Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Main issues of speech coordination in linguistics and
translation
Shekhroz DAVRONOV
Samarkand State Institute of Foreign Languages
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received June 2024
Received in revised form
10 June 2024
Accepted 25 July 2024
Available online
15 July 2024
In this article, the interaction between speech and
translation in the field of linguistics and translation studies is
explored. It discusses how the theory of coordination in
language contributes to the development of various forms of
oral translation in the modern world and has intrigued people
since the earliest times of human society. The expansion of
vocabulary, the emergence of new words, idioms, figurative
expressions, the decline of "old" words and formal expressions,
lexical-semantic differentiation, changes in pronunciation, and
various parts of words
–
all of these aspects have captivated the
attention of individuals across different generations and
stimulated interest in the scientific study of language among
our ancestors.
2181-3701
/©
2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss4-pp337-344
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
linguistics,
speech coordination,
differentiation,
lexical-semantic,
compression,
condensation,
metonymy,
synecdoche,
ellipsis,
reduction,
apocope,
syncope.
Tilshunoslik va tarjimashunoslikda nutqiy tejamkorlik
tamoyili masalalari
АННОТАЦИЯ
Калит сўзлар:
tilshunoslik,
nutqiy tejamkorlik,
differensiatsiya,
leksik-semantik,
kompressiya,
kondensatsiyalash,
metonimiya,
singarmonim,
ellipsis,
Mazkur maqolada til va tarjima sohasidagi nutq va tarjima
o‘
rtasidagi munosabat mavzusini tahlil qilinadi. Shu bilan birga
koordinatsiya nazariyasi tilning bugungi dunyoda turli
shakllarda aholi orasidagi tarjimaning rivojlanishiga qanday
imkoniyatlar yaratishini k
o‘
rsatadi, balki odamlarni inson
jamiyatining eng boshlan
g‘
ich davrlaridan qiziqtiradi ham.
Tilning lu
g‘
at bo
g‘
ini kengaytirish, yangi s
o‘
zlar, idiomlar,
iboralar uslubiy vositalarning paydo b
o‘lishi, “eskilarni” unutish
1
Teacher, Samarkand State Institute of Foreign Languages.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
4 (2024) / ISSN 2181-3701
338
reduksiya,
apokopa,
sinkopa.
va formal ifodani, leksiko-semantik farqlanish, s
o‘
zning ovozini
va uning qismlarini
o‘
zgartirish
–
barchasi turli davrlar
vertepresentativlari diqqatini tortib, tilni ilmiy
o‘
rganishga
ta
’
sir etishdi.
Основные
вопросы
речевой
координации
в
лингвистике и переводе
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
лингвистика,
речевая координация,
дифференциация,
лексико
-
семантический,
компрессия,
конденсация,
метонимия,
синкроним,
эллипсис,
редукция,
апокопа,
синкопа.
Тема взаимодействия речи и перевода занимает важное
место в лингвистике и переводоведении. В данной статье
рассматривается, как теория координации в языке не
только способствует развитию различных форм устного
перевода в современном мире, но и вызывает интерес у
людей с самых ранних этапов развития общества.
Изменения в языке, такие как расширение словарного
запаса, появление новых слов и идиом, образных
выражений, а также утрата старых форм и слов, лексико
-
семантическая дифференциация и изменения в звучании
слов –
все это привлекало внимание разных поколений и
стимулировало интерес к научному изучению языка у
наших предков.
O
g‘
zaki tarjima faoliyati kattaroq k
o‘
lamni
o‘
z ichiga oladi, shuningdek ular
konferensiya tarjimonlari deb ham yuritiladi. Konferensiya tarjimasi ilk bor birinchi Jahon
urishidan keyin, ya
’
ni 1919-yildagi Tinchlik borasida konferensiyasida amalga oshirilgan.
Shundan s
o‘
ng XIX asr diplomatik tili b
o‘
lgan fransuz tilida barcha xalqaro uchrashuvlar
o‘
tkazilgan.
