo‘lbars ham bor. Shuningdek,
Smal-
Stoski ham hayvonlarning tabulashgan nomini o‘rgangan. Uning yozishicha, “ovchi
tabusi” va “diniy tabu” mavjud
[8].
Varbot tabuni diniy taqiq deb hisoblaydi. Lekin shunday tabular ham borki, ular
ma’lum ijtimoiy
-siyosiy, tarixiy, madaniy, etik va emotsional omillar asosida izohlangan,
foydalanilishi taqiqlangan so‘z, deydi. U Xalanskaya
evfemizm tabu so‘zdan kelib
chiqqanligini ta’kidlaydi
[9].
TABU TURLARI VA UNING VAZIFALARI
Tabu muhim ijtimoiy funksiyani bajaradi, jamiyatlar va etnik guruhlarning
barqarorligiga hissa qo‘shadi, ya’ni jamiyatlar tabusiz holda mavjud bo‘lolmaydi. Boshqa
tomondan, juda ko‘p tabu ham erkinlikka olib kelishi mumkin.Jamiyat rivojlanishiga
tahdid: madaniyat qanchalik ko‘p bo'lsa, erkinlik shunchalik kam bo‘ladi
[10].
Betzning e’tiroficha, tabuning tartibga soluvchi vazifasi jamiyatni salbiy
hodisalardan himoya qilish va uni tartibga solishdir. Tabu har doim jamiyatning asosiy
qadriyatlaridan biri bo‘lib, tabiiy ravishda qabul qilinadi
[11].
Rudasning so‘zlariga ko‘ra, tabuning vazifasi taqiqlangan elementdan himoya
qilishdir.
Tabu zamonaviy jamiyatda quyidagi funksiyalarni bajaradi:
A) himoya funksiyasi
b) barqarorlashtirish funksiyasi [12].
Tabularni:
A) umumiy yoki universal tabular
b) ma’lum bir madaniyatga xos
tabularga ajratish mumkin.
Harakatlar uchun tabular harakatlar tabulari va so‘zlar uchun tabular, ya’ni so‘z
tabulari yoki tabulashgan so‘zlar mavjud.
1.
Til tabusi:
Biror bir narsa haqida gapirilmaydi yoki qilinmaydi.
2.
Harakatlar tabusi:
odamlar bu haqda ochiq gapirishmaydi, balki buni
bajarishadi (jinsiy munosabatlar va jismoniy vazifalar); bunday hollarda xushmuomala
so‘zlar, ya’ni evfemizmlar
ishlatiladi. Kasallik va o‘lim ham ushbu sohaga tegishli.
3.
Taqiqlangan harakatlar
: bu aslida
qilinishi mumkin bo‘lmagan narsa, lekin
buni qilganingizda, siz bu haqda faqat bilvosita gapirasiz. Shrederning fikricha
Germaniyada iqtisod va siyosat sohasidagi tabular shu turga kiradi [13].
Masalan, korrupsiya ushbu turga tegishli.
Tabu O‘rta Osiyo
turkologlari, jumladan qirg‘iz tilshunoslari tomonidan ham
chuqur o‘rganilgan.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
2 (2024) / ISSN 2181-3701
203
Qirg‘iz turkologi A.
Saparbaev qirg‘iz tilidagi tabularni quyidagicha tasniflaydi:
1.
Odamlarning ismlari bilan bog‘liq tabular;
2.
Yovuz ruhlar va kasalliklarning nomlanishi bilan bog‘liq tabular;
3.
Hayvon nomlari bilan bog‘liq tabular;
4.
Turli faktlar, harakatlar va tushunchalar bilan bog‘liq tabular
[14];
Hozirgi qirg‘iz ilmiy adabiyotida uchta ko‘rib chiqilgan tabular turlari:
1.
An’anaviy tabular (Islom dini kirib kelguncha mavjud bo‘lgan tabular)
2. Ijtimoiy-madaniy asoslantirilgan tabular (ism tabular)
3.
Tana faoliyati va uyat tuyg‘ular, jumladan jinsiy munosabatga oid tabular
Ism tabusi yoki
so‘z tabusi qirg‘iz tilida hurmat va xushmuomalalikni anglatadi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
O‘zbek tilida tabuga nisbatan o‘lim, og‘ir kasallikni o‘z nomi bilan atamaslik,
aytilishi uyat sanalgan predmetlarni nomlash kabilarga tegishli bo‘lib qolgan. Nafisa
G‘aybullayevaning kuzatishicha tibbiy faoliyatda sotsial, etnografik tabu, tibbiy nutqda
esa lingvistik tabuning mavjudligini ko‘rsatadi. Masalan, yangi tug‘ilgan chaqaloqni
begona ko‘zlardan asrash tabuni keltirib chiqaradi: chaqaloq qirq kunlik bo‘lmaguncha
begona kishiga ko‘rsatilmaydi. Yangi farzand ko‘rgan ayolga ayrim oziq
-ovqat
mahsulotlarini iste’mol qilishning taqiqlanishi ham tabuga misol bo‘ladi. Bu tibbiyotda
mavjud sotsial tabudir. Tibbiyotda tabuning maxsus ko‘rinishi ham bor: OITS yoki juda
xavfli yuqumli kasallikka chalingan bemor bilan muloqot tabulashtiriladi. Shunga
o‘xshash meditsina man etgan holatlar tibbiy tabuga misol bo‘ladi
[15].
