Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Reflection
and
functions
of
general,
national
characteristics in terms of tourism
Isroiljon kizi GAVKHAROY
Andijan State Institute of Foreign Languages
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received April 2024
Received in revised form
10 May 2024
Accepted 25 May 2024
Available online
25 June 2024
This article analyzes the semantics of tourism terms,
emphasizing their national and universal significance. The
authors explore the importance of tourism in various aspects of
human life, covering the cognitive, therapeutic, social-
communicative, sports, emotional-psychological, aesthetic,
creative, and pilgrimage functions of tourism.
2181-3701
/©
2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss1
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
tour,
tourism,
travel,
walk,
cognitive,
healing, social and
communicative,
sports,
emotional-psychological and
aesthetic,
creative,
pilgrimage functions.
Turizm tеrminlarining umuminsoniy, milliy va funksional
xususiyatlari xususida
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
tur,
turizm,
sayohat,
sayr,
kognitiv,
so
g‘
lomlashtirirsh,
ijtimoiy va kommunikativ,
sport,
emotsional-psixologik va
estetik,
ijodiy,
ziyorat funksiyalari.
Ushbu maqolada turizm terminlarining semantikasi ochib
berilgan b
o‘
lib, turizm terminlarining milliy va umuminsioniy
mazmuni k
o‘
lami yoritilgan. Turizmning inson hayotidagi
ahamiyati,
kognitiv,
so
g‘
lomlashtirirsh,
ijtimoiy
va
kommunikativ, sport, emotsional-psixologik va estetik, ijodiy
hamda ziyorat funksiyalari keng misollar bilan dalillangan.
1
PhD, Docent, Andijan State Institute of Foreign Languages. E-mail: gavharoy7575@mail.ru
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
642
Отражение
и
функции
общих,
национальных
характеристик в сфере туризма
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
тур,
туризм,
путешествие,
прогулка,
познавательная,
лечебная,
социально
-
коммуникативная,
спортивная,
эмоционально
-
психологическая,
эстетическая,
творческая,
паломническая функции.
В данной статье анализируется семантика туристических
терминов,
подчеркивая
их
национальное
и
общечеловеческое значение. Авторы исследуют важность
туризма в различных аспектах жизни человека, охватывая
познавательную, лечебную, социально
-
коммуникативную,
спортивную, эмоционально
-
психологическую, эстетическую,
творческую и паломническую функции туризма.
KIRISH
XX asrning oxiriga kelib, madaniy turizm asosiy zamonaviy hayotning
normalaridan biriga aylanib ulgurdi. Asosan madaniy turizm, sanoat va infratuzilma
yuksalmoqda, u qanchalik kuchli bo‘lsa, o‘sib boraverad, ommaviy rivojlanadi va
ko‘pchilikning sayohat qilish istagidan tobora ko‘proq turli xil manfaat topadi. Masalan:
Insonlar ochlikni yo‘qotish uchun bug‘doy yetishtiradi, un maydalaydi, non pishiradi, bu
esa nonga ehtiyojdan kelib chiqqan va dehqonlar, tegirmonchilar va novvoylar kasbini
qo‘llab
-
quvvatlash uchun paydo bo‘lishini hisobga olgan holda erivoj topgan ijtimoiy
umuminsoniy holat deb ayta olamiz.
Turizm
t
е
rminalogiyasida umuminsoniy va milliy xususiyatlarning aks etishi
–
turistik birlamchimi yo birlamchi turizmmi
? masalasini hal qilishdan boshlanishi zarur.
Bu xuddiki, sxolastik tortishuvlardan biri,
tovuq birinch paydo bo‘lganmi yo tuxumi?
–
kabi
ko‘p tortishuvlarga sabab bo‘lmoqda.
Turizm
–
bu o‘z
-
o‘zidan maqsad, qimmatli va o‘zini
-
o‘zi ta’minlaydigan narsa, bu havaskor turizm sifatidagi sayohatdan dalolat beradi, bu
deyarli uchinchi tomon yordamini talab qilmaydi. Qarama-qarshi fikrlash va yondashuv
turizm industriyasining izdan chiqishiga olib keladi, chunki aravani otdan oldin qo‘yib
bo‘lmaydi. Turistik xizmat ko‘rsatish sohasining gullab
-yashnashi uchun turist va turizm
emas (bu ishlamaydi), balki uning gullab-yashnashi
–
birinchi tamoyil sifatida turistga
xizmat ko‘rsatishdan iborat bo‘ladi. Shundan anglash mumkinki, ikki tushuncha o‘zaro
uzviy bir biriga tobedir [5, 6].