Birinchi konferensiyada tarjimonlar ketma-ket tarjimani amalga oshirganlar, ya
’
ni
ular
o‘
zlarining tarjimalarini ma
’
ruzachi
o‘
z nutqini tugatganidan keyin amalga oshirganlar.
Shunga k
o‘
ra, asliyat tilidagi matn va tarjima
o‘
rtasida bir oz vaqt b
o‘
ladi. Tarjimonlar ikkita
guruhda ish olib borganlar, ularning har biri
o‘
z ona tiliga tarjima qilganlar. Millatlar ligasida
tarjimonlar
o‘
zlarining tarjimalarini ma
’
ruzachi nutqini tugatishi bilanoq minbarga chiqib
aytib bergan. Ba
’
zida nutqlar bir soatdan oshiq davom etadi, shuning uchun tarjimonlar
notiqni ma
’
ruza davomida bezovta qilishni yomon xislat deb bilishgan va ularning nutqlari
jarayonida eslatmalarni yozib olgan. Shu tariqa, eslatmalarni yozib olish orqali ketma-ket
tarjima usuli paydo b
o‘
lgan.
Jeneva konferensiyasida qatnashgan tarjimonlar J-F. Rozan va J. Gerbert
hamkasblarining yozuvlarini
o‘
rganib chiqib, har bir tarjimon
o‘
z yozuv uslubiga ega b
o‘
lsa-
da, k
o‘
rib chiqilgan barcha eslatmalarda qandaydir bir umumiylik mavjud, degan xulosaga
kelishdi. Ushbu xabar tarjimonlarga xatni eslab qolish va notiqni chal
g‘
itmaslik uchun
qanday qilib eslatma olish b
o‘
yicha tavsiyalarni hayotga tatbiq qildi. U nutqning
s
o‘
zlashuvini konseptual ifodalashga asoslangan va ma
’
ruzachining asosiy
g‘
oyasini ajratib
olishga yordam beradi.
Bizga ma
’
lumki o
g‘
zaki tarjima jarayonida tarjimonlar ish faoliyatining asosiy
masalasi vaqt bilan bo
g‘
liq jihatdir. O
g‘
zaki tarjimaning ketma-ket turida ma
’
ruzachi nutqini
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
4 (2024) / ISSN 2181-3701
339
avval t
o‘
liqligicha eshitib, zarurat b
o‘
lsa uning nutqi b
o‘
yicha qaydlar yozib olgan holda
o
g‘
zaki tarjimani amalga oshiradi. Ketma-ket tarjimani amalga oshirishda tarjimon odatda
asliyat tilidagi s
o‘
zlovchi
o‘
z nutqining bir qismini tugatgandan s
o‘
ng
o‘
sha nutqning
tarjimasini aytib beradi. Ma
’
ruzachi nutqi qismlarga b
o‘
linadi. Tarjimon ma
’
ruzachining
yonida
o‘
tiradi yoki turadi, uni tinglaydi va nutq qismlarini qayd etib boradi.
Ma
’
ruzachi t
o‘
xtaganda yoki nutqini tugatganda tarjimon axborotni tarjima tiliga
o‘
giradi. Ketma-ket tarjima qisqa muddatli va uzoq muddatli tarjima jarayoni k
o‘
rinishida
b
o‘
lishi mumkin. Agar ma
’
ruzachi
o‘
z nutqini
o‘
qib berish jarayonida t
o‘
xtamlar soni k
o‘
p
b
o‘
lsa, tarjimon
o‘
z xotirasiga tayanadi va hech bir qaydlarsiz axborotni xorijiy tilga
o‘
girib
bera oladi. Agar ma
’
ruzachi nutqining davomiyligi uzoq b
o‘
lsa va t
o‘
xtamlar soni kam b
o‘
lsa,
tarjimon
o‘
z yon daftariga asliyat nutqining turli qaydlarini amalga oshiradi. Mana shu
jarayon odatda tarjimonlar uchun katta qiyinchilik keltirib chiqaradi. Chunki tarjimon
nutqning boshidan oxirigacha b
o‘
lgan ma
’
lumotlarni
o‘
z qaydlari orqali eslab qolishi lozim
b
o‘
ladi. Qaydlar turli belgilar, qisqartmalar, asosiy kalit s
o‘
zlar k
o‘
rinishida b
o‘
lishi mumkin.
