Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
The role of culture in the translation of art-related
phraseologisms
Pokiza MIRSAGATOVA
National University of Uzbekistan
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received January 2024
Received in revised form
10 January 2024
Accepted 25 February 2024
Available online
25 May 2024
This article examines the role of culture in the translation of
phraseological units related to the world of art, as well as
approaches and techniques for translating artistic terminology.
Cultural codes serve a dual purpose: on the one hand, they
consolidate a system of views and ideas in the language, and on
the other, they create connections between the material and
spiritual aspects of the world. The study of phraseology,
expressions and terms in the Uzbek and English languages
allows us to identify both common and unique features
characteristic of the representation of various aspects of the
world in the linguistic consciousness. It also demonstrates the
changing nature of language stereotypes and symbols.
2181-3663
/©
2024 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss2-pp60-64
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
phraseology,
terminology,
term,
art,
culture,
translation studies.
San’atga oid frazeologizmlar tarjimasida madaniyatning roli
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
frazeologizm,
terminologiya,
termin,
san’at,
madaniyat,
tarjimashunoslik.
Ushbu maqolada san’atga oid frazeologizmlar tarjimasida
madaniyatning roli, shuningdek tarjima usullari o‘rganildi va
san’atshunoslik terminlari tahlil qilindi. Madaniy kodlar orqali,
bir tomondan, tilda
muhrlangan g‘oyalar tizimi, ikkinchi
tomondan, moddiy va aqliy dunyo sohalari o‘rtasida aloqalar
o‘rnatiladi.
1
Senior Lecturer, National University of Uzbekistan. Tashkent, Uzbekistan.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
2 (2024) / ISSN 2181-3701
61
Роль культуры при переводе фразеологизмов
относящихся к искусству
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
фразеология,
терминология,
термин,
искусство,
культура,
переводоведение.
В данной статье рассмотрена роль культуры в переводе
фразеологизмов, связанных с миром искусства, а также
подходы
и
методики
перевода
художественной
терминологии. Культурные коды служат двойной цели: с
одной стороны, они закрепляют в языке систему взглядов
и представлений, а с другой –
создают связи между
материальным и духовным аспектами мира. Изучение
фразеологии, выражений и терминов в узбекском и
английском языках позволяет выявить как общие, так и
уникальные особенности, характерные для репрезентации
различных аспектов мира в языковом сознании. Это также
демонстрирует
изменчивый
характер
языковых
стереотипов и символов.
KIRISH
Lingvokulturologiyada madaniy kodlar masalasi asosiy masalalardan biri bo‘lib,
ilmiy tushuncha turli xil ta’riflarni oladi. Ushbu sharh maqolasida madaniy kodlar
“san’atga oid mazmunni ifodalash rejasini tashkil etuvchi belgilar majmui, tabiatan
an’anaviy bo‘lgan va madaniyat doirasida shakllangan madaniy
-
qiymatli ma’lumotlar va
munosabatlarning ichki bog‘langan tizimi” deb tushuniladi. Madaniyat
–
bu dunyoni
anglash jarayonida shaxs tomonidan ishlab chiqilgan qiymat mazmuniga ega bo‘lgan
ma’nolar makonidir va kodlar
–
bu
ma’nolarni ifodalash uchun turli xil moddiy va rasmiy
vositalardan foydalanadigan ishora tizimlari (
Анисимова, 2010). San’atga oid
frazeologizmlar madaniy kodlar aspektida, bir tomondan tarjima jarayonida, ifoda
rejasining umumiyligi asosida (og‘zaki belgilar, moddiy kod, marosimlar), boshqa
tomondan, turli xil belgilar bilan bog‘lanishi mumkin bo‘lgan elementlarning semantik
umumiyligi asosida vujudga keladi. V.N.
Telia lingvokulturologiya sohasidagi ko‘plab
tadqiqotchilar tomonidan qo‘llaniladigan va biz ushbu ishda tayanadigan san’atga oid
frazeologizmlar tarjimasida madaniy kodlarning quyidagi ta’rifini berdi: madaniy kodlar
–
“madaniy dunyoqarashning manbalari (jonli mavjudotlar, artefaktlar, mentefaktlar)
bo‘lib, ular dunyoqarashning asosiy manbalaridir. San’atga oid frazeologizmlar
tarjimasida madaniyat koordinatalar tizimini tashkil etadi, ular insonning qadimgi
arxetip g‘oyalari bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lib, madaniyat frazeologizmdagi dunyoni
tuzadigan va baholaydigan o‘ziga xos “to‘r” ni tashkil qiladi
(Hojiyeva, 2023).
