Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
General theoretical foundations of legal speech
Shakhlo KUCHIMOVA
Tashkent State University of Uzbek Language and Literature named after Alisher Navoi
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received January 2024
Received in revised form
10 January 2024
Accepted 25 February 2024
Available online
25 May 2024
A lawyer’s
professional speech is the basis of his business
competence. Legal practice contributes to the emergence of
conditions that require appropriate solutions in the process of
interpersonal interaction, therefore the development of speech
among lawyers is a necessary condition for the development of
professional skills. However, there is often a need for
recommendations on improving a lawyer’s speech, editing
dialogue, and conducting a conversation. This article examines
the features of a lawyer’s professional
speech from a legal and
linguistic point of view.
2181-3663
/©
2024 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss2-pp224-228
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
speech,
conversation,
qualifications,
professionalism,
literacy.
Yuridik nutqning umumiy nazariy asoslari
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
nutq,
suhbat,
malaka,
professionallik,
savodxonlik.
Huquqshunosning
professional
nutqi
uning
kompetensiyasining asosidir. Yuridik amaliyot shaxslararo
o‘zaro munosabatlar
jarayonida tegishli yechimlarni talab
qiladigan shart-
sharoitlarning paydo bo‘lishiga yordam beradi,
shuning uchun huquqshunoslar o‘rtasida nutqni rivojlantirish
kasbiy ko‘nikmalarni rivojlantirish uchun zarur shartdir. Biroq,
ko‘pincha yuridik xizmati xodimining nutqini takomillashtirish,
dialogni tahrirlash va suhbatni o‘tkazish bo‘yicha tavsiyalarga
ehtiyoj bor. Ushbu maqolada yuridik nutqning xususiyatlari
lingvistik nuqtai nazardan ko‘rib chiqiladi.
1
Basic doctoral student (PhD), Tashkent State University of Uzbek Language and Literature named after Alisher Navoi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
2 (2024) / ISSN 2181-3701
225
Общие теоретические основы юридической речи
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
речь,
разговор,
квалификация,
профессионализм,
грамотность.
В
данной
статье
рассматривается
значение
профессиональной речи для юридической практики, которая
является ключевым элементом деловой компетенции
юриста. Юридическая деятельность создаёт условия,
требующие
продуманного
решения
в
процессе
межличностного общения, что делает развитие речевых
навыков неотъемлемой частью профессионального роста
юристов.
В
статье
анализируются
особенности
профессиональной речи юристов, включая необходимость
усовершенствования речевых навыков, редактирования
диалогов и организации бесед, с точки зрения лингвистики.
Qonunlar, protsessual hujjatlar va sud nutqlari tilini o‘rganish ikki fan:
huquqshunoslik va tilshunoslik tomonidan amalga oshiriladi. Biroq, normativ yoki
protsessual hujjatning, sud nutqining tili haqida gapirganda, mualliflar birinchi navbatda
huquqshunos sifatida harakat qilishadi, chunki ularni hujjatda ifodalangan huquqiy
mazmun qiziqtiradi, til tahlili, qoida tariqasida, hech qanday muammosiz tegishli
lingvistik asos, mohiyatan aniqlik, ravshanlik, ifodalilik haqida umumiy munozaralarga
qisqartiriladi.
A.F. Kony, yuridik nutq va uning turlari
me’yorlarini mukammal biladigan, umumiy
ma’lumoti maxsus ta’limdan oldin bo‘lgan shaxs bo‘lishi kerak, deya ta’kidlagan [4].
Нuquqshunos har kuni hayotning turli xil hodisalari bilan shug‘ullanadi va u bu
hodisalarni to‘g‘ri baholashi, ular bo‘yicha to‘g‘ri qaror qabul qilishi va unga murojaat
qilgan odamlarni o‘z nuqtai nazarining to‘g‘riligiga ishontirishi kerak. Ular tomonidan
nutq normalarining buzilishi suhbatdoshlarning salbiy munosabatiga sabab bo‘lishi
mumkin. Demak, yuristning professional quroli bu nutqdir.
