Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Functional-semantic characteristics of negative words in
German and Uzbek languages
Adkham BERDIMURODOV
Samarkand State Institute of Foreign Languages
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received January 2024
Received in revised form
10 January 2024
Accepted 25 February 2024
Available online
25 May 2024
The functional-semantic features of negative words in
German and Uzbek languages and their correct use in the
speech process were considered in the article.
2181-3663
/©
2024 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss2-pp205-209
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
negative sentences,
functional-semantic
features,
German and Uzbek
languages,
semantic meaning,
structure.
Nemis va oʻzbek tillaridagi inkor soʻzlarning funksional
-
semantik xususiyatlari
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
inkor gaplar,
funksional-semantik
xususiyatlar,
nemis va oʻzbek tillari,
semantik ma’no,
struktura.
Mazkur maqolada nemis va oʻzbek tillaridagi inkor
soʻzlarning funksional
-semantik xususiyatlari va ulardan nutq
jarayonida to‘g‘ri foydalanish ko‘rib chiqildi.
1
Doctoral student, Samarkand State Institute of Foreign Languages.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
2 (2024) / ISSN 2181-3701
206
Функционально
-
семантическая характеристика
отрицательных слов в немецком и узбекском языках
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
отрицательные
предложения,
функционально
-
семантические
особенности,
немецкий и узбекский
языки,
смысловое значение,
структура.
В статье рассмотрены функционально
-
семантические
особенности отрицательных слов в немецком и узбекском
языках и их правильное употребление в речевом процессе.
KIRISH
Tildagi inkor mutlaq universal bo‘lib, hozirgi nazariy tilshunoslikning barcha
bo‘limlari tomonidan o‘rganiladigan eng muhim umumiy lingvistik kategoriyalardan
biridir. Turli tuzilishdagi tillarda inkor vositalarining ma’nolarini tavsiflash ushbu
turkumning mohiyatini chuqurroq ochib berishga yordam beradi. Inkor belgilarining
sathlararo korrelyatsiyasini tahlil qilish til tizimining tuzilishini, til sathlarining iyerarxik
tashkil etilishini va ularning funksiyalarini amalga oshirish jarayonida ularning o‘zaro
ta’sirini tushunishni chuqurlashtiradi [2]. Ilmiy adabiyotlarda lingvistik inkorning
lingvistik maqomi haqida umumiy fikr mavjud emas. U sintaktik, grammatik, mantiqiy-
grammatik kategoriya sifatida belgilanadi. Tilshunoslikda ham inkor modallik
kategoriyasi doirasida ko‘rib chiqiladigan nuqtai nazarni taqdim etadi.
Lingvistik adabiyotlarda inkorni ifodalash vositalari va usullari yetarlicha
yoritilmagan: inkor so‘zlar (olmosh va qo‘shimchalar), inkorning morfologik vositalari,
inkor affikslarining (prefiks va qo‘shimchalarning) so‘z yasalish va semantik
xususiyatlari, inkor gaplarning har xil turlari, ularning strukturaviy va semantik
xususiyatlari. Lingvistik universallik bo‘lgan toifalarni turli xil tuzilgan tillarda
ifodalashning lingvistik vositalarini o‘rganish nafaqat ushbu kategoriyalarning
mohiyatini chuqur ochib berish, balki ularning ishlash va o‘zaro ta’sir qilish
qonuniyatlarini tushunish uchun ham zarurdir.
O‘zbek tilshunosligida inkor fe’lning grammatik kategoriyasi sifatida tasniflanadi.
O‘zbek tilining birinchi grammatikalarida allaqachon fe’lning asosiy toifalari, shu
jumladan inkor kategoriyasi qayd etilgan. Inkor sof og‘zaki kategoriya sifatida tatar
adabiy tilining akademik va me’yoriy grammatikalarida batafsil tavsifini topdi [3].
