Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
General classification of phraseological units with
sentence structure
Akhmad TURSUNOV
Samarkand State Institute of Foreign Languages
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received April 2024
Received in revised form
10 May 2024
Accepted 25 May 2024
Available online
25 June 2024
In this article, phraseological units with a sentence structure
are analyzed, and the situation of phraseological units with a
sentence structure in the text is discussed in the German and
Uzbek languages. In the article, the problems and shortcomings
that arise in the translation of phraseological units with a
sentence structure are studied and their solutions are
presented.
2181-3701
/©
2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss1
This is an open access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Keywords:
phraseological unit with
sentence structure,
semantics,
phraseology,
figurative meaning,
modal meaning,
multifacetedness,
phraseological form,
phraseological unit,
component,
phraseological group,
exclamatory sentence,
text.
Gap strukturali frazeologik birliklarning umumiy tasnifi
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
gap strukturali frazeologik
birlik,
semantika,
frazeologiya,
ko‘chma ma’no,
modal ma’no,
ko‘pvazifalik,
frazeoshakl,
frazeouya,
komponen,
frazeoguruh,
undov gap,
Ushbu maqolada gap strukturali frazeologik birliklar tahlil
qilingan bo’lib, gap strukkturali frazeologik birliklarning matn
ichida qay holatda kelishi nemis va
o‘
zbek tillarida muhokama
qilingan. Maqolada, gap strukturali frazeologik birliklarni
tarjima qilishda yuzaga keladigan muammo va kamchiliklar
o‘rganilgan va yechimlari keltirib o‘tilgan.
1
Teacher, Department of Second Foreign Languages, Faculty of Romano-Germanic Languages, Samarkand State
Institute of Foreign Languages
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
662
matn.
Общая классификация фразеологизмов по структуре
предложения
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
фразеологизм со
структурой предложения,
семантика,
фразеология,
переносное значение,
модальное значение,
многогранность,
фразеологическая форма,
фразеологизм,
компонент,
фразеологическая группа,
восклицательное
предложение,
текст.
В данной статье анализируются фразеологизмы с
предложной структурой, а также рассматривается
положение фразеологизмов с предложной структурой в
тексте в немецком и узбекском
языках. В статье изучены
проблемы и недостатки, возникающие при переводе
фразеологизмов
со
структурой
предложения,
и
представлены пути их решения.
KIRISH
Gap strukturali frazeologik birliklarning ko‘pchiligi uchun har xil semantik
-modal
ma’nolarning mavjudligi xarakterlidir. Biror kishining hatti
-harakatlari yoki
qilmishlarining tavsifi sifatida ishlatiladigan gap strukturali frazeologik birliklar
ko‘pincha kinoyali tarzda qo‘llaniladi:
Das ist er schön angekommen!
‘O‘sal bo‘ldi! Juda
ko‘zidan uchib turgandi!’;
Da haben Sie was Schönes angerichtet!
‘Nimalar qilib
qo‘ydingiz! Ishning rasvosini chiqarib qo‘ydingizku!’;
Ausgerechnet Bananen!
‘Nimalar
istaysiz! Nimalar xohlamaysiz?’;
Das könnte mir (so) einfallen!
‘Bekor urinasiz! Ishqilib
shunday bo‘lmasinda! Hech
-
da!’;
Der hat was Schönes gebraut!
‘Nimalar qilib qo‘ydi!
Dardisar orttirdi!’;
Da hast du (uns) was Schönes (eine schöne Suppe) eingebrockt!
‘Ishimizni chalkashtirib yubording!’;
Das ist ja recht ersprießlich!
‘Juda soz! Juda
chiroyli! Bundan ortig‘i bo‘lmaydi!’.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYASI
Umuman olganda, gap strukturali frazeologik birliklarning turli semantik
guruhlarida kinoya qilish ko‘p uchraydi. Bunday kinoyali tarzda ishlatilgan gap
-
frazeologik birlik-
luqmalar quyidagi ma’nolarni bildiradi: 1) kishining biror narsadan
ixlosi qaytishi:
Das ist die ganze Bescherung!
‘Faqat (atigi) shumi?’;
Das ist also der
Dank für die Mühe!
‘Barcha ishlarim uchun mu
k
ofoti shumi?’;
Das kann ja heiter
werden; Das ist ja heiter!