Нuquqshunos faoliyatida nutq axborot tashuvchisi va ta’sir qilish vositasi sifatida
ishlaydi. Nutq orqali ta’sir qilish har xil ko‘rinishda bo‘lishi mumkin: shaxsning shaxsga
ta’siri, shaxsning bir guruh odamlarga, shaxsning auditoriyaga ta’siri va boshqalar.
shaxsning
shaxsga
shaxsning
guruhga
Yuridik
xodimning
nutq
faoliyati
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
2 (2024) / ISSN 2181-3701
226
Hozirgi vaqtda so‘zning tuzilishi va uning ma’nosiga hurmat sezilarli darajada
zaiflashdi. Ayrim jinoyat-
protsessual hujjatlarni ko‘rib chiqsak, nutqiy va uslubiy
xatolarga duch kelishimiz mumkin. Bugungi kunda huquqshunosning professional
nutqini qanday yaxshilash mumkin? Ehtimol, bu holatda mutaxassis filologlarning
yordami kerak bo‘ladi. So‘z hurmatga loyiq, til esa san’at ekanligini unutmasligimiz lozim.
A.A. Ushakov, huquqshunos, yuridik tilshunosligining asoschisi shunday deb yozgan edi:
“...Qonunlar tili... yuridik maktablarda deyarli oʻrganilmaydi. Huquqning umumiy
nazariyasida va ayrim ixtisoslashgan ilmiy fanlarda juda qisqacha muhokama qilinadi.
Huquqshunoslik fakulteti talabalari huquq tili haqida kerakli bilimlarni olmaydilar” [5].
Нuquqshunos nutqi, boshqa ixtisoslashtirilgan nutq kabi, ma’ruzachida advokatni tanib
olish imkonini beradigan bir qator xususiyatlarga ega bo‘lishi kerak va amalda mavjud.
Ammo shuni ta’kidlash joizki, huquqshunoslik sohasida ham, jamiyat hayotining boshqa
sohalarida ham yetarli bilimga ega bo‘lgan tajribali va malakali huquqshunosgina
huquqiy nutqni samarali boshqarishi mumkin [3].
Bizning fikrimizcha, huquqiy nutqning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
Н
uquqshunosning nutqining yakuniy muvaffaqiyati uning kasbiy tajribasi, bilimi,
materialni o‘zlashtirganligi, samimiyligi, chidamliligi, o‘zini tuta bilishi, o‘z his
-
tuyg‘ularini tashqi tomondan to‘g‘ri ifodalash qobiliyatiga bog‘liq bo‘ladi. Bizningcha,
Huquqiy nutq tinglovchilarga, ularning fikriga, qiziqishlariga,
kayfiyatiga, his-
tuyg‘ulariga, xatti
-
harakatlariga ta’sir qilish maqsadida
o‘rgatadi, tarbiyalaydi va talaffuz qilinadi.
Huquqshunos o‘z nutqidan ko‘zlangan maqsadni amalga oshirish
uchun yuksak nutq va aqliy madaniyatga ega bo‘lishi kerak. Huquqiy
nutq ilmiy mazmunga ega bo‘lishi va huquqiy normalarga mos kelishi
kerak.
Н
uquqshunos nutqining mazmunini hayot bilan mohirlik bilan
bog‘lash, tinglovchilarning talab va holatini hisobga olish, lingvistik
ifoda vositalaridan (intonatsiya, urg‘u, pauza va hokazo) unumli
foydalanish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
2 (2024) / ISSN 2181-3701
227
advokat adabiy til me’yorlarini mukammal egallagan va mashhur notiq
-huquqshunosi
A.F.
Koni, “umumiy ta’lim maxsus ta’limdan oldinroq bo‘lishi kerak”. Va bu adolatli!
Advokatga ishoniladi, chunki u har kuni hayotning turli xil hodisalari bilan shug‘ullanadi
va u bu hodisalarni to‘g‘ri baholashi, ular bo‘yicha to‘g‘ri qaror qabul qilishi va unga
murojaat qilgan odamlarni o‘z nuqtai nazarining to‘g‘riligiga ishontirishi kerak.
Huquqshunos tomonidan til normalarining buzilishi suhbatdoshlarning salbiy
munosabatiga sabab bo‘lishi mumkin [4].
Demak, nutq huquqshunosning professional qurolidir. Yuridik xodimning nutq
madaniyatiga oid masalalar esa hayotning o‘zi, amaliy zarurat bilan qo‘yiladi [1].
