Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
The methodology of teaching pronunciation skills in
English (on the example of Uzbek learners)
Guli ERGASHEVA
Uzbekistan State World Languages University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received March 2024
Received in revised form
10 April 2024
Accepted 25 April 2024
Available online
25 July 2024
The article highlights the problem of interference in the
pronunciation of English among Uzbek students and suggests
ways to improve it. The purpose of the study is to provide
additional information about the factors influencing the process
of learning a foreign language. According to scientists, students
are able to overcome difficulties with pronunciation even in an
artificial language environment with the help of special
exercises and methods that are considered necessary.
2181-3701
/©
2024 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss3-pp104-108
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
interference,
listening comprehension,
grammatical interference,
competence,
sound,
articulation,
accent.
Ingliz tilida toʻgʻri talaffuz koʻnikmalarini oʻrgatish
usullari (oʻzbek til oʻrganuvchilari misolida)
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
interferensiya,
tinglab tushunish,
grammatik aralashuv,
kompetensiya,
tovush,
artikulyatsiya,
aksent.
Maqola doirasida ingliz tilini oʻrganayotgan oʻzbek tilida
soʻzlashuvchi talabalarning talaffuzidagi qiyinchiliklar koʻrib
chiqiladi va takomillashtirish usullari taklif etiladi. Maqsadimiz
–
tilni oʻrganish jarayoniga taʼsir koʻrsatuvchi omillar haqida
koʻproq maʼlumot berish. Olimlarning fikriga koʻra, talaffuzdagi
muammolar, sun’iy til muhitida ham oʻquvchilar maxsus
mashqlar, usullar orqali yengib oʻtishlari mumkin boʻlgan ingliz
tilini oʻrgatish til funksiyasi va kommunikativ kompetensiya
bilan chambarchas bogʻliqligi sababli toʻgʻri talaffuz ustida
ishlash zarur deb hisoblaymiz.
1
Doctor of Philology, Professor, Uzbekistan State World Languages University.
2
Doctor of Philosophy (PhD), Uzbekistan State World Languages University. E-mail: gullolainamova@gmail.com
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
3 (2024) / ISSN 2181-3701
105
Методика
обучения
навыкам
правильного
произношения на английском языке (на примере
узбекских учащихся)
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
интерференция,
понимание на слух,
грамматическая
интерференция,
компетентность,
звук,
артикуляция,
акцент.
В статье освещается проблема интерференции в
произношении английского языка у узбекских студентов и
предлагаются пути ее улучшения. Цель исследования
заключается
в
предоставлении
дополнительной
информации о факторах, влияющих на процесс освоения
иностранного языка. Согласно мнению ученых, студенты
способны преодолеть трудности с произношением даже в
искусственной языковой среде с помощью специальных
упражнений и методов, которые рассматриваются как
необходимые.
Ingliz tilini talaffuz qilishni o
ʻ
rgatish ingliz tilini o
ʻ
qitishning muhim jihati bo
ʻ
lib,
aniq talaffuz samarali muloqot kalitidir. Ingliz tili talaffuzini o
ʻ
zlashtirishda ikki xil usul
mavjud. Birinchi usul intuitiv, ya
’
ni tilni his qilib o
ʻ
rganish. Ikkinchi usul tahliliy bo
ʻ
lib,
artikulyatsiya bilimiga asoslanadi. Talaffuzni o
ʻ
rgatish uchun an
’
anaviy ravishda
qo
ʻ
llanilgan o
‘
usullar mavjud. Talaffuzni o
ʻrgatishning an’anaviy “eski” va samarali usuli
“drilling” boʻ
lib, uning bir qancha sabablari bor. Bu o
ʻ
quvchilar va o
ʻ
qituvchilar uchun
hissiy xavfsizlikni ta’minlaydi. Mashgʻ
ulotlarni bajarish nisbatan oson, ular ko
ʻ
p hollarda
o
ʻ
quv materialini o
ʻ
zlashtirishning natijasini kafolatlaydi.
