Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Characteristics and development of anthropocentric
compounds as a main factor in linguistics
Maktuba KHONSAIDOVA
Chirchik Pedagogical University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received April 2024
Received in revised form
10 May 2024
Accepted 25 May 2024
Available online
25 June 2024
This article examines the evolution of the terms
“anthropocentrism” and “anthropocentric combinations of
language” in linguistics of the 20th century, exploring their
development as a pragmatic phenomenon. The authors analyze
how in modern linguistics language began to be viewed not just
as a means of communication, but also as a tool for the discovery
of new principles and approaches. The article highlights how
these scientific concepts contribute to expanding the
functionality of language, giving it a more focused and practical
meaning in the study of linguistic phenomena.
2181-3701
/©
2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss1
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
anthropocentrism,
pragmatics,
socio-pragmatic,
anthropocentric
environment,
semantic features
Tilshunoslikda
antroposentrik
birikmalarning
hususiyatlari va asosiy omil sifatida rivojlanishi
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
antroposentrizm,
pragmatika,
sotsio-pragmatika,
antroposentrik muhit,
semantik hususiyatlar.
Ushbu maqola tilshunoslikda XX asrda pragmatik hodisa
sifatida
rivojlana boshlagan “Antroposentrizm va tilning
antroposentrik birikmalarI” kabi ilmiy atamalar qay tarzda kirib
kelgani, xamda qanday hususiyatlarga ega ekanligi xaqida so‘z
yurutiladi. Zamonaviy tilshunoslikda so‘ngi kunlarda inson o‘zi
foydalanayotgan y
oki o‘zi yangi tamoyillarini kashf etayotgan bir
vaqtda tilning omili sifatida ham tadbiq etib kelinmoqda. Bu omil
esa tilning funksional imkoniyatlarini kengaytirishi hamda o‘ziga
xos yo‘nalishga ega bo‘lishi bilan alohida mohiyatga egaligi chuqur
tahlil qilingan.
1
Teacher, Chirchik Pedagogical University. E-mail: szakirovmaktuba@gmail.com
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
858
Характеристика
и
развитие
антропоцентрических
соединений как основного фактора в лингвистике
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
антропоцентризм,
прагматика,
социо
-
прагматика,
антропоцентрическая
среда,
смысловые особенности
.
В данной статье рассматривается эволюция терминов
"антропоцентризм" и "антропоцентрические сочетания
языка" в лингвистике XX века, исследуя их развитие как
прагматического явления. Авторы анализируют, как в
современной лингвистике язык начал рассматриваться не
просто как средство коммуникации, но и как инструмент
открытия новых принципов и подходов. Статья освещает,
как эти научные концепции способствуют расширению
функциональных возможностей языка, придавая ему более
целенаправленное и практическое значение в изучении
языковых явлений
.
Antroposentrizm yunoncha so‘zdan olingan bo‘lib, “antropos” –
“inson”, “sentrum”
esa “markaz” degan ma’noga egadir. Bu akademik yo‘nalish ilmiy tadqiqotlarda inson va
ko‘plab fanlarda hamda shahs bilan bog’liq faoliyat negizidagi obyekt sifatida qarab
keli
nmoqda. Til bu insoniyat uchun berilgan ilohiy ne’matdir va buning ortida uning asosiy
vazifasi etib muloqot belgilangan. Xar bir tilning o‘zini etnik yaralish, yaratilishi, mazmun
-
mohiyati va albatta tuzilmasi bo‘lganidek ma’lum bir davrlarda tarjima san’atidagi o‘zga
tillararo mutanosibligi jihatidan ahamiyatga ega bo‘ladi. Til rivojlanish davomiyligiga ko‘ra
chuqur tarihga ega bo‘lib, har bir mamlakatning tarihiy kelib chiqishi hamda zamonlar
osha rivojlanish bosqichlari bilan uzviy bog’liqdir. Inson ti
li esa ijodiy xususiyatga ega
bo‘lib, ilgari eshitilmagan va aytilamagan cheksiz miqdordagi yangi so‘zlarni ishlab
chiqarish hamda uni aniq tushunish qobiliyatini o‘z ichiga oladi. Bundan ko‘rinib turibdiki
insoniyat yangi so‘z yoki yaratish qobiliyatiga e
ga.Vaholanki, tilning davriy rivojlanishi
barcha millatlarda bazan o‘hshash, bazan esa anchagina farqlanadi, shu nuqtai nazardan
tarjimashunoslikda maqbul va ammo ilojsiz qiyinchiliklar paydo bo‘lishi mumkin. Agarda
tilni sinchiklab o‘rganish ishtiyoqi bo‘lsa eng to‘g’ri yo‘l avvalambor grammatikaga murojat