‘Yaxshigina ish bo‘ldi!’;
Das ist ja lieblich!
‘Ana xolos!’;
Das
sind ja liebliche Dinge!
‘Yaxshigina ish bo‘ldi!’; 2) kishining biror istalmagan ish sababli
hovliqishi, xavfsirashi:
Das wäre noch besser!
‘O‘zi shu yetmay turibdi!’; 3) so‘zlovchi
uchun istalmagan narsa:
(Daß) Gott erberm! Daß sich (es) Gott erbarm!
‘Xudo
asrasin! Xudo ko‘rsatmasin!’; 4) adresatning biror kishi harakati borasidagi kinoyali
javobi:
Red’ dir keinen Bruch!
‘Zo‘riqib shikast topma (o‘ta g‘ayratli notiqqa nisbatan)!
Tomog‘ing yirtilib ketmasin!’; 5) so‘zlovchining o‘z suhbatdosh
i
so‘zlariga ishonmasli
gi:
Das erzählen Sie Ihrer Großmutter!
‘Buni boshqaga aytasiz, menga emas!’;
6) mensimaslik:
Mach dir nur keinen Fleck!
‘Ehtiyot bo‘l, o‘zingga dog‘ tushirma!’;
7) kinoyali tarzda tavsiflangan so‘zlashuv vaziyati, sodir etilgan voqea
-hodisa va hokazo:
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
663
Hat sich da was zu wundern!
‘Yoqamni ushlab qolibman!’;
Das ist (ja) zum Schießen!
‘Kulaverib ichagimiz uzildi!’ va boshqalar.
Boshqa tarafdan, ko‘pgina gap strukturali frazeologik birliklar yetarli darajada
murakkab semantik-modal mazmunga egadirlar [2:39-40-b.]. Eng avvalo, gap-frazeologik
birliklar asosan
o‘z ma’no mazmunida birlamchi (o‘z) ma’nosi hamda ko‘chma
(ikkilamchi) ma’nosini saqlaydi. Bunda keyingisi turli
-
xil modal ma’no (tus)lar vositasida
(hurmat, istehzo, kamsitishlik va boshqalar) to‘ldiriladi. Qiyoslang:
Hut ab!
‘1) “
bosh
kiyimlar olinsin!
”
–
o‘z ma’nosida; 2) “Ta’zim qilaman!”
–
ko‘chma ma’noda hamda
3) modal ma’nosi –
hurmatni, hayratni ifodalashi’.
Gap strukturali frazeologik birliklarning bunday ko‘p vazifaliligi ularda ikki
mustaqil ma’noning shakllanishida namoyon bo‘ladi:
Alter Schwede!
‘1) Hoy, qariya! va
2) Mug‘ombir, eski tulki’;
Laß dich nicht auslachen!
‘1) Ustingdan kulishlariga yo‘l
qo‘yma! va 2) O‘zingni kulgili (noqulay) vaziyatga qo‘yma!’;
Ich werde dir (et)was
flüstern!
‘1)
Men senga ko‘rsatib qo‘yaman! va 2) Men senga to‘g‘risini betingga
aytaman!’;
Sei kein Frosch!
‘1) Bo‘l! Uyalma! va 2) Jinnilik qilma! Ahmoqlik qilma!’;
Glück ab!
‘1) Parvozingiz bexatar bo‘lsin! va 2) Eson
-
omon qo‘nib oling! Oq yo‘l!’;
Du bist
selbst wohl auf dem Mond?
‘1) Qulog‘ingga kirmayapti! Parishonxotirsan! va
2) Osmondan tushganmisan?’;
Nicht die blasse Idee!
‘1) Bu haqda umuman tasavvurga
ega emasman! va 2) Aslo bunday emas!’;
Da sitzen die Musikanten!
‘1) Hamma balo ana
shunda ekan! va 2) Hamma boylik mana shu yerda!’ (o‘z cho‘ntagiga urib aytiladi).
Har xil so‘zlashuv vaziyatlarda bir xil gap
-frazeologik birliklarda farqlanadigan
modal ma’nolarning ifodalanishi bilan gap strukturali frazeologik birliklarning
ko‘pvazifaligi rivojlanadi. Jumladan, quyidagi gap strukturali frazeologik birliklar hayrat
yoki qo‘rqinch hayqiri
q
lari sifatida qo‘llaniladi:
Heiliges Bein!; Heiliger Bim-Bam!;
Heiliger Strohsack!