Turistik faoliyat va uning ijtimoiy funksiyalari inson hayotida muhim orin
egallayotgani juda muhim omillardan biridir. Xalqaro turizmshunoslikda turizm ijtimoiy
hodisa deb ataladi. Ijtimoiy (lotincha sotsialis
–
ommaviy)
–
jamiyat hayoti bilan bogʻliq.
Hodisa (nem. phanomen
–
borliq)
–
ikki maʼnoda talqin qilinadi: “Turizm, ijtimoiy,
jamiyat hayoti bilan bogʻliq.
1) falsafiy tushuncha, hissiy bilim tajribasida bizga berilgan
hodisaning sinonimi; 2) noodatiy, kam uchraydigan hodisa; ajoyib haqiqat, odam,
kabi.
“Turizm”
atamasining ildizi frantsuzcha
“tour”,
“tur”
so‘zi bo‘lib, tarjimada
“yurish”
,
“sayohat”
degan ma’noni anglatadi. hozirgi vaqtda xalqaro turizmda
“tur”
so‘zi marshrut,
muddatlar, xizmatlar majmui kabi oldindan rejalashtirilgan parametrlarga ega turistik
sayohatni bildiradi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
643
METOD
Tadqiqot mavzusini yoritishda kognitiv, diff
е
r
е
ntsial-s
е
mantik va kompon
е
nt
tahlil, shuningd
е
k, konts
еptual, chog‘ishtirma, distributiv, transformatsion va
lingvostatistik m
еtodlar qo‘llanilgan.
NATIJA VA MUHOKAMA
“Turizm”
ning zamonaviy
ensiklopedik tushunchasi bo‘sh vaqtingizda (
ta’til, dam
olish va hokazo)
sayohat (
sayohat, sayr, ekskursiya
)ni anglatadi; faol dam olish turi,
shaxsning tiklanish, bilim, ma’naviy va ijtimoiy rivojlanishi vositasi kabi tushuniladi.
Tabiat va yangi odamlar bilan uchrashuvlar va quvonchli muloqot turizmning
asosiy ijtimoiy qiymati hisoblanadi. Zero, insoniyat jamiyatining oliy ideali
–
bu odamlar
o‘rtasida oqilona ehtiyojlari qondiriladigan aloqa shakllarini ishlab chiqarishdir.
Yangilikni kashf qilish va bilish insonning tabiiy moyilliklaridan biri bo‘lib, u standart
hayot sharoitida xiralashgan, ammo sayohat sharoitida og‘irlashadi. Nazariy jihatdan
turizm faoliyati ichki va xalqaro turizmga bo‘linadi.
Shaxs ixtiro qiladigan, tashkil qiladigan va takomillashtiradigan har qanday
faoliyat muayyan ijtimoiy funktsiyani yoki bir nechta funktsiyalarni bajaradi. Shu bilan
birga, funksiya(lar) ham
ijobiy
, ham
salbiy
xarakterga ega bo‘lishi mumkin. Turistik
sayohatlar, mutaxassislarning fikricha,
kognitiv, ijtimoiy-kommunikativ, sport, estetik,
hissiy-
psixologik, sog‘lomlashtirish, ijodiy, ziyorat
kabi ijobiy ijtimoiy funktsiyalarga ega.
1. Kognitiv funktsiya.
Idrok
–
voqelikni tafakkurda aks ettirish, tahlil qilish va
takrorlash jarayoni; ob’ektiv dunyo qonuniyatlarini, tabiat va jamiyat qonunlarini
tushunish; olingan bilim va tajribalar yig‘indisi bo‘lib, sayohatda inson atrofdagi dunyoni
ham mantiqiy, ham hissiy vositalar bilan o‘rganadi. Shu bilan birga, mantiqiy bilish
fikrlash va xotirani o‘z ichiga oladi, bilish esa hissiy sezish, idrok etish va tasvirlashdir.
G.P.
