№ 4/S (2025) “Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika” jurnalining maxsus soni

Ushbu ilmiy maqolada zamonaviy ingliz yozuvchisi Julian Barnes qalamiga mansub “Metrolend” romanining muayyan janriy unsurlari tahlil qilinadi. XX asrning ikkinchi yarmida modernizmga qarshi reaksiyaviy oqim sifatida shakllangan postmodern adabiyotda klassik janrlar va ularning individual unsurlari mualliflarning skeptik va tanqidiy yondashuvlari tufayli sezilarli darajada o‘zgarishga uchradi. Garchi “Metrolend” asari tarbiya roman janriga mansub deb qaralsa-da, muallifning dekonstruktiv uslubi va postmodern hayotga xos bo‘lgan noodatiy masalalar tufayli ushbu janrning an’anaviy adabiy mezonlarini muvaffaqiyatli ravishda transformatsiya qilishga erishadi. Tadqiqotda ushbu adabiy turdagi janr o‘zgarishini anglashda klassik realistik va postmodern tarbiya romanlar o‘rtasidagi qiyosiy yondashuv tahlili taklif etiladi.

Ushbu maqolada fransuz va oʻzbek tillaridagi evfemizm tushunchasining nazariy asoslari, ularning til tizimidagi oʻrni va madaniy determinantlar bilan oʻzaro aloqasi tahlil etiladi. Tadqiqotning dolzarbligi evfemizmlarning nafaqat til boyligini oshiruvchi vosita, balki madaniy-estetik koʻrsatkich sifatida jamiyat tafakkuridagi nozik qirralarni ifodalashdagi oʻrnini yoritishda namoyon boʻladi. Maqolada evfemizm hodisasi universal boʻlishi bilan birga, har bir til va madaniyatga xos boʻlgan etik, diniy va ijtimoiy qadriyatlar bilan bogʻliq holda shakllanishi koʻrsatilgan. Fransuz tilida evfemizmlar koʻproq siyosiy toʻgʻrilik va ijtimoiy diplomatiyani aks ettirsa, oʻzbek tilida bu hodisa hurmat, andisha va odob meʼyorlari bilan uygʻunlashgan. Shuningdek, lingvistik hodisaning dinamik tabiati, yaʼni evfemizmlarning leksikalizatsiyalanishi natijasida ularning evfemistik yukini yoʻqotishi, zamon bilan yangilanib borishi muhim muammo sifatida koʻtarilgan. Tahlil jarayonida adabiy matnlar, siyosiy nutqlar va ommaviy axborot vositalaridan misollar keltirilib, evfemizmning lingvomadaniy xususiyatlari chuqur ochib berilgan. Tadqiqot natijalari til va madaniyat oʻzaro taʼsirining kommunikativ hodisalar orqali qanday ifodalanishini koʻrsatib beradi.

Mazkur maqolada ingliz tili taʼlimida yangilik matnlaridan samarali foydalanish orqali talabalar kommunikativ kompetensiyasini rivojlantirish masalasi yoritilgan. Muallif ingliz tilini o‘rgatishda dolzarb axborotlar asosida tuzilgan matnlar vositasida talabalar nutq faoliyatini faollashtirish, og‘zaki va yozma nutq malakalarini takomillashtirishga eʼtibor qaratadi. Tadqiqotda yangilik matnlarining didaktik imkoniyatlari, ularni tanlash mezonlari, hamda o‘quv jarayoniga integratsiyalash modeli tavsiflanadi. Shuningdek, mazkur model asosida o‘tkazilgan tajriba-sinov ishlari natijalari va ularning samaradorligi tahlil qilinadi.

Ushbu ilmiy maqolada konsept tushunchasining zamonaviy tilshunoslikdagi  tadqiqi, xorij va o'zbek tilshunos olimlari tomonidan bildirgan firk va ma'ruzalari, konsept tushunchasi talqini haqidagi olimlarning turli nazariy qarashlari va fikr mulohazalari tahlil qilingan. Til  birliklarini tahlil qilishning kognitiv jihatlari o'ziga xos tomonlari ko'rib chiqilgan. Sintaktik, semantik  va pragmatik tahlillar togʻrisida fikr yuritildi.