‘Ey xudo! Yo olloh! Yo tavba’. Gap
-frazeologik birlik Heiliges
Kanonenrohr! ‘Yo pirim!’ 1) ham hayratlanish 2) ham qo‘rqish ma’nolarida ishlatiladi,
yana qiyoslang:
Das ist zum Platzen!
‘Gʻazabdan ko‘zi qonga to‘ldi! Kulgidan ichagi
uzilayozdi!’.
Huddi shunday bir xil gap strukturali frazeologik birliklar so‘zlashuv vaziyatiga
ko‘ra keskin farqlanadigan ma’nolarda qo‘llanilishi mumkin:
Laß dich heimgeigen!
1) ’Obro‘ying borida tuyog‘ingni shiqillat!’ 2) ’Odamlarga masxara bo‘lma!’. Gap
strukturali frazeologik birliklarning ko‘p vazifaliligi turlariga mos ravishda ularning
modal tussiz yoki aksincha, modal tusli holda qo‘llanilish holatlari bo‘lishi mumkin.
Masalan:
Heißen Dank!
‘Chin yurakdan tashakkur bildiraman!’ gap strukturali
frazeologik birlik kinoyali tarzda, hamda kinoyasiz ishlatiladi.
Ayrim gap-frazeologik birliklarning biror maxsus imo-ishora bilan birga
qo‘llanilishi kabi o‘ziga xos xususiyati qiziqarli holdir. Misol uchun:
Es steht mir bis
hierher!
(tomog‘iga ko‘rsatib) ‘Mana bu yergacha keldi! Bezor bo‘ldim! Bundan ko‘nglim
ayniydi!’.
Odatda, gap-
frazeologik birliklarning ko‘pchiligi umumxalq foydalanadigan
birliklar hisoblanadi. Ularning katta qismi aniq so‘zlashuv vaziyat
i
ga bog‘liq, qiyoslang:
Da liegt ein Musikant begraben!
‘Mana shu yerga tillo (xazina) ko‘milgan!’ (odatda
biror narsaga surinib (qoqilib) ketganda aytiladi).
Shu bilan birga, u yoki bu funksional cheklovga ega bo‘lgan gap
-frazeologik
birliklar ajralib turadi [3:60-b.]
. Quyida og‘zaki nutq formulalaridan foydalanishdagi
asosiy cheklovlarni sanab o‘tamiz:
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
664
1.
Faqatgina so‘zlashuv nutqning ayrim kasbiy turi doirasida ishlatiladigan gap
-
frazeologik birliklar. Misol uchun, ko‘pgina ezgulik tilovchi gap
-frazeologik birliklar faqat
sportchilar tilida
–
Gut Holz!
‘O‘yinda omad tilayman!’;
Schi Heil!
‘Chang‘ichilarga
salom!’; alpinistlar tilida
–
Glück auf!
‘Omad sizga!’, ‘Eson
-
omon qayting!’; uchuvchilar
tilida
–
Glück ab!
‘Parvozingiz bexatar bo‘lsin!’;
Gutes Land!
‘Eson
-
omon qo‘nib oling!’;
tolibi ilmlarning tilida
–
In die Kanne!
‘Ich!’; suratkashlarning tilida –
Bitte, recht
freundlich!
‘Iltimos, tabassum qiling!’.
2.
Qo‘llanilishi hududiy jihatdan cheklangan gap
-frazeologik birliklar:
Geh baden!
‘Toshingni ter!’ (venaliklar iborasi);
Drah di!
‘Yo‘qol bu yerdan!’ (avstriyaliklar iborasi);
Grüß Gott!
‘Assalomu alaykum!’ (bavariyaliklar iborasi)’;
Grüß (dich) Gott!
‘Assalomu
alaykum!’ (Janubiy Germaniya iborasi);
Hab’ dich nicht so!
‘Ahmoqlik qilma!’
‘Gʻo‘dayma!’, ‘O‘zingni katta olma!’ (quyi nemis tili ibora) va boshqalar.
3. Adresatlarning cheklangan soniga nisbatan foydalanilgan gap-frazeologik
birliklar, misol uchun, bolaga nisbatan
–
Schick den Bock weg!
‘O‘jarlik qilma!’ yoki faqat
erkak kishiga nisbatan ishlatiladigan murojaat
–
Sei ein Mann!