Ingliz alifbosida 26 ta harf va 44 ta tovush mavjud. Agar ba’zi tillarda har bir harf
faqat bitta tovushni bildirsa, ingliz tilida bitta harf to
ʻrttagacha, ba’zi hollarda esa
yettitagacha tovushni
bildirishi mumkin. Shu sababli “Biz “Liverpul” deb yozamiz, lekin
“Manchester” deb oʻqiymiz” inglizlarning sevimli iborasi:o‘. Bundan tashqari,
artikulyatsiya (til, lablar, og‘izning harakati) rus tilidan sezilarli darajada farq qiladi. Rus
tiliga o‘xshash tovushlar mavjud, ammo ularni talaffuz qilishda artikulyatsiya organlari
boshqacha ishlaydi. Agar siz aksentingizdan xalos bo‘lishni istasangiz yoki hech
bo‘lmaganda ingliz tilida gapirishga yaqinlashmoqchi bo‘lsangiz, barcha farqlarni hisobga
olish kerak.
Ingliz tilini o‘rganayotgan o‘zbeklar ona tilida mavjud bo‘lmagan tovushlarni
talaffuz qilishda birmuncha qiyinchiliklarga duch kelishadi, masalan : /s/ va /z/
tovushlarini adashtirib yuborishadi.
O‘quvchilar /z/ tovushi o‘rniga /s/ deb talaffuz
qiladilar, shuning uchun “peas”
so‘zi “peace”
deb talaffuz qilinadi. Natijada, ma’no ham
o‘zgaradi. Ayrim undoshlar esa yoziladi, lekin talaffuz qilinmaydi.
Tilshunos olim
A. Abduazizovning nazariy fonetika,
ingliz va o‘zbek tilidagi unlilar, undoshlar va so‘z
urg‘usining qiyosiy tipologiyasi asarlaridan foydalanib, o‘zbek ingliz tilini
o‘rganuvchilarda uchraydigan talaffuz muammolarini o‘rgandik.
Undosh tovushlar muammosi. Agar undosh tovushlar jadvaliga nazar tashlasak,
ayrim undosh tovushlarning soni va artikulyatsiyasidagi farqlarni topamiz. Ingliz tilidagi
baʼzi undosh tovushlar, masalan, [th], [ð], [w] oʻzbek tilida topilmaydi. Shuning uchun
ular bu undosh tovushlarni artikulyatsiyasi tufayli talaffuz qilishda muammolarga duch
kelishadi. Bu tovushlarni farqlash o‘zbek o‘quvchilari uchun juda qiyin. Spikerlar
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
3 (2024) / ISSN 2181-3701
106
ko‘pincha “thank” kabi so‘zda ovozsiz frikativ [th] o‘rniga qattiq ovozsiz to‘xtash [t]
yaratadilar. O‘zbek tilidek [t] tovushini aytadilar, chunki boshlang‘ich darajadagi
o‘quvchilarda “th” harfi kuchli aspiratsiyalangan [t] bilan birlashtiriladi. Ingliz tilini
boshlang‘ich darajada o‘rganuvchilar odatda [ð] tovushlari uchun [d] yoki [z] ni ishlab
chiqaradilar, shuning uchun “than” so‘zi [dæn] yoki [zæn] kabi eshitilishi mumkin.
Menyuk (1968) ga ko‘ra, dental frikativlar [th] va [ð] ona tilida so‘zlashuvchilar o‘z
tillarini o‘zlashtirganlarida tushunadigan oxirgi tovushlardir va bu tovushlar ingliz tilini
o‘rganuvchilar tomonidan eng tez
-tez almashtiriladigan tovushlardir. Bundan tashqari,
oʻzbek tilidagi [t] va [d] undoshlari alveolyar va apikal boʻgʻiniga ega ingliz [t], [d]
undoshlariga qaraganda dental va dorsal boʻlib, frontal holatda boʻgʻinlanadi. Oʻzbek [s],
[z], [sh], [j] ingliz tilidagi [s], [z], [
ʃ
], [
ʒ] ga qaraganda ogʻiz boʻshligʻining frontal holatida
ishlab chiqarilishi mumkin. Bu tovushlarning artikulyatsiyasini o‘zlashtirish uchun o‘zbek
o‘quvchilaridan ko‘p vaqt va kuch talab etiladi.