Ushbu maqolada chet tilini oʻrganishda madaniyatlararo kompetensiyani shakllantirishning roli koʻrib chiqiladi. Muallif adabiyotga, boshqa olimlarning ish natijalarini o’rganish uchun, madaniyatlararo kommunikatsiya va chet tillarini o’rgatishdagi kompetensiyalarning rolini o’rganish sohasida murojaat qiladi. SHuningdek, muallif madaniyatlararo muloqot muammolarini baholaydi va chet tilini o’rgatishda madaniyatlararo kompetensiyani shakllantirish, boshqa madaniyat bilan muloqotda madaniy shokni kamaytirish muhimligini ta’kidlaydi.

Maqolada ingliz tilini ikkinchi chet tili sifatida o'qitishda kommunikativ yondashuvdan foydalanishning ahamiyati haqida so'z boradi.Darslar kundalik vaziyatlar va o‘quvchilarga tanish bo‘lgan mavzularga asoslanadi, bu esa ularga tilning hayotda qanday qo‘llanilishini tushunishga yordam beradi. Ushbu amaliy diqqat o'rganishni yanada mazmunli qiladi.

Ingliz tilini o‘rganuvchilarga nutq ko‘nikmalarini o‘rgatish til o‘rgatishning muhim jihati bo‘lib, u puxta rejalashtirish va samarali strategiyalarni talab qiladi. O‘qituvchilar qiziqarli va interfaol ta’lim muhitini yaratishga intilayotganda, ular ingliz tilida ravonlik, aniqlik va ishonchni rivojlantirishga yordam beradigan usullardan foydalanishlari kerak. Ushbu maqola ingliz tilini o‘rganuvchilarni gapirishga o‘rgatish bo‘yicha strategiyalar va eng yaxshi amaliyotlarni o‘rganadi.

Biz Pio Baroxa y Nessining ijodiy yo‘lini o‘rgandik, u Ispaniya ma’naviy qayta tug‘ilishining boshlang‘ich nuqtasi bo‘lgan “falokat avlodi” ning mashhur ispan yozuvchisi edi. Yozuvchi ispan romanini isloh qildi, unga yangi stilistik rang berdi. Jamiyatdagi inqirozni yengib o‘tish istagi uning hayotiy falsafasiga bo‘lgan qiziqishini keltirib chiqardi, yozuvchi o‘tgan asr jamiyatining rivojlanishida hal qiluvchi harakatlarni amalga oshirish zarurligini aytib o‘tdi. Harakat falsafasi dunyoning doimiy ravishda o‘sib borayotgan faolligi, anarxizm va har xil inqilobiy g‘oyalarga bo‘lgan ommaviy ishtiyoq, shuningdek, ulkan vazifalarni amalga oshirish jamiyat uchun najot bo‘ladi va ishonch tufayli yuzaga keladi.

 Ushbu maqola o‘zbek tili leksikasidagi arxaizm va istorizmlarning tarixiy rivojlanishi, adabiy asarlardagi qo‘llanilishiga bag‘ishlangan. Tadqiqotda arxaizm va istorizmlarning etimologiyasi, semantik xususiyatlari, shuningdek, ularning klassik o‘zbek adabiyotidagi o‘rni tahlil qilinadi. Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Abdulhamid Cho‘lpon va boshqa adiblar asarlaridagi misollar asosida arxaik va tarixiy so‘zlarning ma’no o‘zgarishlari va estetik funksiyalari ko‘rib chiqiladi. Maqola o‘zbek tili leksikasining tarixiy boyligini saqlash va o‘rganishda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, tilshunoslik, adabiyotshunoslik va madaniyatshunoslik sohalaridagi tadqiqotlarga xizmat qiladi.

Til madaniyatning ko‘zgusi bo‘lib, u insonlarning ijtimoiy o‘z o‘zini anglashi, milliy xarakteri, hayot tarzi, an’analari, urf-odatlari, axloqi, qadriyatlari va dunyoqarashi bilan birga, ularni o‘rab olgan haqiqiy dunyo va yashash sharoitlarini ham o‘z ichiga oladi. Til madaniyatning mohiyatining ombori va haqiqiy xazinasidir. Uning leksikasi, grammatikasi, iboralari, maqol va matallari, folklori, badiiy va ilmiy adabiyoti, shuningdek, yozma va og‘zaki muloqoti madaniy qadriyatlarni saqlashga hissa qo‘shadi.