Doljenkoning so‘zlariga ko‘ra, turizmning kognitiv tomoni ostida “shaxsning boyish
istagi, tarix, iqtisodiyot, tabiat, fan va madaniyat sohasidagi bilimlar, tarixiy, etnografik,
tabiiy va inqilobiy yodgorliklar, harbiy va mehnat an’analari bilan tanishish istagi” degan
ma’noni anglatadi [3. 234].
2.
Sog‘lomlashtirish funktsiyasi. Jahon
sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSST)
salomatlikni to‘liq jismoniy, ruhiy va ijtimoiy farovonlik holati deb ta’riflagan.
Salomatlikni baholashning asosiy mezoni
–
insonning atrofdagi dunyoga moslashish
qobiliyati darajasi va insonning atrofdagi dunyoning o‘zgaruvchan sharoitlariga
muvaffaqiyatli moslashishi adaptatsiya deb ataladi. Samarali moslashishga tayyorlikni
ta’minlovchi tug‘ma va orttirilgan sifatlar darajasi moslashuv deb ataladi.
Jismoniy, aqliy
va ijtimoiy
moslashuv
qanchalik muvaffaqiyatli bo‘lsa, inson hayotning barcha sohalarida
shunchalik faol rivojlanadi va bu, o‘z navbatida, uning sog‘lig‘i darajasini belgilaydi.
XVIII asrdayoq frantsuz shifokori Tiso shunday yozgan ediki,
“bunday harakat”
har
qanday dorini o‘z ta’sirida o‘rnini bosishi mumkin, ammo dunyodagi barcha tibbiy
vositalar harakatning o‘rnini bosa olmaydi.
“Harakat”
turizmga xos boʻlib, sogʻlomlashtiruvchi funksiyasi jihatidan uning faol
turlari birinchi oʻrinda turadi, yaʼni, turist o‘zining jismoniy harakatlari tufayli marshrut
bo‘ylab harakatlanadiganlar. Bunday harakatlar har qanday odam uchun amalda
mumkin. Faqatgina ushbu turistning jismoniy, moddiy va texnik, sportdan farqli o‘laroq,
sayyohning o‘zi sayohatning davomiyligini, uzunligini imkoniyatlariga mos keladigan
yukning to‘g‘ri dozasi muhimdir.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
644
Faol sayohatda, moddiy qiymayini va texnik murakkabligini aniqlashi va istalgan
vaqtda uni to‘xtatishi mumkin. XXI asrning boshlariga kelib, shifokorlar yer aholisining
sog‘lig‘i yomonlashishining ikkita asosiy sababini aniqladilar:
1) inson hayoti uchun
noqulay ekologik sharoit; 2) jismoniy harakatsizlik, ya’ni, cheklangan harakat
va bu ikkala
sababni bartaraf etadigan va maksimal shifobaxsh ta’sirga ega bo‘lgan faoliyat sport
turizmi va sog‘lom turmush tarsi ekanligi
“Health Tourism”
–
“Soglomlashtirish
turizmi”
ning shiori va asosiy funksiyasiga aylandi.
Fikrimizni isboti sifatida, masalan: Ginnesning rekordlar kitobiga ko‘ra, 2002
-yil
fevral holatiga ko‘ra, dunyodagi eng keksa odam Quyosh chiqadigan mamlakatda
yashaydi. Yaponiyalik ipak qurti yetishtiruvchi Yukichi Chuganji 112 yoshda. U sog‘lig‘i
bilan bog‘liq muammolardan shikoyat qilmaydi va uzoq umr ko‘rish sirlari bilan baham
ko‘rishdan xursand. Ayni paytda, Yukichining yoshi odam uchun maksimal emas.
Uzoq umr ko‘rish bo‘yicha rekord 122 yil 164 kun yashab, 1997
-yilda vafot etgan
frantsuz ayoli Jan-
Luiz Kalmenga tegishli. Eng keksalik unvoni Chuganjiga o‘tgunga qadar,
sayyoradagi eng keksa odam italiyalik Antonio Todde edi. U Yukichidan uch oy katta edi.