NATIJALAR VA MUHOKAMA
San’atshunoslik (san’at tarixi) atamasi mazmunan ancha murakkab. U “umuman
jamiyatning badiiy madaniyatini, san’atning ayrim turlarini, ularning voqelikka
munosabatini, rivojlanish qonuniyatlarini, ijtimoiy hayot va madaniyatning turli
hodisalari bilan o‘zaro bog‘liqligini o‘rganadigan ijtimoiy fanlar majmuasi” deb
ta’riflanadi. A.G.
Anisimova san’atga oid frazeologizmlarni o‘zining doktorlik
dissertatsiyasida muhokama qilgan. U o‘z kitobida “Agar tabiiy fanlarda tadqiqot obyekti
odamdan tashqari mavjud bo‘lsa, gumanitar fanlarda, aksincha, tadqiqotchi odam bilan
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
2 (2024) / ISSN 2181-3701
62
bevosita bog‘liq bo‘lgan obyekt bilan, uning ijtimoiy mavjudligi bilan, faoliyati bilan
shug‘ullanadi (ijodiy, tijorat va boshqalar). Binobarin, gumanitar va ijtimoiy
-siyosiy
fanlarda bu atama ko‘proq individual va dunyoqarash hodisasidir, bu to‘g‘ridan –
to‘g‘ri
tadqiqotchining ma’lum bir qarashlari, ilmiy e’tiqodlari yoki o‘z mantig‘iga bog‘liq. Yilda
gumanitar va ijtimoiy-
siyosiy fanlarda ko‘pincha mualliflik atamalari paydo bo‘ladi,
ularning ba’zilari muallif va u vakili bo‘lgan maktabdan tashqarida bo‘lib, terminlar
tizimida mustahkamlanadi. Biroq, muallifning ko‘pgina atamalari ma’lum bir ish
doirasida qoladi va ko‘pincha tushunishni qiyinlashtiradi. Bundan tashqari, gumanitar
fanlar terminologiyasi atamalarni tushunishning mualliflik talqini bilan ham ajralib
turadi, bu ayniqsa “ijodiy” atamalar tizimlari –
adabiyotshunoslik, san’atshunoslik va
boshqalar uchun xosdir”
(
Анисимова, 2010)
deb aytib o‘tadi.
San’at –
insoniyatning ijodkorlik qobiliyatini amalda ko‘rsatib beruvchi va uning
did, izlanish hamda estetik tuyg‘ularini namoyon etuvchi yo‘ldir. Insonlar tomonidan
biror ish, narsa, buyumlarning mohirlik bilan bajarilishi hamda maromiga yetkazib
ishlanishi insonning san’atkorlik darajasini anglatadi. Shu boisdan ham yozuvchi, aktyor,
rassom, bastakor, haykaltarosh, me’mor, kulol va boshqa ijodkorlarning yaratgan asarlari
san’at asari bo‘lib hisoblanadi. San’atda har bir ijodkor o‘z
-
o‘zicha izlanadi, mehnat qiladi.
Adabiyot, musiqa, teatr, kino, sirk, tasviriy va amaliy bezak, me’morchilik kabi o‘ziga xos
san’at turlari ham ana shunday izlanishlar mahsulidir
(Burkina, 2022). Tilshunoslik
tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, tillar bir
-
biridan himoyalanmagan, ya’ni, bir til boshqa bir
tildan tovushlar, so‘zlar va birikmalarni o‘zlashtirishi mumkin. Ta’kidlash joizki, o‘zbek
musiqa va san’atiga doir ko‘plab terminlar asl ingliz va fransuz tillaridan kirib kelgan
(Hojiyeva
, 2023). Shu ma’noda o‘zbek, ingliz va fransuz tillaridagi san’atga doir
terminlarning leksik-semantik hamda milliy-madaniy ifodalanishi tahlili jarayonida
san’at
frazeologizm
lariga oid lisoniy birliklarning o‘ziga xos mushtarak va differensial
belgilarini, milliy madaniyat bilan uyg‘un bo‘lgan madaniy dominantlarni, mazkur
terminlarning lingvokulturologik jihatlarini etimologik nuqtai-nazardan quyidagicha
tahlil qilinadi:
✓
Transkripsiya
–
bu so‘zning tovushli transkripsiyasidan nusxa ko‘chirish,
masalan, ingliz tilidagi obyekt yoki hodisaning mohiyatini tavsiflovchi
fantasy
tushunchasi o‘zbek tiliga ko‘chiriladi. Fantaziya (
fantasy
) tushunchasi transkripsiyaga
misol bo‘la oladi, shuningdek,
Whatman
–
Vatman qog‘ozi;
photorealist
–
fotorealist;
vanguard
–
avangard;
figure
–
figura;
album
–
albom.