Qaydlardagi belgilar va qisqartmalardan t
o‘g‘
ri foydalana olish, yuborilayotgan axborotni
t
o‘g‘
riligini saqlab qola olish tarjimon mahorati hamda tajribasiga bo
g‘
liq b
o‘
ladi. Yuqorida
qayd etilgan qaydlarni qayta tarjima nutqi k
o‘
rinishida bayon qilishda tarjimon bir qator
ketma-ket tarjima strategiyalarini q
o‘
llaydi. Ana shunday strategiyalardan biri kompressiya,
ya
’
ni nutqni ixchamlashtirishdir. Asliyat tilidagi nutqiy birliklarni tarjima tiliga ma
’
nosini
saqlab qolgan holda tarjima tilida ixchamlashgan k
o‘
rinishda bayon qilish uchun tarjimon
nutqiy tejamkorlik yoki tejamlilik tamoyilidan boxabar b
o‘
lishi lozim.
Tildagi tejamkorlik tamoyili nafaqat bugungi kunda turli k
o‘
rinishdagi
o‘g‘
zaki
tarjimalarni amalga oshirishda, balki kishilik jamiyatida tilga oid bilimlar paydo b
o‘
la
boshlagan paytlardan insonlarni
o‘
ziga jalb etib kelgan. Chunki til lu
g‘
at tarkibining boyishi,
ya
’
ni yangi s
o‘
zlar, iboralar, tasviriy vositalar paydo b
o‘lishi, “eski” so‘
z va formalarning
unutilishi, leksik-semantik differensiatsiya, tovushlar va s
o‘
zlarning ba
’
zi qismlari tushirib
qoldirilishi
–
bularning hammasi inson avlodlari k
o‘
z
o‘
ngida r
o‘
y berib, ajdodlarimizda tilni
ilmiy
o‘
rganishga b
o‘
lgan qiziqishni kuchaytirdi.
Qadimgi hind grammatikachilari s
o‘
zlarni boshlan
g‘
ich elementlarga ajratar edilar va
bu prinsip qadimgi hind grammatikasining asosiy tamoyili b
o‘
lib hisoblangan. Shu usul
orqali matnlardagi shakli va mazmuniga k
o‘
ra yaqin s
o‘
zlar tahlil etilib, ma
’
lum bir s
o‘
zning
turli formalari ajratilib k
o‘
rsatilgan. Qadimgi arab filologlari esa s
o‘
zlar q
o‘
llanish
chastotasining yuqori b
o‘
lishi ularning tovush tarkibining yemirishini qayd etganlar. XI
asrning buyuk tilshunosi Mahmud Qosh
g‘
ariy ham
o‘
sha davrdagi turkiy qabila va
elatlarning tilida s
o‘
zlarning qisqargan formalari uchrashini k
o‘
rsatib
o‘
tgan. Rus mutafakkiri
va tilshunosi M.V.