Ingliz [l] fonemasiga kelsak, u ikkita allofonga ega: “aniq” va “qorong‘i” ularning
farqi oldingi ikkinchi darajali (aniq) va orqa ikkilamchi fokusli (qorong‘i) talaffuzga
asoslangan. Tilning gorizontal harakatiga koʻra, ingliz tilidagi unlilar old, old orqaga,
aralash va orqaga oldinga va orqaga boʻlishi mumkin, oʻzbek unlilari esa toʻliq old va
orqa. Bu shuni anglatadiki, ular unlilarni farqlash va talaffuz qilishda qiyinchiliklarga
duch kelishadi: [i], [
ə
], [
ɜ
:], [u], [
ʌ
]. [Live-leave] [sit-seat] [fit-feet] [hit-
heat] kabi so‘zlarni
talaffuz qilishda qiyinchiliklarga duch kelishadi. Ingliz va oʻzbek unlilarining sifat
xususiyatlarini oʻz ichiga olgan yuqoridagi farqlardan tashqari, vaqt –
lax, checked
–
free
kabi boshqa barcha farqlarni aniq koʻrsatuvchi miqdor belgilariga koʻra farq ham mavjud.
Oʻzbek unlilari odatda “oʻrta” tovushlar boʻlib, choʻziq ham, qisqa ham emas. J.
Jalolovning
fikricha, bu unlilarni talaffuz qilish uchun o‘quvchilar ko‘p artikulyatsiya mashqlarini
bajarishlari kerak. Aks holda, bu ma’noga ta’sir qilishi mumkin. S.
Pit Korder tomonidan
berilgan metodik tavsiyalar o‘zbek tilini ingliz tilini o‘rganuvchilarga qo‘llanilishi
mumkin. O‘zbeklarga ingliz tilini o‘rgatishda ba’zi qiyinchiliklar paydo bo‘lishi mumkin.
O‘zbek tilini o‘rganuvchi ingliz tili talabalari uning so‘zining umumiy “stress energiyasini”
asosan bir yoki ikki o‘ringa, odatda oxirgi bo‘g‘inlarga jamlash o‘rniga, butun gap bo‘ylab
tengroq taqsimlashni o‘rganishlari kerak bo‘ladi. Aks holda oʻzbek tilining ritmik
tuzilishidan kelib chiqadigan talaffuz xatolari yuzaga kelishi mumkin.
Ingliz tilida o‘quvchilar bilan foydali va tavsiya qilinishi mumkin bo‘lgan usullarda
biri “minimal pair” usulidir
–
bu talaffuzni o‘rgatishning muhim usuli bo‘lib, unda faqat
bitta tovush o‘zgartirilganda har xil ma’noga ega bo‘lgan ikkita so‘z juftlanadi. O‘qituvchi
talabalarga minimal juftlikdagi tovushlarni ajratishga yordam beradigan mashqlarni
taklif qiladi. Barcha harakatlar juftlik ishlari bilan birga bo‘lishi kerak. Ushbu bosqichda
o‘qituvchi o‘z o‘quvchilarini noto‘g‘ri javoblarni muhokama qilishga taklif qilishi kerak.
Bu muammo bir o‘quvchini eshitishida yoki boshqasining talaffuzidagi kamchiligini
aniqlash imkonini beradi. Muammo aniqlangandan so‘ng, o‘qituvchi uni tuzatishi kerak;
va agar kerak bo‘lsa, talabalardan undan keyin takrorlashni so‘raladi.
Keyingi usul
sifatida oynadan foydalanishni tavsiya qilsak bo‘ladi.