‘Erkakmisan! Erkak bo‘l!’.
4.
Zamonaviy nemis tili so‘zlashuv nutqida ishlatiladigan gap
-frazeologik
birliklarning ayrimlari eskirgan iboralar turkumiga kiradi:
Gehorsam(st)er Diener!
‘Xayr, sog‘ bo‘ling!’, ‘Kaminai kamtarin!’;
Euer Gnaden!
‘Janoblari!’;
Heil dir!
‘Salom!’.
Zamonaviy nemis tili frazeologiyasidagi gap-
frazeologik birliklarning ko‘pchiligi
frazeoshaklning nisbiy barqarorligi bilan xarakterlanadi. Odatda, ular undash
ma’nosidagi bir qolipga tushgan gaplar hisoblanadi. Shu bilan birga, ayrim gap strukturali
frazeologik birliklarlar qo‘llanish jarayonida sintaktik jihatdan tugallangan gaplar
ko‘rinishida ishlatiladi, misol uchun:
Haben Sie Dank für…
‘Tashakkur’.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Gap strukturali frazeologik birliklarning semantikasi va modal-ekspressiv tavsifi
sohasidagi kuzatishlar ko‘rsatishicha, ularning ko‘pchiligi o‘zaro ma’nolarning yaqinligi,
tuslari, modalligi, ta’sirchanligi, vazifaviy voqelanish bo‘yicha mos keladi
[4:202-203-b.].
Shunday qilib, gap-frazeologik birliklar tilda turli nominativ-psixologik sohalarni
tavsiflovchi aloqador birliklarning ayrim guruhlari sifatida gavdalanadi. Bir nechta gap-
frazeologik birliklarning bunday birlashishi ularning tuzilishida o‘z aksini topadi.
Ayniqsa, mazkur holat qator gap strukturali frazeologik birliklar uchun umumiy bo‘lgan
so‘z komponentning roli oshganda ko‘rinib turadi. Uning bitta guruhga oid turli gap
strukturali frazeologik birliklarning frazeoshakl tarkibida mustahkamlanishi shunga
o‘xshash yoki yaqin bo‘lgan modellarning bir qolipdagi qurilmalar shakllanishiga imkon
beradi. Model qurilishida tilak, buyruqni ifodalovchi yuklama ma’nosidagi daß
bog‘lovchisi boshlang‘ich o‘rinni egallagan og‘zaki nutq formulalari guruhini qiyoslang:
Daß er doch bald käme!
‘Tezroq kela
q
olsa koshkiydi!’;
Daß er noch lebte!
‘Tirik bo‘lsa
qani edi!’;
Daß (es) Gott erbarm!
‘Xudo saqlasin!’, ‘Xudo asrasin!’;
Daß du dich nicht
rührst!
‘To‘xta! Joyingdan qimirlama!’;
Daß du still bist!
‘Jim tur! Ovozingni o‘chir!’;
Daß
du artig bist!
‘O‘zingni yaxshi, odobli tut!’;
Daß ihn der Teufel hole!
‘Jin ursin!’.
Shu xilda yoki shunday modelga oid gap-frazeologik birliklarning boshqa guruhlari
ham shakllanadi, birgina olmosh bilan boshlanadigan gap strukturali frazeologik
birliklarni qiyoslang:
Du Dummkopf!
‘Sen ahmoqsan!’;
Du lieber Himmel! Du lieber
Gott!
‘Voy xudoyimey!’, ‘Astag‘firullo!’;
Du liebe Zeit!
‘E xudo!’, ‘Yo rabbim!’.
gar
umumiy
ravish komponentini o‘z ichiga olgan frazeouyani qiyoslang:
Lieber gar! Warum nicht
gar!; Was denn nicht gar!
‘Bitta shu kam edi! Shunisi yetmay turuvdi! Shunisi kam edi!’.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
665
Ko‘pincha otlar frazeo
logizm komponentlarini birlashtiruvchi negizini tashkil
qiladi, qiyoslang:
Geh zu Geier!; Hol dich der Geier!; Daß dich der Geier hole!
‘Jin
ursin!’;
Weiß der Geier!
‘Kim biladi!’
;
Großer Gott!
‘Voy xudoyimey!’, ‘E xudo!
;
Gott sei
Dank!