Yukichining aniq tug‘ilgan sanasi 1889
-yil 23-martda Yaponiyaning Ogori shahrida
tug‘ilgan. U butun umri ipakchilik bilan shug‘ullanib, bu hunarni boshqalarga ham
o‘rgatgan. Yukichining uzoq umr ko‘rishining siri, uning so‘zlariga ko‘ra, u mo‘tadil
turmush tarzini olib boradi va optimist bo‘lishga harakat qilgan. U spirtli ichimliklarni
rad etmaydi, lekin uni suiiste’mol qilmaydi. Uning sevimli taomi –
tovuq bo‘laklari
bilan aralashtirilgan qaynatilgan guruch. 2023-yilga kelib, Turkiyada oddiy aholi
130
–
150 yoshni qarshilashmoqda.
3. Ijtimoiy va kommunikativ funktsiya.
Kommunikativ
–
aloqa o‘rnatish uchun
Ruhiy tarkibni uzatish va idrok etish uchun mo‘ljallangan, joylashgan, ya’ni til orqali
muloqot qilish funktsiyasi. Shunday qilib, turizmning ijtimoiy-kommunikativ funktsiyasi
sayohat ishtirokchilarining ijtimoiy mavqei, yoshi, millati, fuqaroligi va odamlarni
farqlashning boshqa belgilarini hisobga olgan holda, ishlab chiqarish bo‘ysunmasdan,
norasmiy sharoitda bir-biri bilan muloqot qilish qobiliyati sifatida belgilanadi. Turistik
idrok nuqtai nazaridan sayohat zonasi bilan tanishish ma’lum bir hududni, tabiiy, tarixiy
va madaniy yodgorliklarni o‘rganish emas, balki yangi odamlar bilan tanishishdir va
ma’lum bir sayohat taassurotlari, ko‘pincha, yangi odamlar bilan muloqot qilish
taassurotidir. Biz avvalgi ishlarimizda Sayohat imidji haqida batafsil to‘xtalib o‘tganmiz.
4. Sport funksiyasi.
Keng ma’noda,
“sport”
–
bu aslida raqobat faoliyati, unga
maxsus tayyorgarlik, bu faoliyat sohasidagi bir butun o‘ziga xos shaxslararo
munosabatlar va muassasalar, uning ijtimoiy ahamiyatga ega natijalari sifatida
tushuniladi. Sportning ijtimoiy ahamiyati, eng avvalo, uning jismoniy tarbiyaning eng
samarali vositalari va usullarining kombinatsiyasi, insonni mehnatga va boshqa ijtimoiy
zarur faoliyatga tayyorlashning asosiy shakllaridan biri ekanligidadir. Shu bilan birga,
sport axloqiy, estetik tarbiyaning muhim vositalaridan biri bo‘lib, xalqlar o‘rtasidagi
o‘zaro anglashuv, hamkorlik va do‘stlikni mustahkamlashga xizmat qiluvchi xalqaro
aloqalarni mustahkamlash va kengaytirishdir.
“Sport”
tushunchasiga qo‘shimcha ravishda, yani turizmda
“sport”
termini
musobaqaning muayyan predmeti va maxsus sport anjomlari va taktikasi bo‘lgan
musobaqa faoliyati turi ma’nosida qo‘llaniladi. Ushbu turlardan biri sport turizmi bo‘lib,
u ikki turdagi turistik va sport musobaqalarida tushirish talablarini bajarishni o‘z ichiga
oladi:
q) sport sayohatlaridagi musobaqalar; 2) turistik ko‘pkurash musobaqalari.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
645
Insoniyat yashayotgan jamityatda turli xil sport dasturlari mavjud, ammo faqat sport
turizmida salomatlikning barcha tabiat bilan muloqot qilish, manzarani o‘zgartirish,
psixologik yengillik, jismoniy faollik kabi zarur komponentlari mavjud. Sport turizmini
tashkil qilish oson, har qanday yoshdagi odamlar uchun ochiq. Turizm tabiiy sport turi,
chunki undagi yuklar osonlik bilan dozalanadi. Sport turizmi inson xarakterining
jamoaviylik, intizom, matonat va matonat kabi fazilatlarini rivojlantiradi. Shu bilan birga,
sport ahloqiy, estetik tarbiyaning muhim vositalaridan biri bo‘lib, nafaqat, xalqlar
o‘rtasidagi o‘zaro anglashuv, hamkorlik va do‘stlikni mustahkamlashga xizmat qiluvchi
xalqaro aloqalarni mustahkamlash va kengaytirishidagi muhim omildir, balki tilning
leksik sathining faol boyishiga sabab bo‘luvchi funksiya ekanligi ham ma’lumdir.