Bu usulda o‘quvchilar o‘qituvchiga
taqlid qilib, ko‘zguga qarab, lablarini o‘qituvchining lablari bilan solishtiradilar.
O‘qituvchi o‘quvchilardan sinfga o‘zlari bilan cho‘ntak oynalarini olib kelishlarini
so‘raydi, shunda u qiyin tovushni aytganda, o‘quvchilar ko‘zguga qarab, lablarini
o‘qituvchining lablari bilan taqqoslab, unga taqlid qiladilar . Ushbu talaffuz usuli so‘z
oxirida diftongizatsiya qiluvchi unlilarni yo‘q qilishga yordam beradi. O‘qituvchi
o‘quvchilarga gapirishni to‘xtatmaguncha og‘iz holatini o‘zgartirmaslikni buyuradi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
3 (2024) / ISSN 2181-3701
107
“Tongue
-
twisters” tez aytish usuli
(tovushlarning bir-biriga xalaqit berishi sababli
tovush xatosisiz aytish qiyin bo‘lgan iboralar). Masalan,
“Swans swam in sw’arm and
swiftly swerved to swallow the sweet worm” yoki “She sells sea shells on the sea shore
and the shells she sells are sea shells.” Boshqa misollar: “The scythe of this size is the size
of the scythe” tez aytishlar orqali dars jarayonida talaffuzni takomillashtirish samarali
usul hisoblanadi.
Intonatsiya va urg‘u. O‘quvchilarga ingliz tilida intonatsiya va so‘z urg‘usining
ahamiyatini o‘rgatishga e’tibor qaratish. Ularni so‘zlar va gaplardagi to‘g‘ri bo‘g‘inlarni
ta’kidlashni mashq qiling.
Modellashtirish yoki
tinglab tushunish. To‘g‘ri talaffuzga aniq va aniq misollar
keltiring. So‘z va iboralar qanday ovoz berishini modellashtirish uchun audio va video
manbalardan, shuningdek, o‘z talaffuzingizdan foydalaning.
Ko‘rgazmali qurollar. Talaffuzni takomillashtirish uchun diagrammalar, rasmlar,
oynalar, realiyalar kabi qurilmalar qo‘llaniladi. Shiftlarni almashtirish amaliyoti. Masalan,
/mime
–
mimic/, / photo
–
photography/. Ritmik mashqlar nutqning ritmini rivojlantiradi:
This thimble is thick fora thin finger. This thimhle is thin lor a thick finger. A thick thimhle for
a thick finger. A thin thimble for a thin finger. Thick for thick. Thin for thin.
Ijodiy mashqlar. Bu usullar fonetik vazifalarni ijodiy kommunikativ vazifaga
kiritadi. Masalan, O‘zingiz yoqtirgan mevalar ro‘yxatini tuzing va so‘zlarni talaffuz qiling,
shunda hamma narsa sizga yoqqanini his qiladi. Shamol haqida she’r tuzing. Har bir
qatorni /sh-sh-sh-o-o-o-w/ tovushi bilan tugating. Yangilik hikoyasini boshqalarga
o‘qing. Ovoz zerikkan, befarq, hayratda qolgan, g‘azablangan, g‘azablangan yoki mamnun.
Ijodiy faoliyat ma’lum bir tovush yoki tovushlar guruhini o‘zlashtirishga qaratilgan
bo‘lishi mumkin. Masalan, faoliyatida “/th/ ovozsiz VS. /th/ ovozli” o‘quvchilar bir
-
birlaridan shajaradagi kishilarning munosabati haqida so‘rashlari mumkin. Masalan:
Who is Keith's mother? --
Keith's mother is Agatha. Qo‘shimcha usul sifatida o‘quvchilar
ovozlarini maxsus dasturda yozib olib ularga eshittirish va noto‘g‘ri tovushlar ustida
ishlash mumkin.