Bundan tashqari, inkor kategoriyasining alohida tomonlarini o‘rganishga bag‘ishlangan
qator asarlarni ajratib ko‘rsatishimiz mumkin [4]. O‘zbek tilshunosligida inkor
kategoriyasini tushuntirishning boyligi va xilma-xilligiga qaramay, inkor butun til
tizimiga singib ketgan yagona ko‘p darajali funksional
-
semantik kategoriya sifatida ko‘rib
chiqilishi mumkin bo‘lgan maxsus umumlashtiruvchi tadqiqot hali ham mavjud emas.
O‘zbek tilida inkorni ifodalash vositalari va usullarining umumiyligi hali tasvirlanmagan.
Nemis so‘z yasalishi nazariyasi bo‘yicha olib borilgan izlanishlar hosila
darajasidagi inkor vositalarining tarkibiy va semantik xususiyatlarini o‘z ichiga oladi [1].
Umumiy grammatik asarlarda inkor maxsus bob va bo‘limlarda ko‘rib chiqiladi [2].
Yuqoridagilar maqolaning dolzarbligini belgilaydi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
2 (2024) / ISSN 2181-3701
207
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Nemis tilida inkor ma’noni ifodalovchi vositalar o‘zbek tilidagi inkor vositalariga
qaraganda ko‘p va turli xil ma’no ifodalaydi. Nemis tilidagi inkor vositalarining ma’nosini
to‘g‘ri tushunish va uni nutq jarayonida to‘g‘ri qo‘llay olish uchun ushbu inkor vositalari
haqida ma’lum bir bosqichli bilimga va malakaga ega bo‘lish kerak, aks holda tilning
ma’lum bir qoidalariga va uning jozibasiga putur yetkazib qo‘yish mumkin. Nemis tilida
gaplarni inkor qilish uchun turli xil vositalardan foydalanishimiz mumkin.
Wir haben niemanden gesehen
Biz hech kimni ko‘rmadik
Hier liegt nichts
Bu yerda hech narsa yo‘q.
Am Wochenende haben wir keinen
Unterricht
Hafta oxirida bizda dars yo‘q
Wir haben den Text nicht gelesen
Biz matnni o‘qimagan edik
Du bist mir doch nicht mehr böse, nein?
Menga endi jahlingiz yo‘q, shunday
emasmi?
1
.“Nein”
har doim “yo‘q” degan ma’noni anglatadi va doim
“nein
” so‘zidan keyin
vergul qo‘yiladi. U asosan ta’kidlangan so‘roq so‘zli gaplarni inkor sifatida javob qaytarish
uchun yoki taklifni rad etish uchun, rozi emasligini ifodalaydi.
Wollen Sie noch ein Stück Kuchen?
-Nein, danke!
–
Yana bir bo‘lak keks istaysizmi?
-
Yo‘q rahmat!)
Nein
urg‘uli va urg‘usiz holatda qo‘llanadi. Urg‘uli holatda u hayrat ma’nosini
ifodalaydi va gap oxirida undov belgisi qo‘llaniladi bu holatda u ma’noni kuchaytiradi.
Das gefällt mir hundert
-,
nein, tausendmal besser
!
–
Menga bu yuz marta, yo‘q ming
marta ko‘proq yoqadi!
Neindan
so‘ng so‘roq belgisi qo‘yilsa
,
bu kuchli ta’kidli ritorik so‘roq gap
hisoblanadi.
2.
“Nicht”
inkor yuklamasi ko‘pincha butun jumlani emas, balki faqat ma’lum bir
qismni yoki bitta so‘zni ham inkor etadi.
Schnee ist nicht schwarz, sondern wiess
–
Qor qora emas, balki oq rangda;
Warum
haben Sie nicht gesagt, dass du keine Pilze magst?
–
Nima uchun qo‘ziqorinlarni
yoqtirmasligingizni aytmadingiz ?
–
Yaxlit gapni inkor qilish uchun ishlatiladi:
Wer mag ein Stück Kuchen?
- Ich nicht
–
Kim bir bo‘lak keks xohlaydi? –
Men emas.
1.
Inkor ma’noli so‘zlardan oldin biro
r narsani ehtiyotkorlik bilan ifodalash uchun
ishlatiladi:
Der Aufsatz ist nicht schlecht, aber noch keineswegs sehr gut
–
Insho yomon
emas,lekin unchalik yaxshi ham emas.