Huquqshunosning o‘z fikrini adabiy til me’yorlariga mos ravishda professional va
malakali bayon etish burchi huquqning yuksak va mas’uliyatli maqomi bilan ta’kidlangan.
Bizning fikrimizcha, huquqshunoslar
keng fundamental umumiy ta’limga muhtoj.
Huquqiy tarbiya insonparvarlik tarbiyasining tarkibiy qismi sifatida qaralib, uning
maqsadi va natijasi har tomonlama rivojlangan shaxs hisoblanadi. Nutq madaniyati
huquqiy madaniyatning tarkibiy qismlaridan biridir. Advokat, albatta, mantiqiy, to‘g‘ri,
malakali, bahslasha olish va og‘zaki nutqni aniq qurish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak. Sud
hujjatlari va bayonnomalarini tahlil qilish sud hujjatlari va bayonnomalarida nafaqat
huquqiy, balki nutqiy, grammatik, imlo va tinish belgilariga ham tez-
tez yo‘l qo‘yiladi,
degan xulosaga kelish imkonini beradi [2].
Maʼlum bo‘ldiki, O‘zbekistonda huquq tili haqida, asosan, yuridik sohaga oid darslik
va o‘quv qo‘llanmalarda fikr bildirilgan bo‘lib, ularda huquq tili lisoniy jihatdan
o‘rganilmagan. O‘zbek tilshunosligida А.Аripovaning “Notiqlik nutqining lisoniy
-uslubiy
vositalari” mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasida hamda “Notiqlik va uning lisoniy
-
uslubiy vositalari” nomli ilmiy
-ommabop risolasida sud notiqligini shakllantiruvchi
lisoniy, badiiy, nolisoniy vositalar izchil ko‘rsatib berilgan [4]. Bugungi kunda yuridik til
masalasida, til va huquq doirasida ham yuridik, xam lingvistik bilimlarga ega bo‘lgan
tadqiqotchilar tomonidan ilmiy izlanishlar olib borishni davrning o‘zi ko‘rsatmoqda.
Chunki mazkur tadqiqotlar bir vaqtning o‘zida yuridik xamda lingvistik bilimlarni talab
qiladi. Huquqshunoslarning til imkoniyatlaridan yetarlicha foydalana olmasliklari
natijasida qonun hujjatlari matnlarida bahs talab o‘rinlar uchramoqda. O‘z navbatida,
tilshunoslar xam yuridik bilimlardan yaxshi xabardor bo‘lmasliklari sababli qonun
hujjatlarini yoza olmaydilar. Huquq tilini huquqshunos xam, tilshunos xam o‘rganishi
mumkin, lekin ularning muayyan masalaga yondashuvi farq qiladi. Huquqshunos
normativ huquqiy matnning huquqiy jihatlariga eʼtibor qaratsa, tilshunos esa uning
lingvistik tomoniga eʼtibor qaratadi. Shunday ekan, muayyan normativ huquqiy hujjat
matnini yozishda lingvo-
yuridik bilimga ega bo‘lgan mutaxassisga ehtiyoj seziladi.
Mamlakatimizda yuridik til va yuridik nutq masalalarini takomillashtirish, bu
sohani rivojlantirish, til va huquq, yuridik til va yuridik nutq nazariyasi bilan bog‘liq ilmiy
tadqiqot ishlarini rag‘batlantirish hamda shu sohada yetuk malakali kadrlar tayyorlash
maqsadida “Yurislingvistika” deb nomlangan yangi ilmiy yo‘nalishni yo‘lga qo‘yish
borasida bir qator mutaxassislarning, jumladan, tilshunos olim Sh.Kuchimovning saʼy
-
harakatlarini alohida eʼtirof etish muhim [2].
Binobarin, huquqshunos nutqida ham, qonun normalarini ifodalashda,
ayblanuvchining harakatlarini belgilashda ham, jinoyatni tasniflashni asoslashda ham
nihoyatda aniq bo‘lishi lozim. M.A.