✓
Tarjima jarayonida mazmunidan yoki qisman o‘xshashlikdan kelib chiqqan
holda. Masalan, voqeliklarni tarjima qilish:
panel painting
–
panellarda rasm chizish;
vase-painting
–
vaza bo‘yash;
genre painting
–
janrli rasm;
portrait-painting
–
portretli
rasm;
model
–
model, maket;
illustration
–
illyustratsiya, koʻrgazmali tasvirlash;
architect
–
arxitektor.
✓
Tavsif yoki tushuntirish tarjimasi
–
tarjimaning xorijiy madaniy manzili ushbu
hodisaning mohiyatini tushuntirishi kerak bo‘lganda, tushunchaning ma’nosini ochishdan
iborat. Misollar:
wall-painting
–
devoriy rasm, naqsh, freskalar;
hard edge
–
mavhum
san’at
asari;
palette
–
palitra, rang sxemasi;
paintbrush
–
bo‘yash uchun cho‘tka.
✓
O‘xshatish yoki nisbiy tarjima yoki analog yordamida tarjima ko‘pincha xorijiy
voqelikni bildiruvchi so‘zlarni yetkazish uchun ishlatiladi. Bunda chet tilidagi voqelikka
yaqin, vazifasida oʻxshash, lekin bir xil boʻlmagan narsani bildiruvchi soʻzlar qoʻllaniladi.
Misollar:
fine art
–
tasviriy san’at, san’at, yuksak san’at;
imagination
–
fantaziya,
tasavvur qilish;
decorative design
–
dizayn, dekorativ dizayn;
masterpiece
–
shoh asar,
durdona;
creation
–
ijodkorlik, kreativlik;
drawing
–
chizmachilik;
sketch
–
eskiz.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
2 (2024) / ISSN 2181-3701
63
Shunday qilib, maqolada
chiqqan tarjima birliklarining faqat bir qismi ko‘rib
chiqildi va taqdim etildi. Shu bilan birga, ular rassomlik sohasi lug‘atini tarjima qilish
qiyin ish ekanligini, lekin har doim ham amalga oshirilishini ishonchli tarzda
isbotlaydilar.
Bizning ishimizda san’atga oid atamalarini ingliz tilidan o‘zbek tiliga tarjima
qilishda turli usullardan foydalanilganligini ko‘rsatish uchun diagramma (rasm) shaklida
taqdim etilgan.
O‘zbek san’atga oid terminlarining ko‘pchiligi rus rassomlik terminologiyasi
o‘zlashtirishi uchun baza vazifasini o‘tagan bo‘lsa, ayrimlari uchun ingliz tili ham vosita
vazifasini o‘tagan. Ruschadan pavilyon, fiksaj, medalon, mozaika, model so‘zlari kirib
kelgan, rus tiliga esa bular ingliz va fransuz tillaridan kirib kelgan. Yana bir qiziq misol:
Akvarel termini o‘zbek tiliga rus tilidan, rus tiliga fransuz tilidan kirib kelgan, ammo
aslida bu ibora italyancha frazeologizmdan
“aquarelle”
olingan bo‘lib, u italyan tiliga
lotincha
“aqua”
so‘zidan kirib kelgan (Валиева, 2022). Tadqiqotchilar ma’noli majoziy
asos va frazeologik birliklarning tarkibiy kombinatsiyasi tufayli frazeologik ekvivalent va
frazeologik analogiya usullari o‘rtasidagi chambarchas bog‘liqlikni qayd etadilar.