5-6. Estetik va emotsional-psixologik funktsiyalar.
Estetika
(yunon.
Tuygʻu,
hissiy
)
–
voqelikdagi goʻzallikni, estetik tarbiya va ijodning umumiy tamoyillarini goʻzallik
qonunlari boʻyicha oʻrganuvchi falsafiy fan, kimningdir sanʼatga boʻlgan qarashlari tizimi
ma’nosini beradi. Turizmning
estetik funksiyasi
deganda turistik sayohat davomida tabiat
go‘zalligidan, me’morlar, haykaltaroshlar, rassomlar ijodidan bahramand bo‘lish
imkoniyati tushuniladi. Estetik funktsiya
hissiy-psixik funktsiya
bilan chambarchas bog‘liq.
Turizmshunoslikda mashaqqatli mehnatdan keyin stress va charchoqni bartaraf etish,
odamlar bilan uchrashishdan ijobiy his-
tuyg‘ularga ega bo‘lish, qiziqarli turistik
ob’ektlardan taassurot olish yoki sport yoki faol turistik sayohatda tabiiy to‘siqlarni engib
o‘tish imkoniyati tushuniladi. Sport turizmi inson xarakterining jamoaviylik, intizom,
matonat va matonat kabi fazilatlarini rivojlantiradi. Shu bilan birga, sport ahloqiy, estetik
tarbiyaning muhim vositalaridan biri bo‘lib, xalqlar o‘rtasidagi o‘zaro anglashuv,
hamkorlik va do‘stlikni mustahkamlashga xizmat qiluvchi xalqaro aloqalarni
mustahkamlash va kengaytirishdir.
7. Ijodiy funktsiya.
Ijodkorlik
–
bu sifat jihatidan yangi narsalarni yaratuvchi va
o‘ziga xosligi, o‘ziga xosligi va ijtimoiy
-
tarixiy o‘ziga xosligi bilan ajralib turadigan faoliyat
bo‘lib, insonlarning ijtimoiy madaniy jihatlarini belgilovchi asosiy omillaridan biridir.
Ijodkorlik insonga xos, chunki har doim ijodkorni
–
ijodiy faoliyat sub’ektini nazarda
tutadi. Turistik sayohatning ulkan ijodiy salohiyati shundan iboratki, uning ishtirokchilari
stereotipik mavjudlikdan tashqariga chiqadilar, kundalik arzimas narsalardan
chalg‘ishadi va yangi muammolarni hal qilishga e’tibor berishadi. Bir necha ming yillik
uyushgan sayohatlar davomida sayohatchilar ijodining ko‘plab namoyishlari to‘plangan.
Birinchidan, bularga quyidagilar:
–
ilmiy kashfiyotlar;
–
ta’limda, tibbiyotda, fan sohasida
tajriba almashishlar;
–
nasr va she’riyat, ham badiiy, ham hujjatli va ilmiy
-ommabop;
–
uskunalar, kiyim-kechak, poyabzal, transport vositalarining yangi modellarini ixtiro qilish;
–
turizmning turli turlari uchun yangi oziq-ovqat mahsulotlari;
–
faol va sport sayohatlari
ishtirokchilari
–
odamlarni o‘qitishning yangi vositalari va usullari,
kiradi.
8. Ziyorat vazifasi.
Bu funksiya
“Religious tourizm”
–
“Ziyorat turizmi”
da amalga
oshiriladi. Qozog‘istonda 8 millionga yaqin musulmon, O‘zbekistonda esa 32 million
musulmonlar istiqomat qiladi. Dunyoda 1 milliard 126 million musulmon bor.
Ziyorat
–
muqaddas joylarga sajda qilish sayohati (xristianlar uchun
–
Quddus va Rimga;
musulmonlar uchun Makka va Madinaga va boshqalar). Bu nasroniy ziyoratchilarning
xurmo novdasini Falastindan olib kelish odati sharafiga nomlangan. Ziyoratchilar
(savdogarlar bilan bir qatorda) vaqt va makonda o‘z harakatlarini aniq maqsad qilgan
birinchi sayohatchilardir. Ziyoratchilar bu jihatdan klassik turizmning boshlanishini
ifodalaydi. Axir, ular eng kam kiyim va oziq-
ovqat zahiralariga ega bo‘lgan holda, odatda
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
646
piyoda sayohat qilish uchun juda katta masofalarni bosib o‘tishadi. Faqat shu yo‘l bilan
ular o‘sha davrdagi xavfsizlik shartlarini hisobga olgan holda talon
-taroj qilinmasdan va
o‘ldirilmasdan o‘z manzillariga etib borishlari mumkin bo‘ladi.