qilishdir. Grammatika ko‘p jihatdan tilning asosiy bo‘linmalari, turlari, xossalari va
tarkiblari haqida kengroq malumot berishi mumkin. Grammatika, phrazaning tuzilishini
va ularning mazmuni, ma'nosini tahlil qiladi. Masalan, phrazaning qanday tuzilganligi,
so'zlar o'rtasidagi munosabatlar, qo'llanilgan shakllar va qoidalar kabi masalalar
grammatikaning muammolari orasida bo'ladi. “Ibora”, demak, ma’noni ifodalovchi so‘z
yoki so‘zlar to‘plami bo‘lib; gap
, jumlalar, qo'shma gaplar yoki savollar shaklida bo'lishi
mumkin. Shu o‘rinda, "Idioma" bir katta guruh yoki guruhdagi insonlar tomonidan o'ziga
xos til yoki nutqdir. Bu, ma'naviy, ijtimoiy va geografik asoslar bo'yicha o'zgargan, o'ziga
xos tilda gapirish va izoh qilish uslubini ifodalaydi. Har bir idioma, uning izohlashda va
fikrlarni ifodalashda xos xususiyatlarga ega bo'lgan o'zgacha tilda ifoda qilinadi. Idomalar
tarihiga nazar tashlasak, ular qadimdan tillarda asosiy o‘rinlarda foydalanilgan bo‘lib,
insonlar o‘rtasida kommunikatsiyani kuchaytirishning eng mukammal vositasi sifatida
shakllangan. Bundan tashqari ular o‘ziga xos na’nolarga ega bo‘lib, milliylik, madaniylik
hamda zamoniaviylik jihatidan millatlararo aloqalarda rivojlanib kelgan. Shunisi qiziqki,
bazi manbalarga ko‘ra iboralarning ayrimlari mazmun jiahatidan o‘zgargan va qo‘shma
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2024) / ISSN 2181-3701
859
ma’noga ega holda shakllangan. Til va inson o‘rtasida yaqin bo‘liqlik tushunchalarini nemis
filosofi Vilgelm Gumboldt o‘z g‘
oyalarida ilgari surgan. Uning fikricha, til insonni borliqqa
bo‘gan ma’naviy munosabati bo‘lib, insonning rivojlanishi, ichki dunyosi lingvistik
-
falasafiy yondashuvdir deb hisoblaydi. Til millatning ruhi, kelib chiqishi, va ma’naviy kuchi
deb tasvirlaydi. Antrposentrik frazeologik birliklar shahsning hususiyatlari, xulq-atvori va
madaniyatiga bog’liq bo‘lgan g’oyalarni ilgari suradi. Aynan o‘zbek va ingliz tilidagi
antroposentrik frazeologik birliklar turli hildagi farqli jihatlar, yani; tarihiy, ijtimoiy, va
madaniy jihatdan bunday konseptlar til sistemasida alohida xususiyatlarga ega.
Antproposentrizm XX asrda tilshunoslikka yangi paradigma sifatida kirib kelgan. Bu atama
asosan insonga xos bo‘lgan akademik hodisa bo‘lib, buday birikmalarning asosida shahs
mujassamlanadi. Insonga hos bunday birikmalar lingvokultura tamoyillariga ham
aloqadordir. Demak, bunday
birikmalar insoniyatning kelib chiqishiga ham bog’liq bo‘lib,
tarjimada hozirgi kunda keng ommaviy tarzda qo‘llanilmoqda. Eng muhimi shuki,
dunyoning barcha nuqtalarida bu jarayon sezilarli darajada foydalanib kelinmoqda.
Masalan:
A busydiv
iborasi ingiz tilida insonga hos bo‘lgan birikma bo‘lib, uning
negizida shahs yotadi. Shahsning harakteri yoki holatini bir so‘z bilan tasviralash uchun
ishlatilgan. Bu iboraning tarjimasi har bir narsaga yoki voqelikka o‘ta qiziquvchan va
o‘ziga tegishli bo‘lmagan tafsilotlarga ham qiziquv
chi shahslarga nisbatan ishlatiladi. Bu
birikmani antroposentrik jihatdan tahlil qilsak, tasvirning asosida va narkazida shahs
bo‘lib, “div” –
tana manosidagi atama bilan inson markazlashgan birikmadir.
A big mouth
yana bir boshqa frazeologik birikma bo‘lib, uning asl mohiyati yani
tarjimasi -
aytilishi mumkin bo‘lmagan sirlarni ommaga aytish degan ma’noda ishlatiladi.
Eng qiziqarli jihati shuki, bu idiomaning tub mohiyatida inson mujassamlanadi. Yanikim,
birikma
insonning tanasi yani og‘iz so‘zi ishlatilib, antroposentrik birikmaga yaqqol misol
bo‘ladi.
Bundan ko‘rinib turibdiki, antroposentrik birikmalar tilshunoslikda sayqallangan
pragmatik jarayon bo‘lib, shahs markaziy omil sifatida foydalaniladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
:
1.
Suyunova Z. Ingliz va O‘zbek tillardagi antroposentrik maqolalarda gender talqini.
Dekabr 2022. Vol-24. P7-9.
2.
Shodiyeva N.N. Ingliz va O‘zbek tillarida antroposentrik frazeologik birliklarning
leksik-semantik xususiyatlari. 2023.
3.
Abdugafur M. Anthropocentric study of phraseological units with an adjective
component. 2020. Pp24-32
4.
Prolyhina O. Positive evaluation of a person in the context of anthropocentric
phraseology of the English language.
5.
Ayto, J. Oxford Dictionary of English Idioms. Oxford University Press. 2009.
6.
Cowie, A. Phraseology; Theory, Analysis, and Applications. Oxford, p272.