‘Xudoga shukur!’;
Gott befohlen!
‘Xudo yor bo‘lsin!’;
Gott bewahre uns davor!
‘Xudo asrasin!’;
Gott geb’! das walte Gott!
‘Xudo xohlasa!’;
Gott weiß!
‘Kim biladi!’;
Gott
sei Lob und Dank!
‘Xudoga shukur!’. Yoki mazkur guruhga
der Henker
va
der Himmel
kabi umumiy komponentlarni o‘z ichiga olgan frazeoguruhlar kiradi:
Weiß der Henker!
‘Kim biladi!’;
Daraus werde der Henker klug!
‘O‘ta chalkash, aji
-
buji!’;
Ich frage den
Henker danach; Ich schere mich den Henker drum
‘Bunga dahlim yo‘q Mening buning
bilan nima ishim bor!’, ‘Buning menga aloqasi yo‘q’;
Zum Henker!
‘Jin ursin!’;
Scher dich
zum Henker!; Hol dich der Henker
‘To‘rt tomoning qibla! Yo‘qol!’, ‘Toshingni ter!’
;
Großer Himmel!; Du lieber Himmel!
‘Yo rabbim! Astag‘firullo!’;
Das weiß der (liebe)
Himmel!
‘Kim biladi! Faqat ollohga ayon!’;
Beim Himmel!
‘Xudo haqi!’;
Um (des)
Himmels willen!
‘Xudo haqi!
X
udo ursin!’;
Himmel und Hölle!
‘Ji
n
ursin!’.
Nemis tili gap-frazeologik birliklarda undov gap qurilish modellari doirasida
shakllanuvchi qurilmalar keng qo‘llaniladi. Ular so‘zlashuv vaziyatida fe’l semantik
imkoniyatlari voqelanish negizida tez-
tez qo‘llanilishi natijasida barqarorlashadi
[5:114-
115-b.]. Masalan:
Das soll mich wenig grämen!
‘Bu meni xafa qilmaydi!’. Voqelangan fe’l
semantikasining har xil konkretizatorlari (ayniqsa fe’lning ravish taqsimlovchilari)
bunday gap-
frazeologik birliklarning rivojlanishiga hissa qo‘shadi:
Ich werde es dir
schon gründlich austreiben!
‘Seni bundan qaytarib qo‘yaman!’. Xususan, so‘kish
semantikasini o‘z ichiga olgan bir qolipdagi frazeologik birliklarning guruhlari asosida
turuvchi
“
du +
S”
modelini ajratib ko‘rsatishimiz mumkin:
du Hund
‘itsan’;
du Esel
‘eshaksan’;
du Dummkopf
‘ahmoqsan’;
du Narr
‘ahmoqsan’;
du Quatschkopf
‘vaysaqisan!; mahmadonasan’ va hokazo, umuman olganda 27 ta frazeologik birlik.
Mazkur model-chizma bir oz kengaytirilishi mumkin:
Und du Idiot
‘tentaksan’;
Ach du
Pferdefuß
‘maymoqsan’. Yuqorida ko‘rsatilgan modellarga oid frazeologik birliklarning
boshqa mustaqil ma’noli tarkibiy qismlar hisobidan kengayish
i kamdan-kam
uchraydigan hol hisoblanadi. Misol uchun, sifat komponenti kiritilishi mumkin:
du treue
Seele
‘sodiq do‘stsan’ va boshqalar. Keyinchalik undalma yoki boshqa undov iborani o‘z
ichiga olgan qolipning boshlang‘ich komponenti bo‘lgan
Ach
undov so‘zi modelni tashkil
qiluvchi vazifani ham bajaradi: (
Ach, du meine Güte!; Ach, meine Gnädigste!
;
Ach, du
mein Gott!
;
Ach, gnädige Frau!
;
Ach Gott!
Kuzatuvlarimizga binoan, quyidagi modellar ko‘pincha ikkita komponentli
frazeoshakldagi frazeologik birliklar gap-frazeologik birliklar-undalmalar sifatida
ishlatiladi: «A + S»:
Guter Gott
;
Großer Gott
;
lieber Gott
va boshqalar; «M + S»:
mein
Guter
;
Meine Herren
;
meine Herrschaften
;
mein Kleiner
;
mein Lieber
;
mein
Liebling
va boshqalar. Yuqoridagi ikki model asosida «M + A + S» uch komponentdan
iborat gap-frazeologik birliklar-
undalmalar so‘zlashuv nutqda mustahkam tarzda
voqelanadi:
mein lieber Sohn
;
mein lieber Mann
;
mein süßes Kind
va boshqalar.