Dunyodagi eng qadimiy tashkil etilgan sayohat funktsiyalaridan biri bo‘lgan
ziyorat
funktsiyasi
o‘z mavqeini yo‘qotmagan. Bundan tashqari, zamonaviy xalqaro turizmda
ziyorat ham rivojlanib bormoqda. XX asr oxirida dunyo davlatlarining tashkil etilishidagi
global o‘zgarishlar e’tiqod qiluvchilar sonining va aslida asosiy jahon dinlari ziyoratchilari
sonining ko‘payishiga olib keldi. Masalan, musulmon ziyoratchilar soni hozir shu qadar
ko‘pki, muqaddas Makka va Madina shaharlari joylashgan Saudiya Arabistoni rasmiylari
dunyoning turli burchaklaridan ziyoratchilar uchun yillik kvotani belgilab qo‘ygan.
Bu
yerda turizmning faqat asosiy ijtimoiy funktsiyalari ko‘rsatilgan, ammo boshqa ko‘plab
ijobiy funktsiyalar mavjud. Binobarin, odamlarning turizmga bo‘lgan ehtiyoji vaqt o‘tishi
bilan kamaymaydi, aksincha, o‘sib boradi. Misol uchun, tadqiqotchilar ko‘p odamlar ta’tilda
ular uchun qiziqarli sayohat qilish uchun o‘z ehtiyojlarini, hatto oziq
-ovqat va kiyim-
kechak uchun sun’iy ravishda kamaytirishini aniqladilar.
Ushbu ijtimoiy funktsiyalarni amalga oshirish faqat turistik va rekreatsion resurslardan
(TRR) foydalanish bilan mumkin. Ushbu resurslarni taxminan ikki guruhga bo‘lish mumkin:
1) tabiat ob’ektlari va resurslari majmui;
2) madaniy va tarixiy ob’ektlar majmui
.
Demak anglashiniladiki, madaniy va tarixiy ob’ektlar ekskursiyalar orqali passiv
dam olish uchun fazoviy bazani tashkil qiladi. Mutaxassislarning fikriga ko‘ra, ekskursiya
ob’ektlari ikki xil ma’lumotni o‘z ichiga oladi:
1) semantik, mantiqiy xususiyatga ega va
inson ongiga qaratilgan; 2) axloqiy.
Muayyan dam olish effektini olish uchun
nafaqat kognitiv ma’lumotlar, balki
madaniy va tarixiy ob’ektlarning estetik xususiyatlarini idrok etishga asoslangan
insonning hissiy tajribasi ham muhimdir. Ayrim mamlakatlar iqtisodiyotida xalqaro
turizm bir qancha vazifalarni bajaradi. U shunday ko‘rinadi:
1) mamlakat uchun valyuta
tushumlari manbai va bandlikni ta’minlash vositasi; 2) to‘lov balansi va mamlakat yalpi
ichki mahsulotiga badallarni kengaytirish vositasi; 3) iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish,
turizm sohasiga xizmat qiluvchi ishlab chiqarishlarni yaratish vositasi; 4) aholi bandligini
oshirish, daromadlarni oshirish va xalq farovonligini oshirish vositasi;
Odamlarning
sayohatga bo‘lgan ehtiyoji ortib borishi bilan turistlar uchun tovar va xizmatlar ishlab
chiqarish va iste’mol qilishni ta’minlovchi korxona, muassasa va tashkilotlar yig‘indisi
sifatida turizm sohasi ham o‘sib bormoqda. Binobarin, turizmning insoniyat hayotidagi
ijtimoiy-
iqtisodiy o‘rni tez sur’atlar bilan oshib bormoqda. Shu bilan birga qisqa safarga
chiqish va ekskursiya funksiyasi ham rivojlandi quyida ekskursiya tuzilishi va lisoniy
tamoyillari xususida fikrlarimizni bayon etamiz.