XULOSA
Tabu ibtidoiy din, ong darajasi rivojlanmagan odamlarning dunyoqarashi, xurofot,
bid’at, rasm
-
rusumlar ta’sirida paydo bo‘lgan eskilik qoldiqlari emas yoki tabu
faqat faqat
ibtidoiy jamoa davrida, odamzodning ongi u qadar yuksalmagani tufayli paydo bo‘lgan
hodisa emas. Evfemizm faqat qo‘rqish
bid’at sababli tabu qilingan so‘z o‘rnidagina emas,
balki nutq madaniyatiga erishish, so‘zlovchi fikrini suhbatdoshga silliq yetkazib berishini
ta’minlab beruvchi omil hamdir. Tabu so‘zlar ma’nosini yopish uchun xizmat qiluvchi
evfemizmlar madaniylashgan nutqning eng birinchi omillaridan biri.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Kadyrbekova, P. (2006 b): Tabuforschung in Kirgisistan. Stil als Zeichen.
Beiträge des 11. Internationalen Kongresses der Deutschen Gesellschaft für Semiotik.
Universitätsschriften. Schriftenreihe der Europa Universität Viadrina, Bd. 24. (in
deutscher Spr.). Frankfurt an der Oder.
2.
Штернберг Л. Табу // Энциклопедический словарь. –
Петербург, 1901.
3.
www.philology.ru Крысин, Л. П. Эвфемизмы в современной русской речи
[Электронный ресурс].
4.
Schröder, H. (2002): Tabu und Tabuvorwurf in der Politik, Kommunikative Aspekte
inszenierter Tabubrüche // Развитие демократического общества в Кыргызстане. Успехи и
проблемы. (Entwicklung einer demokratischen Gesellschaft in Kirgisistan. Bischkek.
5.
Schröder,
H.
(1997):
Tabus,
interkulturelle
Kommunikation
und
Fremdsprachenunterricht. Überlegungen zur Relevanz der Tabuforschung für die
Fremdsprachendidaktik In: Aspekte interkultureller Kommunikationsfähigkeit. Knapp
-
Potthoff, Annelie (Hrsg.); Liedke, Martina (Hrsg.). München. S. 93–
106: Literaturangaben 26.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
2 (2024) / ISSN 2181-3701
204
6.
Kadyrbekova, P. (2006b): Tabuforschung in Kirgisistan. Stil als Zeichen.
Beiträge des 11. Internationalen Kongresses der Deutschen Gesellschaft für Semiotik.
Universitätsschriften. Schriftenreihe der Europa Universität Viadrina, Bd. 24. (in
deutscher Spr.). Frankfurt an der Oder.
7.
Havers, Wilhelm (1946): Neuere Literatur zum Sprachtabu, Wien (Akademie der
Wissenschaftenin Wien. Philosophisch-historische Klasse, Sitzungsberichte, 223.Band, 5.
Abhandlung).Wien: Akademie der Wissenschaften
8.
Пяйви Кярккяйнен. Эвфемизмы в русском языке // дип.раб. –
Тамперский
университет, 2006.
9.
Варбот Ж. Ж. Табу // Русский язык: Энциклопедия. –Москва, 1979.
10.
Fritsche, W. (2000): In: Kulturthema Kommunikation: Konzepte
–
Inhalte
–
Funktionen. Wierlacher, A. (Hrsg.). Mohnesee: Residence Verlag. 495 Seiten.
11.
Betz, W. (1978): Tabu-
Wörter und Wandel. In: Meyers enzyklopadisches
Lexikon.Band. 23. 9th. ed. Mannheim. Bibliografisches Institut. S. 141
–
144.
12.
Rudas, S. (1994): Stichworte zur Sozialpsychologie der Tabus. In: Peter
Bettelheim und Robert Streibel (Hrsg.): Tabu und Geschichte. Zur Kultur des kollektiven
Erinnerns. Wien.
13.
Schröder, H. (2002): Tabu und Tabuvorwurf in der Politik, Kommunikative
Aspekte inszenierter Tabubruche // Развитие демократического общества в
Кыргызстане. Успехи и проблемы. (Entwicklung einer emokratischen Gesellschaft in
Kirgisistan. Bischkek.
14.
Сапарбаев, A. (1997): Кыргыз тилинин лексикологиясы жана
фразеологиясы.Бишкек. 82S. –
ISBN 5900162141.
15.
Ғайбуллаева
Нафиса Изатуллаевна Ўзбек тилида тиббий эвфемизмлар
(тиббий даврий нашр материаллари асосида). Автореф. фил. фанлари бўйича
фалсафа д
-
ри дисс.. –
Бухоро, 2019. –8 б.