Baland
ovozda o‘qitish usuli. O‘qish talaffuzni o‘rgatishning muhim vositasi bo‘lib,
suprasegmental xususiyatlarni yo‘naltiradi. Ovoz chiqarib o‘qish talaffuzini o‘rgatish
talabalarga nutqda tabiiy ravishda yuzaga keladigan va tilning umumiy ritmiga hissa
qo‘shadigan stressni joylashtirish, bog‘lash va boshqa fonologik jarayonlarga ta’sir qilish
va amaliyotni taklif qiladi. Bu usul talabalar uchun tovushlar va imlo o‘rtasidagi
bog‘liqlikni mustahkamlaydi; shuningdek, ularga og‘zaki tuzatish imkoniyatlarini beradi;
va talabalar mustaqil ravishda o‘qiydigan avtonom ta’limni rag‘batlantiradi. Ovoz
chiqarib o‘qish texnikasi kommunikativ kompetensiyani rivojlantirishga yordam beradi
va empatiya va o‘zini o‘zi qadrlashni oshiradi, shuningdek ifodalilik va ravonlikni
oshiradi. Ovoz chiqarib o‘qish talaffuzini o‘rgatish usullaridan ehtiyotkorlik va sezgir
foydalanish o‘quvchilarning o‘rganishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin (Smit, 2005).
Bundan tashqari, artikulyatsiya (til, lablar, og‘izning harakati) o‘zbek tilidan sezilarli
darajada farq qiladi. O‘zbek tiliga o‘xshash tovushlar mavjud, ammo ularni talaffuz
qilishda artikulyatsiya organlari boshqacha ishlaydi.
Inglizcha talaffuz juda nozik masala, ammo istiqbolli, chunki to‘g‘ri ravon talaffuz
orqali inson o‘z maqsadlariga erishish ehtimoli ko‘proq bo‘ladi. Mutaxassislarning fikriga
ko‘ra, talaffuzingizni yaxshilash tilni o‘rganishning boshidanoq shug‘ullanish juda
muhimdir. Til ustida ishlash, urushdagi kabi, barcha vositalar yaxshi, misol uchun:
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
3 (2024) / ISSN 2181-3701
108
filmlarni asl nusxada tomosha qiling, qoʻshiq va sheʼrlar asl nusxada, ona tilida
soʻzlashuvchilar bilan muloqot, toʻgʻri talaffuzni tekshiradigan dasturlar va hokazo.
Bundan tashqari, o‘rganish qiziqarli bo‘lishi kerakligini yodda tutish kerak. Shuning
uchun, siz individual asosda eng mos keladigan narsani tanlashingiz kerak.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO‘YXATI:
1.
Кенуорти, Дж. (1987). Преподавание английского произношения. Харлоу:
Лонгман.1987
.
2.
Жуманиязов
,
А
., &
Курбанбаев
,
Ж
. (2023). Native language (Uzbek)
interference in learning English.
Ренессанс в парадигме новаций образования и
технологий в XXI веке
,
1
(1), 151
–
153. https://doi.org/10.47689/XXIA-TTIPR-vol1-iss1-
pp151-153
3.
Elliot, A. R. Foreign language phonology// Field independence, attitude, and the
success of formal instruction in Spanish pronunciation. The Modern Language Journal,
79(4), 2008. p 530-542.
4.
Bolton, K., & Kwok, H. The dynamics of the Hong Kong accent// Social identity
and sociolinguistic description. Journal of Asian Pacific Communication, 1(1), 1990. P.
147-172.
Браун Г., и Юл Г. (1983).
Обучение разговорному языку.
Издательство
Университета Амбридж.
5.
Картер Р. и Нунан Д. (2001).
Кембриджское руководство по преподаванию.
Кембридж: Издательство Кембриджского университета.
6.
Гилберт, Дж. (1994).
Интонация.
Кембридж: Издательство Кембриджского
университета.
Смит Р. (2003).
Преподавание английского языка как иностранного.
Калифорния: Издательство Калифорнийского университета.