Ushbu maqolada, Teodor Drayzerning “Baxtiqaro Kerri” va Zulfiya Qurolboyning “Oyimtilla” romanlarida tasvirlangan zamon va makon o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik va ularning insonlar hayotiga ta’siri muhokama qilinadi. Maqola ikki romanni zamon va makon nuqtai nazaridan tahlil qilib, ularning o‘ziga xos xususiyatlarini yoritadi va asarlar o‘rtasidagi parallel va tafovutlarni ko‘rsatadi.

Mazkur maqolada ingliz adabiyotining taniqli vakili Jane Austen va o‘zbek adabiyotining atoqli namoyandasi O‘tkir Hoshimov asarlari asosida ayol obrazi va gender rollarining aks etish holatlari tahlil qilinadi. Ikkala muallifning asarlarida ayollarning jamiyatdagi o‘rni, ular duch keladigan muammolar, ijtimoiy bosimlar va erkak-ayol munosabatlari turli badiiy uslublarda yoritilgan. Tadqiqotda ushbu obrazlar orqali zamonaviy va tarixiy ijtimoiy kontekstlar orasidagi bog‘liqlik ko‘rsatib beriladi.

Ijtimoiy tarmoqlar tilni tezda o‘zgartirib, yangi so‘zlar va semantik o‘zgarishlarni yuzaga keltirmoqda. Ushbu tadqiqot turli platformalardagi raqamli nutqni tahlil qilib, yoshlik va fandonlar so‘z ma’nolarini qanday yangilashini ko‘rsatadi. Xulosa sifatida, ijtimoiy media til innovatsiyasining kuchli omili sifatida namoyon bo‘ladi.

Ушбу тадқиқот Антон Чеховнинг водевилларининг композицион ва сюжетли ташкил етилишини уларнинг микрокосмик табиати нуқтаи назаридан таҳлил қилишга бағишланган. Мақолада Чехов водевилининг таркибий қисмлари ёзувчининг драматик техникасининг асосий хусусиятлари жамланган ажралмас бадиий тизим сифатида кўриб чиқилади. «Айиқ», «Таклиф» ва «Юбилей» пьесаларини таҳлил қилиш асосида муаллиф кейинчалик Чеховнинг «катта» драматургиясида ишлаб чиқилган драматик материални ташкил қилишнинг ўзига хос техникасини аниқлайди. Тадқиқот натижалари шуни кўрсатадики, ёзувчининг водевиль асарлари классик водевиль жанрининг ўзгариши ва Чехов драмасининг инновацион тамойиллари шаклланаётган ноёб микрокосмосни ифодалайди.

Ushbu maqola o‘qituvchilarning charchashi va ularni saqlab qolish o‘rtasidagi murakkab munosabatlarni o‘rganadi, bu muammolarning asosiy sabablari, salbiy oqibatlari va ularni hal qilishning amaliy yechimlarini yoritadi. Zamonaviy tadqiqotlarga asoslanib, muhokama ruhiy salomatlik, ish yuklamasi, ma’muriy qo‘llab-quvvatlash va kasbiy o‘sish imkoniyatlarining o‘qituvchilar farovonligi va kasb umrboqiyligiga ta’sirini ta’kidlaydi. Maqolada o‘qituvchilik kasbidagi charchoq haqidagi adabiyotlar tanqidiy ko‘rib chiqiladi va turli ta’lim muhitlarida qabul qilingan kadrlarni saqlab qolish strategiyalari umumlashtiriladi. Bundan tashqari, u charchashni kamaytirish va o‘qituvchilarni saqlab qolish darajasini oshirishda muassasaviy majburiyat va tizimli o‘zgarishlarning muhimligini ta’kidlaydi. Maqsad o‘qituvchilar, siyosatchilar va manfaatdor tomonlarga ham o‘qituvchi, ham o‘quvchi muvaffaqiyatiga ustuvor ahamiyat beradigan barqaror va qo‘llab-quvvatlovchi ta’lim muhitini yaratish uchun amaliy tushunchalarni taqdim etishdir.