Umumiy tayanch komponent negizida shakllangan bitta frazeouyaga oid
frazeologik birliklar semantik, modal-baholash va funksional jihatdan tabaqalashtiriladi
[6:40-b.]. Shunday qilib,
lassen
fe’li yetarlicha rivojlanib shakllangan frazeouyaning asosiy
tarkibiy qismi bo‘lib, quyidagi semantik
-
modal tavsiflarga ega bo‘lgan turg‘un undov
gaplar-
frazeologik birliklarni shakllantiradi: 1) dadillik, vazminlik, turg‘unlikka da’vat:
Laß dich’s nicht verdrießen!
‘Xafa bo‘lma! Umidsizlikka tushma!’;
Laß dir nicht bange
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
666
sein!
‘Qo‘rqma! Yuraging yorilmasin!’; 2) biror kishiga ko‘zdan yo‘qolish haqida berilgan
bo‘yruq:
Laß dich hier nicht blinken!
‘Daf bo‘l! Ko‘zga ko‘rinma!’; 3) biror kishiga
vasvasaga berilmaslikka da’vat etish:
Laß dich nicht verführen
‘Vasvasaga berilma!’;
4) biror narsadan (rejalar, niyatlar) voz kechish haqida da’vat yoki bo‘yruq:
Laß dir’s ja
nicht einfallen!
‘Buni o‘ylama!’; 5) yoqimli ishtahani tilaydigan gap
-frazeologik birligi:
Laß dir’s gut schmecken!
‘Yoqimli ishtaha!’; 6) gapiruvchini tinch qo‘yishiga da’vat
qiluvchi gap strukturali frazeologik birligi:
Laß mich zufrieden (ungeschoren)!
‘Meni
tinch qo‘y!’; 7) birovga o‘zini bosishga bo‘yruq beruvchi gap strukturali frazeologik
birligi:
Laß gut sein!
‘Bo‘ldi! O‘zingni bos!’; 8) adresatni hulqiy jiddiyligi, qat’iyligiga
undovchi gap-frazeologik birligi:
Lassen Sie diese Scherze!
‘Hazilingizni qo‘yib turing!
Hazillarni yig‘ishtiring!’. Ko‘rib turganimizdek, bunday gap
- frazeologik birliklar eng
avvalo, o‘z tuzilmasida undov turg‘un gaplar ko‘rnishidagi bir qolipdagi hosilalar
hisoblanadi. Bunday qoliplar o‘z komponent tarkibining barqarorligi bilan ajralib turadi.
Ularning xilma-xilligi hamda murakkab semantik-modal jihatlarning mavjudligi tilda
insonning psixologik ta’sirlanishlarining turg‘un voqelanishini aks ettiruvchi o‘ziga xos
hayotiy vaziyatlarni qayd etadi [8:214-b.].
Gap strukturali frazeologik birliklarning tipologiyasi nafaqat asosiy
frazeoshakllarni, balki ularning hosilalarini ham o‘z ichiga oladi. Binobarin,
Guten Abend!
Salomlashish (xayrlashish) asosiy frazeoshakli bilan birgalikda,
Schönen guten Abend!
kabi uning hosila frazeoshakli zamonaviy nemis tilida mustaqil turni tashkil qiladi.
Bunda, agar
Guten Abend!
boshlang‘ich frazeoshakl bo‘lib, turli funksional uslublarga xos
hisoblansa, uning yuqorida tilga olingan derivati faqatgina so‘zlashuv nutq uslubiga
tegishlidir. Eng kam komponent tarkibli gap strukturali frazeologik birliklarning negizida
yangi gap-frazeologik birliklarning (boshqa frazeologik birliklari kabi) shakllanish
holatlarini davom ettirish mumkin, qiyoslang:
Gute Nacht!
→
Ich wünsche allerseits
gute Nacht!