Ekvivalentlar boshlang‘ich tildagi frazeologik birliklarning obrazli asosi bilan san’atga oid
frazeologizmlarni yoki terminlarni tarjima qilinayotgan til o‘rtasidagi nihoyatda
chambarchas bog‘liqligi, komponent tarkibining birligi bilan ajralib turadi.
Frazeologik analogiya mazmunning qisman o‘zgarishi, shuningdek, tarjima
qilingan frazeologik birlikda komponent tarkibining o‘zgarishi (komponentni
almashtirish, komponent tarkibini qisqartirish) bilan tavsiflanadi. Quyidagi kontekst
bizga asl va tarjima birliklarining komponent tarkibidagi qisman nomuvofiqligini
ko‘rsatadi:
We were wet
to the
skin
, and cold and miserable
(Burkina, 2022). Bu misolda
biz frazeologik birlikning o‘zi va uning tarjimasi lug‘at orqali tarjimaning leksik
variantini
ham, uslubiy jihatdan neytral analogini ham nazarda tutayotganini ko‘rishimiz mumkin,
lekin tarjimon talqini yanada ifodali bo‘lishi uchun “
to the
skin”
tarjimon nisbatan oladi
:
Suyak
–
suyagigacha
nam o‘tib
, sovib, tushkunlikka tushdik (
Валиева, 2022)
.
29%
41%
23%
7%
Transkripsiya
Tarjima jarayonida mazmunidan yoki qisman o’xshashlik
Tavsif yoki tushuntirish
O'xshatish yoki nisbiy tarjima
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
2 (2024) / ISSN 2181-3701
64
XULOSA
Xulosa o‘rnida har bir fan, har bir san’at sohasida juda katta terminologik boylik
bor, jumladan ingliz va o‘zbek tillaridagi san’at terminlarining ham keng leksik hududni
qamrab olganligini aytish mumkin. Shuningdek, qaysi bir soha bo‘lmasin, uni tilshunoslik
nuqtai nazaridan tadqiq qilmoqchi bo‘lsak, o‘sha tilning tarixiy ildizlari, shakllanishi,
taraqqiyot bosqichlari bilan birgalikda leksikasiga, atama va frazeologizmlariga va
qolaversa, ularning milliy-madaniy, qiyosiy-tarixiy xususiyatlariga ham murojaat qilish
joiz bo‘ladi. Va nihoyat, ingliz va o‘zbek tilshunosligida tarmoqlar terminologiyasini
o‘rganish bo‘yicha yetarli tajribalar to‘plangan, qator sohalar terminlari ilmiy tahlildan
o‘tkazilgan va ularning ingliz, rus va o‘zbek adabiy tillaridagi o‘rni, mavqei tasvirlangan
bo‘lsa
-da, mazkur sohadagi barcha tadqiqotlar poyoniga yetgan, unga xos barcha
muammolar to‘la o‘z yechimini topgan, –
degan xulosaga olib kelmaydi. Chunki jamiyat
o‘z taraqqiyotini ta’minlash uchun hamma davrda ilm
-fanni rivojlantirish va uning
muammolarini tadqiq qilishga alohida e’tibor qaratadi. Qolaversa, frazeologizmlar
borasida, ayniqsa, san’at frazeologizmining ingliz, rus va o‘zbek tillarida
chog‘ishtirilishida ham qilinishi lozim bo‘lgan ishlar talaygina va hozirgacha mazkur soha
terminlarining mazmuni va ko‘lami haqida yagona to‘xtamga kelingan emas.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Анисимова А.Г. Методология перевода англоязычных терминов
гуманитарных и общественно
-
политических наук: автореф. дис. ... д
-
ра филол.
наук. –
М., 2010, c 67.
2.
Burkina A.M. Features of translating painting terms from English //
International School Scientific Bulletin. 2022. No.3. pp. 85-89.;
3.
Валиева Н.Т., Расулова Э.Т. Трудности перевода терминологии
искусствоведения с английского на узбекский язык//Казанский вестник молодых
учёных, vol. 1, no. 2 (32), 2022, pp. 205
-209.
4.
Hojiyeva G.S. San’atga oid terminlarning leksik
-semantik va milliy-madaniy
tahlili (fransuz va o‘zbek tillari misolida). Falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi. –
Buxoro,
2023.
–
B.97.
5.
Телия В.Н. Фразеология: семантический, прагматический и лингво
-
культурологический аспекты. Изд
-3.
–
М.: Школа «Языки русской культуры», 2021.