Ushbu maqolada L.M. Montgomery asarlarida arxaizmlardan foydalanish va tilni saqlab qolish masalasi tahlil etiladi. Muallif tarixiy haqiqatni, madaniy uzviylikni va hissiy boylikni yaratish maqsadida qadimgi so‘z va iboralardan ongli ravishda foydalanishi alohida ko‘rib chiqiladi. Tadqiqotda arxaizmlarning adabiy funksiyalari hamda ingliz tili adabiyotidagi til merosini saqlashdagi o‘rni yoritiladi.

Ushbu maqola til o‘qitishda multimodal materiallardan foydalanishni ko‘rib chiqadi, jumladan vizual, audio va interaktiv resurslarning roliga e’tibor qaratadi. Mazkur materiallar o‘quvchilarning faolligini, tushunishini va kommunikativ kompetensiyasini oshirishdagi ahamiyati tahlil qilinadi. Tadqiqot til o‘rganishda turli xil axborot manbalarining muhimligini ta’kidlab, o‘qituvchilar uchun amaliy tavsiyalar beradi.

 Ingliz va qoraqalpoq tillaridagi "Family/shańaraq" konseptining lingvomadaniy tahlili bu ikki madaniyatda oila g‘oyasi qanday tushunilishi va ifodalanishini o‘rganishni nazarda tutadi. Har ikki tilda ham oilaning ahamiyati va uning shaxs hayotida tutgan o‘rnini ta’kidlovchi maqollar mavjud. Biroq, har bir tilda qo‘llaniladigan o‘ziga xos iboralar madaniy nozikliklar va qadriyatlarni ochib beradi. Lingvomadaniy tahlil orqali biz turli madaniyatlar oila tushunchasiga qanday qarashlari va qadrlashlarini chuqurroq anglashimiz mumkin. Shuning uchun maqola ingliz va qoraqalpoq tillarida "oila/shaңaraq" konseptining lingvomadaniy tahlilini o‘rganishga qaratilgan. Tadqiqot natijasida ingliz va qoraqalpoq tillari turli tillar tizimiga mansub bo‘lsa-da, qiyoslanayotgan tillarda "oila/shaңaraq" konsepti bir xil ma’no va qo‘llanishga ega ekanligi tasvirlangan.

Ushbu ilmiу mаqоlаdа аmеrikаlik уоzuvchi О.Gеnri ijоdi vа uning Аmеrikа аdаbiуоti rivоjigа tа’siri qiуоsiy tаhlil qilingаn. Таdqiqоt О.Gеnri hikоуаlаri uslubi vа mаvzulаrining xususiуаtlаri, shuningdеk, ulаrning аmеrikаlik уоzuvchilаrning bоshqа аsаrlаri bilаn о‘xshаsh vа fаrqli tоmоnlаrini bаhоlаshgа mо‘ljаllаngаn. Маqоlа muаllifi О.Gеnrining zаmоnаviy аdаbiуоt vа umumаn mаdаniyаtgа tа’sirini аniqlаsh mаqsаdidа hikоуаlаr mаtnlаriniginа еmаs, bаlki ulаr уаrаtilgаn kоntеkstni hаm tаhlil qilаdilаr.

Yo‘llar ma’naviy sayohat timsoli sifatida uzoq vaqtlardan beri adabiyotshunoslikda qo‘llanilib kelinmoqda. Yo‘l timsoli asarning asosiy mavzusi yoki fon elementi bo‘lishi mumkin, ammo syujet chiziqlarini yo‘naltirish uchun muhim omil bo‘lib sanaladi. Amerika va o‘zbek adabiyotida yo‘l xronotopi orqali milliy mentalitetga xos belgilarni tadqiq qilar ekanmiz,   yo‘l va yo‘lga chiqishning, sayohatning har bir jamiyatning milliyligidan kelib chiqqan holda o‘ziga xos ma’nosi va ramziy yuki mavjudligining guvohi bo‘ldik. Amerika xalqining erkinlik va mustaqillikka intilish, demokratik qarashlar asnosida qurilgan qadriyatlari, yo‘l xronotopi orqali namoyon bo‘ladi. O‘zbek adabiyotida esa yo‘l xronotopi ko‘proq milliylik poydevorida rivojlangan ma’naviy yo‘nalishlarni aks ettiradi. O‘zbeklarning tarixiy sayohatlari,  ziyorat safarlari, shuningdek, o‘zaro muloqot va yolg‘izlikdan chiqish maqsadida yo‘lga chiqish kabi tasvirlar, xalqning ijtimoiy va diniy hayotini aks ettiradi.