9. Ekskursiyaning mohiyati va belgilari.
“Ekskursiya
(lot.
excursio
–
sayohat
)
–
diqqatga sazovor joylarga, muzeylarga va hokazolarga jamoaviy yoki yakka tartibda
tashrif buyurish. gid rahbarligida ta’lim yoki madaniy
-
ma’rifiy maqsadlarda”
–
ekskursiyaning bunday ta’rifi “
Buyuk rus ensiklopediyasi" ilmiy nashriyoti tomonidan
1993-yilda nashr etilgan
“
Turist entsiklopediyasi
”
da berilgan. Ekskursiyaning mohiyatini
chuqurroq tushuntirish Rus tili lug‘atida (1988) berilgan. Unda shunday deyilgan:
“
Sayohat
–
bu ma’rifiy yoki faktlarni aniqlash uchun aniq rejaga muvofiq amalga
oshiriladigan tushuntirishlar bilan birga biror narsaning (san’at asarlari, o‘tmish
yodgorliklari, har qanday tuzilmalar, mexanizmlar va boshqalar) uyushgan namoyishi
”
,
tushuniladi [3.287].
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
647
Yuqorida ko‘rib o‘tilgan turizmga oid adabiyotlardan va tahlillardan maʼlum
bo‘lishicha, ko‘plab maʼlumotlar
“tasavvur va tasvir”
tushunchasiga qaratilgan.
Manzilgoh
tasviri
shakllanishida, bajarilgan ilmiy-tadqiqot ishlarida, manzilgoh tasvirida psixologik
omillar va madaniy qadriyatlar vujudga keladi. Manzilgoh imidji turizmga oid adabiyotlar
juda katta diqqatni talab qiladi. Sayohat maqsadi yoki manzilgoh joyini tanlash
jarayonlari manzilgohning ko‘rinishi bilan o‘zaro bogʼliq. Manzilgoh shuuri, asosan,
sayohat joyining tasviri, surati yoki turist tomonidan tasavvuri, mahsulot yoki omma
tajribasi, sayyoh ishtiyoqi, ishonchi, o‘y
-
xayollari, taassurotlari bilan o‘lchanadi. Turizm
manzilgohlari tasviri yuzasidan ilmiy ishlar tadqiqi 1970-
yillardan boshlangan bo‘lib, ilk
bora turistlarni manzilgohlarga potentsial tarzda qamrab olish uchun so‘rovnomalar
o‘tkazish gʼoyasi Hantning 1971
-
yildagi dissertatsiyasida o‘z aksini topgan [4.
123].
Undan so‘ng, turizm sohasida manzilgoh tasviri va sayohat odobi Mauo va Gunn ishlarida
tadqiq etildi [1. 189
–
219].
Taʼrif berish yoki talqin etish turlicha, lekin bu sayyohning
manzilgohni kontseptual tushunishi va uning diqqatga sazovorligini yoki tashqi
qiyofasini anglashiga yordam berishi eʼtiborga olindi. Manzilgoh tahlili tushunchasini
talqin etilishining usullari juda ko‘p bo‘lib, S.
Gunni maʼlumotlarning sayohat tajribalari
va manbalari terminlari kabi organik rivojlanish deb izohlaydi. Organik tasvir turistik
manzilgohga, sayohat makoniga fizik jihatdan tashrif buyurmasdan avval, sayyohlarda
paydo bo‘ladigan tasavvur yoki taassurot, sayohat amalga oshirilganda esa, manzilgohni
ko‘rib, aktual tarzda namoyon bo‘ladigan tasvirni anglatadi. Keyinchalik, Fake va
Krompton tadqiqotlari natijasi sifatida murakkab tasvir, yaʼni faol bog‘
lanish va hudud
tajribasi nazariyalari taqdim etildi. G. Dann va V. Gatner manzilgoh tasvirini
sotsiolingvistik jihatdan quyidagi komponentlarga ajratadi: [2. 121
–
215.] samarali (ichki
manbalar yoki stimullarga asoslangan, masalan, O‘zbekistondagi ichki imkoniyatlar
asosidagi sayohat manzilgohlari, milliy, uy mehmonxonalar va o‘tovlar); mantiqiy (tashqi
manbalar yoki stimullarga asoslangan, masalan, O‘zbekistonga jalb etilgan tashqi
sarmoyalar orqali nufuzli mamlakatlar manzilgohlari: Hindistonning
“Radisson Blue”
mehmonxonasi yoki tarixiy manzillardan
А
mir Temur nom bergan Samarqanddagi
mashhur
Damashq va Forish
qishloqlari kabi manzilgohlar); faol harakatlar (o‘z manba
yoki stimullarga va motivlarga asoslangan, masalan, turli nufuzli mamlakatlar motivlarini
Frantsiya
Eyfel
minorasi kabi modellarni O‘zbekistonda yaratish kabi faoliyatlar kiradi) .