‘Hammaga xayrli tun tilayman!’. Nemis tilidagi ayrim gap strukturali
frazeologik birliklarga derivatsiya bo‘yicha o‘zaro mos keladigan birliklarning jufti yoki
guruhlarini qo‘llash xosdir. Misol uchun, bir ma’noni gap
-frazeologik birliklar tuzilmaviy
tarkibi va sintaktik tashkillashtirishini boshqa tarzda yetkazib beruvchi gap strukturali
frazeologik birliklar juftlarini, qiyoslang:
Meinen Empfehl!
‘Xayr!’ va
Ich habe die Ehre,
mich zu empfehlen
‘Xayr, sog‘ bo‘ling!’.
Xullas, gap strukturali frazeologik birliklar tizimida komponent tarkibi o‘xshash
bo‘lgan sinonim iboralarning barqaror ishlatilish holatlari kuzatiladi
Du kannst dich
begraben lassen!; Laß dich begraben!
‘Qurbing yetmaydi!’;
Damit kannst du dich
begraben lassen! Laß dich damit begraben!
‘Bu bilan uzoqqa bora olmaysan!’;
Ich
kann es mir doch nicht aus den Rippen schneiden! Ich kann es doch nicht durch die
Rippen schwitzen!
‘Buni tug‘ayinmi? Qayerdan olaman? Osmondan olamanmi?’.
Gap strukturali frazeologik birliklar tipologiyasi doirasidan tashqarida bir so‘zli
frazeoshakldan iborat turg‘un undov gaplar orqali ifodalangan hosilalar qoladi
(M.N.Kojina,2003, 30 b.), misol uchun
Abgemacht!
‘Kelishdik! Qo‘lni tashla!’. Ayni paytda
gap-
frazeologik birliklarining ayrim frazeoshakllarida so‘zusti tuzilmasi qayd qilingan,
biroq kelib chiqishi bo‘yicha bunday hosilalar bitta yasama so‘zga borib taqaladi. Bunday
so‘zusti tuzilmasini (qiyoslang fe’l + ajratiladigan old qo‘shimcha) frazeologiya tarkibida
ham o‘rgansa bo‘ladi, qiyoslang:
Hau ab!
‘Yo‘qol! Daf bo‘l! Toshingni ter!’;
Ermanne
dich!
‘O‘zingni bos! O‘ylab qara! Es
-
hushingni yig‘ib qo‘y!’. Bunda ayrim gap strukturali
frazeologik birliklarda frazeoshaklning muqobil o‘zgarishlari kuzatiladi, misol uchun:
Aber Eisern!
va
Eisern!
‘Albatta! Gap bitta!’. Ko‘plab gap
-frazeologik birliklar
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
667
kontekstual qo‘shimcha o‘zgarishlarga moyil bo‘ladi. Buning natijasida fikrni
aniqlashtirishga erishiladi, qiyoslang:
Alle Achtung!
‘Zo‘r! Yomon emas! Gap yo‘q! Qoyil!’,
Alle Achtung vor Ihrem Geschmack!
‘Didingizga gap yo‘q!’.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Данилевская Н.В. Лингвостилистический анализ художественного текста
// Стилистический энциклопедический словарь русского языка. –
М.: Флинта;
Наука, 2003.
–
С.195
-204.
2.
Демьянков В.З. Когнитивизм, когниция, язык и лингвистическая теория
//
Язык и структура представления знаний. –
М.: ИНИОН, 1992.
–
С.39
-77.
3.
Добрович
А.Б.
Ролевая
модель
межличностного
общения:
Принципиальные вопросы теории знаний // Сборник научных трудов/ Тартуский
ун
-
т, 2004. –
С. 60
-88.
4.
Звегинцев В.А. Теоретическая и прикладная лингвистика. –
М.:
Просвещение, 1967. –
320 с.
5.
Кацнельсон С.Д. Типология языка и речевое мышление. –
Л.: Наука, 1972. –
216 с.
6.
Кирсанова Н.А. К вопросу о нормативном и ненормативном употреблении
фразеологизмов // Вопросы стилистики. –
Вып. 14. –
Саратов, 1978. –
С. 39
-49.
7.
Кирсанова Н.А. Фразеология // Разговорная речь в системе
функциональных стилей современного русского литературного языка. –
Саратов,
1983.
–
С. 212
–
226.
8.
Кожина М.Н. Взаимодействие стилистики и смежных дисциплин //
Стилистический энциклопедический словарь / Под ред. А.Н. Кожиной. –
М.:
Флинта; Наука, 2003. –
С.
25-33.