Maqolada metakommunikativ ziddiyatlarning asosiy jihatlari tilshunoslik nuqtai nazaridan ko‘rib chiqiladi: ularning sabablari, namoyon bo‘lish shakllari va yechim yo‘llari tahlil qilinadi. Shaxslararo munosabatlarni boshqarish va muloqot muhitini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan metakommunikatsiya hodisasiga alohida e’tibor qaratiladi. Suhbatlar tahlili asosida metakommunikativ unsurlarning aloqa o‘rnatish, hamkorlikka tayyorlikni ifodalash va xushmuomalalikni namoyish etishdagi roli ko‘rsatib berilgan. Aynan metakommunikatsiya muloqot ohangini boshqarish, suhbatdoshning maqsadlarini tushunish va muloqot uzilishlarining oldini olish imkonini berishi ta’kidlanadi. Maqola samarali muloqotda metakommunikatsiyaning ahamiyatini urg‘ulaydi hamda shaxslararo munosabatlar sifatini oshirish va yuzaga keladigan nizolarni bartaraf etish bo‘yicha amaliy tavsiyalar beradi.

Ushbu maqola oliy ta’lim muassasasida o‘qitiladigan jihatlar hamda ta’lim jarayonining nazariy va amaliy tarkibiy qismlarini uyg‘unlashtirish maqsadiga qaratilgan. Maqolada ta’lim sohasidagi baholashning maqsad va tamoyillari yoritiladi. Shuningdek, o‘qitilayotgan modul doirasida talabalar bajargan topshiriqni baholashning inklyuzivligi va talabaga yo‘naltirilganligi borasidagi mulohazalar tahlil qilinadi. Shakllantiruvchi va yakuniy baholash o‘rtasidagi aloqadorlik, hamda ingliz tilini o‘qitishning zamonaviy usullari to‘rt ko‘nikmaning uyg‘unlashuvini taqozo etadi. Ushbu tadqiqot oliy ta’lim muassasalarida baholash jarayonida validlik, ishonchlilik va inklyuzivlik tamoyillarining ahamiyatini tasdiqlovchi dalillarni aniqladi.

Maqolada gospital maktab o‘quvchilari uchun o‘quv materiallarini tayyorlash muammosi va ularni moslashtirishning zamonaviy tendensiyalari ko‘rib chiqiladi, shuningdek, bu yo‘nalishdagi xorijiy va mahalliy tajribalar tahlil qilinadi. Tibbiyot muassasalarida uzoq muddat davolanayotgan bolalarning ota-onalarini kasbiy qayta tayyorlashning innovatsion amaliyoti taqdim etiladi. Bunday toifadagi bolalar bilan ishlaydigan o‘qituvchilar va ota-onalarni tayyorlash dasturlari hamda ta’lim jarayonini tashkil etishning o‘ziga xos xususiyatlari batafsil yoritiladi.

Mazkur ishda talabalarning yozma nutq kompetensiyasini shakllantirish va rivojlantirish jarayonida sun’iy intellekt (SI) texnologiyalaridan samarali foydalanishning lingvodidaktik asoslari yoritilgan. Tadqiqotda SI asosidagi platformalar – xususan, Chat - GPT kabi vositalarning yozma mashqlarda qanday ishlashi, ulardan ta’limiy jarayonda foydalanish imkoniyatlari tahlil qilinadi.

Mazkur maqolada ingliz va o‘zbek tillarida giponimik munosabatlar leksik jihatdan tahlil qilindi. So‘zlar o‘rtasidagi giponimik bog‘lanishlar misollar asosida aniqlandi va ularning lug‘aviy tizimdagi o‘rni baholandi. Taqqoslash asosida har ikkala tilga xos xususiyatlar o‘rganildi. Natijada giponimik qatlamlarning shakllanishida madaniy va mantiqiy asoslarning ahamiyati aniqlashtirildi. Mazkur maqola tilshunoslikdagi leksik-semantik tahlillarni chuqurlashtirishga xizmat qiladi.