Lomonosov “kommunikatsiya jarayonini osonlashtirish va qulaylashtirish
(tushunchalarni kondensatsiyalash) ehtiyoji s
o‘
zlarni qisqartirishga olib kelishini,
shuningdek, tushunchalarning k
o‘
pligi va ularni tez hamda qisqa qilib uzatishni
ra
g‘
batlantirish odamni
o‘
zi sezmagan holda
o‘
z nutqini qisqartirishga va bir narsani hadeb
takrorlayverishdan qochishga olib keldi”, deb ta’
kidlagan. Demak, tildagi mavjud
qisqartirishlardan mohirona foydalanish orqali nutqni ixchamlashtirish doim tilshunoslar
e
’
tiborida b
o‘
lgan va bu jarayon endilikda tarjimashunoslar ham jiddiy e
’
tibor qaratadigan
masalaga aylanib qoldi. M. Lomonosov q
o‘
llagan tushunchalarni kondensatsiyalash termini
bugungi tarjimashunoslik izohli lu
g‘
atlarida kompressiya terminiga sinonim sifatida
berilmoqda.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
4 (2024) / ISSN 2181-3701
340
Tilshunoslikda tejamkorlik tamoyili xususida s
o‘
z ketganda asosan til (nutq)
birliklarining qisqarishi tushunilsa-da, ushbu qonuniyat doirasiga boshqa til hodisalarini
kiritish hollari ham uchraydi. Masalan, Y.Polivanov turkiy tillardagi singarmonizm
qonuniyatini, V.Bogorodiskiy s
o‘
zlarning yangi ma
’
no kasb etish xususiyatini, Y.Zemskaya
metonimiya hodisasini tildagi tejamlilik tamoyili ta
’
sirida yuz beradi, deb hisoblaydilar.
O‘
zbek tilida ham mana shu uch til hodisasi, ya
’
ni singarmonim, s
o‘
zlarning yangi ma
’
no kasb
etishi va metonimiya mavjud b
o‘
lib, o
g‘
zaki tarjimada ikkinchi va uchinchi til hodisalari faol
q
o‘
llanishi mumkin. Masalan,
Every year the people of Norway give the city of London a
present. They want to say
‘Thank you” for British help in the World War II. It is a big Christmas
tree and it stands in Trafalgar Square
. Mazkur matn hech qanday kompressiya
strategiyasidan foydalanmasdan s
o‘
zma-s
o‘
z tarjima qilinsa, quyidagicha k
o‘
rinishda b
o‘
ladi:
Har yili Norvegiya davlati aholisi London shahriga sov
g‘
a beradi. Ular ikkinchi jahon urushida
Britaniyaning Norevgiyaga yordamiga
o‘
z minnatdorchiligini bildirishni xohlaydi. Bu
minnatdorchilik Yang yil archasi hisoblanib, u Trafalgar maydoniga q
o‘
yiladi.
Agar mazkur matndagi metonimiya stilistik usuli q
o‘
llangan til birliklarini tejamkorlik
tamoyili asosida matnni kompressiya qilib tarjima qiladigan b
o‘
lsak quyidagicha k
o‘
rinish
oladi:
Har yili Norvegiya Ikkinchi Jahon urushidagi Britaniya yordamiga minnatdorchilik
bildirish uchun Londonga Yangi yil archasini yuboradi va u Trafalgar maydoniga q
o‘
yiladi.
Mazkur tarjima matnida asliyat matnida q
o‘
llangan the people of Norway s
o‘
z birikmasi
“Norvegiya” so‘ziga, “the city of London” so‘z birikmasi esa “London”ga o‘
zgartirildi.
Shuningdek, asliyat matnidagi uchta q
o‘
shma va murakkab gap bitta murakkab gapga
o‘
zgartirildi. Natijada asliyatda 39 ta til belgisi mavjud b
o‘
lgan b
o‘
lsa, tarjima matnida bu 21
taga qisqarmoqda. Demak, bu yerda tarjimada nutqiy kompressiya faol ishlamoqda.
Metonimiya
–
“so‘
zlarning k
o‘
chma ma
’
nosiga asoslanadigan k
o‘
chim, tropning asosiy
turlaridan biri: ikki tushuncha
o‘
rtasidagi yaqinlikka asoslangan
o‘
xshashsiz k
o‘
chim
”
.
E.A. Zemskaya metonimiyaning ekonomiyaga aloqadorligini quyidagicha izohlaydi:
“
metonimiya doimo nutqiy tejamkorlikka olib keladi, chunki unda s
o‘
z birikmasi
o‘
rnida s
o‘
z
q
o‘
llanadi
”
. Metonimiya til uslublarining barchasida faol q
o‘
llanadigan stilistik vosita
hisoblanadi. Rasmiy va publitsistik matnlarda, ayniqsa maqolalarning sarlavhalaridan
metonimiya keng foydalaniladi.