Hayron qolganlikni ta’kidlash uchun yoki kinoyali gaplarda qo‘llaniladi va gap
oxirida undov belgisi qo‘yiladi!
Was du nicht sagst!?
–
Nima gapirmaysan!?
1.
Javob kutilmaydigan gaplarda qo‘llaniladi:
Wie oft habe ich nicht schon hier gesessen und an dich gedacht!?
–
Qanchalik tez-tez
bu yerda o‘tirib, seni o‘ylamaganman
-a!?
2. Gap oxirida suhbatdoshga rozilik bildirish uchun ishlatiladi:
Sie bleiben,nicht wahr?
–
Siz qolasiz, shundaymi?
-
Suhbatdoshdan ijobiy javob kutilayotgan savollarda qo‘llaniladi:
Ist diese Aussicht nicht wunderbar
?
–
Bu ko‘rinish ajoyib emasmi?
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
2 (2024) / ISSN 2181-3701
208
3.
“
Kein
”
inkor olmoshi odatda predmet va shaxslarni inkor qiladi va inkor
qilayotgan otdan oldin keladi.
Kein
inkor olmoshi sifat o‘rnida qo‘llanganda birlikda
noaniq ko‘plikda esa xuddi aniq artikllar kabi turlanadi:
Kein Offen, keine Frau, kein Buch
. Bu olmoshlardan tashqari inkorni ifodalovchi
nichts, nie, niemals, nirgends, niemand
ravishlari qo‘llaniladi.
4. Nemis tilida hosila sifatlardagi
-frei, -los, -leer
qo‘shimchalari biror narsaning
yo‘qligini bildiradi, shuning uchun ularni inkor so‘z yasovchi elementlarga kiritish
mumkin.
-los, -leer, -frei
qo‘shimchalari odatda o‘zbek
tilidagi
-siz
qo‘shimchaga, rus tilida
esa
bez-
prefiksiga mos keladi:
bedingungslos
–
shartsiz;
sorgenfrei
–
tashvishsiz
(beparvo);
kraftlos
–
kuchsiz;
kopflos
–
ehtiyotsiz;
wortlos
–
so‘zsiz (jim);
kostenlos,
kostenfrei
–
pulsiz (tekin);
erfolglos
–
muvaffaqiyatsiz, omadsiz;
hilflos
–
yordamsiz
(nochor) va boshqalar.
5. Nemis tilida inkor qilish
un-
prefiksi ot yasashda qo‘llanganda ham sodir bo‘lishi
mumkin: Auf-merksamkeit
–
Unaufmerksamkeit, Ehrlichkeit
–
Un-ehrlichkeit, Recht
–
Unrecht, Dankbarkeit
–
Un-dankbarkeit, Verstand
–
Unverstand.
O‘zbek va rus tillari bilan taqqoslash shuni ko‘rsatadiki, nemischa nicht, nichts
-,
un-
prefikslari odatda ruscha “ne”
-
emas prefiksiga mos keladi va o‘zbek tilida ko‘p
funksiyali -
siz qo‘shimchasi mavjud:
unglucklich
–
baxtsiz.
Nemis tilidagi ba’zi otlar va fe’llar
mifi-
prefiksi yordamida salbiy ma’noni oladi.
Masalan:
Er-folg
–
Mifierfolg, Ernte
–
Mifiernte, Klang
–
Mifiklang, Verstandnis
–
Mifiverstandnis, Deutung
–
Mifideutung, Gunst
–
Mifigunst va boshqalar; deuten
–
mifi-
deuten, verstehen
–
mifiverstehen; gefallen
–
mififal-len
;
geraten
–
mifiraten; gelingen
–
mifilingen, glu-cken
–
mifiglucken [5]
. Bu so‘zlar rus tiliga emas inkor prefiksi bilan, o‘zbek
tiliga esa fe’llar
-ma
inkor affiksi bilan, esa -siz affiksi bilan tarjima qilingan.