Ashurovning fikricha, nutqning ta’sirchanligini
belgilovchi eng muhim sifati adabiy tilining umume’tirof etilgan me’yorlariga rioya
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
2 (2024) / ISSN 2181-3701
228
qilishni nazarda tutuvchi to‘g‘rilikdir. Ko‘pincha huquqshunoslar sintaktik me’yorlarni
buzadilar, masalan, “nizomga zid”, “tushuntirishga ko‘ra”, “qonunga muvofiq” va hokazo.
Shuningdek, huquqshunosning professional nutqining samaradorligini oshirish o‘zbek
tilining sintaktik me’yorlarini buzish bilan to‘sqinlik qiladi. [4]
Huquqshunos nutqining ixchamligiga fikrlarni aniq ifodalash, aniq formulalar
mavjudligi, ma’lumot olib kelmaydigan keraksiz so‘zlarning yo‘qligi, so‘zlashuv va
keraksiz, o‘rinsiz fikrlarning yo‘qligi bilan erishiladi. Ijobiy suhbat uchun huquqshunos
nutqi birinchi bosqichning ikkita tamoyiliga mos kelishi kerak
–
psixologik to‘siqlarni olib
tashlash va kuchlanishni pasaytirish, ular bitta funksiyaga birlashtirilgan, ularni keyingi
aloqa uchun asos tayyorlash deb atash mumkin. Birinchi bosqichning asosiy omillarini
salbiy va ijobiyga bo‘lish mumkin. Ijobiy
–
mijozning roziligiga sabab bo‘lgan omillar.
Salbiy omil
–
bu to‘siqlarning paydo bo‘lishini belgilaydigan darhol hushyorlik.
Muloqot tamoyillaridan biri suhbat uchun neytral mavzuni tanlash bo‘lishi kerak,
masalan, ob-
havo. Shu bilan birga, huquqshunosning to‘g‘ri nutqi bunday muammolarni
baholashni o‘z ichiga olishi kerak. Qoida tariqasida, bu ma’lum bir guruh uchun umumiy
hukmlardir. Maqolada sanab o‘tilgan barcha fazilatlarga ega bo‘lgan huquqshunosning
nutqi ta’sir ko‘rsatadigan sifatida qabul qilinadi. Faqat shu sharoitda u o‘zining yuqori
ijtimoiy vazifasini bajara oladi [5].
Masalaning mohiyatidan kelib chiqqan xolda xulosa qilsak, huquq tili va nutqini
ilmiy-
nazariy jihatdan o‘rganish orqali milliy yuridik til modelini yaratish, huquqshunos
xamda tilshunos olimlarning o‘zaro hamkorligini yo‘lga qo‘yish orqali har ikkala sohaga
oid fundamental ilmiy tadqiqot ishlari olib borish mumkin. Shunday qilib,
huquqshunosning kasbiy faoliyatida nutq, so‘z, til alohida o‘rin tutadi. Huquqshunosning
malakali professional nutqining asosiy vazifasi
–
o‘z fikrlarini tushunarli shakllantirish,
asosiy nutq funksiyalarini bajara olish, nutqda monotonlikdan qochish, o‘zini ifodalash va
intonatsiya, bu esa suhbatning to‘g‘ri ohangini o‘z ichiga oladi. Og‘zaki ifodalashning
zarur vositalaridan foydalangan holda, bayonotning semantik yaxlitligiga erishish,
o‘z nutq strategiyasini ishlab chiqish, muammoni o‘z tahliliga tayanish va ushbu
muammoga o‘z bahosini bildirish kerak.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
M.A.Ashurov Yuristning professional nutqi // Наука и современность. 2022.
№1. В. 117
-125.
2.
Икрамов Р. А, & Мўйдинов Қ. А. (2021). ҲУҚУҚ
ТИЛИ ВА НУТҚИ.
Academic
research in educational sciences, 2 (9), 719-727.
3.
Kony A.F. The art of speech in court.
–
Publishing house: “Autograph”, 20
21.
–
P. 320.
4.
Мирхамидов М., Хдсанов С. Юридик тил ва хукукшунос нутки.
-
Тошкент:
Университет, 2004. –
238 б.
5.
Шарипова Н. А. Ушаков о типологии государства и права//Вестник
Пермского университета. Юридические науки, no. 1, 2022, pp. 151
-158.
kelishuvlarning
chastotasi
ularning o‘zaro
va tasodifiyligi
har ikki
tomonning
roziligi tartibi