Demak, nutqiy tejamkorlik nutqni hosil qiluvchi til birliklarining shakliy jihatidan
qisqarishi b
o‘
lib, nutqiy tejamkorlikka yondosh til hodisalari, xususan, singarmonizm
qonuniyatlari, metonimiya, ellipsis kabi stilistik vositalar ham lingvistik ekonomiyaga
uchrovchi hodisalardan hisoblanadi.
Tildagi tejamlilik tamoyili asosan ikki xil k
o‘
rinishda amalga oshiriladi. Biri biz
yuqorida ta
’
kidlab
o‘
tgan sintaktik birliklar, ya
’
ni s
o‘
z birikmasi va gaplarni kompressiya
qilish, ixchamlashtirishni
o‘
z ichiga olsa, ikkinchisi s
o‘
zlardagi tovush va harflarni
qisqartirish hisoblanadi.
J.Eltuzarovga k
o‘ra, “lingvistikaga doir nazariy
-praktik adabiyotda qisqarish
(usechenie) hodisasi xususida yagona fikrga kelinmaganligi hamda uning ba
’
zi k
o‘
rinishlari
turlicha talqin etilayotganligi ushbu hodisaning xarakterli xususiyatlarini bizning
tushunchalarimiz doirasida ta
’
riflab berishni taqozo etadi. Bu vazifani amalga oshirish,
shuningdek, qisqaruv hodisasini shunga
o‘
xshash hodisalardan farqlash hamda tadqiqot
obyektini t
o‘
laroq tasavvur etish va tekshirishlarni ana shu hodisa doirasida chegaralash
uchun xizmat qiladi”. Turli xil tadqiqot ishlarida qisqaruv tushunchasi turli xil terminlar
bilan yuritiladi. Qayd etish lozimki, qisqaruv va uning k
o‘
rinishlari turli manbalarda
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
4 (2024) / ISSN 2181-3701
341
“abbreviatura”, “apokopa”, “reduksiya”, “tovush tushishi”, “qisqarish” va boshqa terminlar
bilan talqin qilinadi.
Mazkur terminlarning bir-biridan farqini aniqlashtirish uchun dastlab, A. Xojievning
“Tilshunoslik terminlari izohli” lug‘
atiga murojaat etdik. Abbreviatura termini lu
g‘
atda
qisqartma s
o‘
zlarning sinonimi tarzida berilib, qisqartma s
o‘
zlarga quyidagicha ta
’
rif
berilgan: “so‘
z birikmasi komponentlarining ma
’
lum qismlarini olib, q
o‘
shish bilan hosil
qilingan s
o‘
zlar: XDP (Xalq demokratik partiyasi), UzMU (Uzbekiston milliy universiteti), ATS
(avtomat telefon stansiyasi) va b. APOKOPA
(yun.
apokore
–
qisqartish). S
o‘
z oxiridagi
tovush yoki tovushlarning tushib qolishi, buning natijasida s
o‘
zning qisqarishi. Mas.,
kel>ke,
t
o‘
rt>t
o‘
r
kabi. Apokopaning prokopa (s
o‘
z boshidagi tovushning tushib qolishi) hamda
sinkopa (s
o‘
z tarkibida,
o‘
rtasidagi tovush yoki tovushlar guruhining tushib qolishi) kabi
turlari ham mavjud. Mazkur lu
g‘
atda reduksiyaning quyidagi tavsifi berilgan: REDUKSIYA
(lot.
reduction<reducere
–
qaytarmoq, orqaga siljitmoq, qisqartmoq). Tovush
artikulyasiyasining kuchsizlanishi natijasida tovush (ovoz)ning
o‘
zgarishi, tovushning
miqdor va sifat belgisi jihatdan pasayishi (bu hodisa asosan ur
g‘
usiz b
o‘g‘
indagi unlilarga xos
b
o‘
ladi). Mas.,
b
o‘
yin
s
o‘
ziga egalik q
o‘
shimchasi q
o‘
shilganda, ikkinchi b
o‘g‘indagi “i”
reduksiyaga uchraydi, shu sababli aytilmaydi va yozilmaydi
(b
o‘
yni
kabi). Demak, mazkur
lu
g‘
atda qisqartma s
o‘
zlar, apokopa va reduksiya hodisalarining tavsifi berilgan b
o‘
lib,
abbreviatura, tovush tushishi, qisqarish kabilar ularga sinonim sifatida qayd etiladi.