XULOSA
Turizmshunoslikda terminlarga oid mavzuiy guruhlar bir-
biri bilan bogʼliq bo‘lgan
to‘rt kategoriyaga ajratiladi yuqorida ham taʼkidlagan edik:
a) obʼekt –
biznes yoki sayohat
turizmi nomlari va soha nomlari; b) subʼekt –
jarayonni boshqaruvchi shaxs nomlari;
v) funktsiya
–
jarayon nomlari; g) vosita
–
narsa-qurol nomlari.
O‘zbekiston Respublikasida turistik industriya va bu sohadagi xizmatlarning
turlarini o‘z ichiga oluvchi terminlar quyidagilardan iborat: joylashtirish vositalari,
transport, umumiy ovqatlanish obʼektlari
va ko‘ngilochar (recreational), maʼrifiy
(educational), ishbilarmonlik (business), davolash-sog
‘
lomlashtirish (health and
treatment), jismoniy tarbiya-sport (physical culture and sport)
hamda boshqa maqsadga
mo‘ljallangan obʼektlar. Turistik faoliyatni amalga oshiruvchi tashkilotlar
(agents),
ekskursiya xizmatlarini (exscurtion sercice) ko‘rsatuvchi tashkilotlar majmui, shuningdek,
ekskursiya yetakchilarining (exscursant), gidlar (gid-tarjimonlar guider-interpreter)
hamda yo‘riqchi
-
yo‘l boshlovchilarning xizmatlari majmui turistik industriya terminlari
(touristic indusrtry)
ham unga taalluqlidir.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
648
Shuningdek, tahlillar shuni ko‘rsatadiki, ingliz turizm terminologiyasining
aksariyat qismi ikki va undan ortiq lug‘aviy ma’no kasb etgan terminlarning birikma hosil
qilishi orqali vujudga kelgan:
attitude sickness, familiarization trip, bell captain, boutique
hotel, hotel tariff, health club
va boshqalar. Bu kabi qo‘shma turizm terminlari orasida bir
komponentning qisqartma shaklida qo‘llanilish holati ham uchraydi.
Buni fam
(familiarization) trip, e (electron)
–
booking, eco (ecological) tourism, agri (agricultural)
tourism
kabi yasama terminlar misolida ko‘rishimiz mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Gunn.C. 1972, Vacationscape: Designing Tourist Regions. Austin. Bureau of
Business research,
–
University of Texas,
–
РР
. 187-219.
2.
Dann G., 1996, The language of tourism: A sociolinguistic perspective, CAB
International, Wallingford, UK. //Gatner W., Image formation process. In M.Uysal and D.
Fesenmainer Communication and channel systems in Tourism marketing,
–
New York,
The Harworh press, 1993,
–
PP 121-215; 1986, Temporal influences on Image Change.
Annals of Tourism Research,
3.
Долженко
Г
.
П
.,
Экскурсионное
дело
,
учебник
,
–Москва
, 2006.
–
Pp. 234, 287.
4.
Hunt J.D. Image, A factor in tourism. Unpublished Ph.D. dissertation. Colorado
State University, Fort Collins, 1975 Image as a factor in Tourism development. Journal of
Travel Research.
5.
Квартальнов В.А., Теория и практика физической культуры. 2000. №8. –
P.5-6.
6.
Mayo, E.J. 1973, Regional Travel and Regional Destination. In proceedings of the
Fourth Annual Conference of travel and tourism research association; Gunn.C.1972,
Vacations cape: Designing Tourist Regions. Austin. Bureau of Business research,
University of Texas.