XULOSA
Shunday qilib mantiqiy inkorning lingvistik korrelyatsiyasi vazifasini bajaruvchi
inkorning lingvistik kategoriyasi o‘ziga xos parametrlar bilan tavsiflanadi. Lingvistik
inkor bilan, lingvistik amalga oshirish vositalari bilan uzviy bog‘liq holda, lingvistik va
mantiqiy shakllar o‘rtasidagi izchillik tilning o‘zlari tomonidan ichkaridan buziladi.
Demak, agar mantiqiy bayon va mantiqiy inkor bir-birini inkor etuvchi tushunchalar
bo‘lib, tafakkurda salbiy va tasdiqlovchi hukmlar shaklida aks etsa, formal mantiqda
qarama-
qarshi gap/inkor qat’iy muntazam bo‘lsa, lingvistik inkor har doim ham lisoniy
bayonga qarama-
qarshi bo‘lavermaydi.
Bir tomondan, mantiqiy inkorni obyektivlashtiruvchi lingvistik inkor boshqa
denotativ ma’nolarni ifodalashi mumkin, masalan:
Ablehnung, Verbot, Protest,
Meinungsverschiedenheit
(rad etish, taqiqlash, norozilik, kelishmovchilik) va boshqalar. U
turli modal ma’nolar, semantik nyuanslar bilan murakkablashishi yoki stilistik jihatdan
o‘zgartirilishi mumkin. Lingvistik inkor ijobiy ma’noni amalga oshirishi mumkin.
Boshqa tomondan, lingvistik inkor bilvosita, tilning belgilanmagan vositalari bilan
amalga oshirilishi mumkin. Lingvistik inkorning o‘ziga xosligi tilning turli vositalari
(belgilangan va belgilanmagan) yordamida bitta mantiqiy inkorni aktuallashtirish
qobiliyatidadir:
Er war grausam (
U shafqatsiz edi
)
.
Er kannte kein Mitleid (
U achinishni
bilmas edi
)
.
Er war nicht verärgert
(
U xafa emas edi
).
Er war grausam (U shafqatsiz edi)
.
Weiß Rahm, was es ist?!
(
Rahm nimaligini biladimi?!
).
Ist er nicht ein Tyrann?!
(U zolim
emasmi?!)
[5].
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
2 (2024) / ISSN 2181-3701
209
Nemis tilida ko‘proq strukturaviy yaxlitlik bilan ajralib turadigan mononegativ til
sifatida, umumlashtirilgan inkor gapning faqat bitta a’zosi bilan aktuallashtiriladi va
butun bayonotni salbiy qiladi:
Niemand hommt.
O‘zbek tilida esa aksincha, inkor olmoshi
ishtirokida inkor predikat gapning zaruriy tarkibiy qismiga aylanadi:
Hech kim kelmaydi
.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1. D.Abduxalilova, F.Rahmatov, Z.Xudayberdiyeva NEMIS VA O
‘
ZBEK TILLARIDA
JUFT SO
‘
ZLAR VA ULARNING O
‘
ZBEK TILIDA IFODA ETILISHI // Academic research in
educational sciences. 2021. №6.
2. U.M.Imomova, & D.D. Davlatova (2023). NEMIS TILIDAGI BIR QANCHA INKOR
VOSITALARINING TASNIFI VA ULARDAN NUTQ JARAYONIDA TO‘G‘RI FOYDALANISH.
Innovation: The Journal of Social Sciences and Research, 1 (6), 126-127. DOI:
10.5281/zenodo.7650547
3.
Ризаев Б. Семантика конструкций с финитивными глаголами: учебное
пособие / Баходир Ризаев. –
Ташкент: Янги аср авлоди, 2020.
4.
Хасанова Н.С. Отрицательные суффиксы и префиксы в узбекском, русском
и немецком языках // Вестник ТГГПУ. 2022. №1.
5.
Langenscheidt Großwörterbuch Deutsch als Fremdsprache für Android.
Langenscheidt KG, Berlin Paragon Software Group, 2012.