Sohaga tegishli boshqa izohli lu
g‘
atlarda yuqoridagi terminlarning quyidagicha tavsifi
berib
o‘
tilgan. O.Axmanovaning lu
g‘
atida apokopa (qisqaruv)ning ikkita ma
’
nosi berilgan: 1.
Talaffuzdagi fonetik jarayonlar natijasida s
o‘
z oxiridagi tovush va tovushlarning tushib
qolishi va shu tufayli s
o‘
zning qisqarishi. 2. Qisqartirish y
o‘
li bilan yangi s
o‘
zlarning hosil
b
o‘
lishi. J.Maruzoning tilshunoslik terminlari lu
g‘
atida esa apokopaga quyidagicha ta
’
rif
beriladi: “
s
o‘
zning oxirgi qismida yuz beruvchi hodisa, u s
o‘
z unsurining fonegik y
o‘
l bilan
tushib qolishi yoki s
o‘
zni erkin qisqartirish orqali yuz beradi
”.
D.E. Rozental va
M.A.T elenkovalarning lu
g‘
atida qisqaruv atamasi quyidagicha izohlanadi: qisqaruv: 1. YAngi
s
o‘
zlarni qisqartirish orqali yasash. 2. S
o‘
zning q
o‘
shimchasini tashlab yuborish y
o‘
li bilan
s
o‘
z shakllarini yasash. Qisqaruvga turli lu
g‘
atlarda berilgan ta
’
riflarini tahlil etadigan
b
o‘
lsak, O. Ahmanova lu
g‘
atida qisqaruv terminining birinchi ma
’
nosi, ikkinchisi esa
abbreviatura ma
’
nosi, J. Mruzoning lu
g‘
atida ham apakopa ma
’
nosi, D. Rozental va
M. Talenkovalar esa abbreviatura va apakopa ma
’
nolarini berib
o‘
tgan. Umuman olganda
s
o‘
zlarning qisqaruvi asosan ikki xil k
o‘
rinishda amalga oshirilib, birinchisi abbreviatura
–
bir necha s
o‘
zdan tashkil topgan birikmaning bosh harflarini jamlash orqali s
o‘
z yasash.
Masalan, Birlashgan Millatlar Tashkiloti
–
BMT, Shanxay Hamkorlik Tashkiloti
–
ShHT,
United Eurpean Football Association
–
UEFA, Word Boxing Association
–
WBA. Ikkinchisi
bevosita s
o‘
zning boshida,
o‘
rtasida yoki oxirida s
o‘
zlardagi tovushlarni qisqartirish
hisoblanadi. S
o‘
z va s
o‘
z birikmalarning bu ikki qisqaruvi o
g‘
zaki tarjima jarayonida ikki xil
vaziyatda q
o‘
llanadi. Birinchisi tarjima tilida ikki, uch, t
o‘
rt va undan ortiq komponentlik
birikmalarning tarjima tilida bosh harflarini birlashtirib ifoda etiladi. Masalan,
The representatives of the Ministry of Defense, Ministry of Internal Affairs, National Security
Service institutions participate in this ceremony.
Mazkur gap
o‘
zbek tiliga s
o‘
zma-s
o‘
z
quyidagicha tarjima qilinadi:
Ushbu marosimda Mudofaa vazirligi, Tashqi ishlar vazirligi,
Milliy xavfsizlik xizmati instituti vakillari ishtirok etishadi.
K
o‘
rib turganimizdek, mazkur
matnda tashkilot nomlari q
o‘
llangan b
o‘
lib, ularning nomlari ikki va uch komponentdan
tashkil topgan. Mazkur tashkilot nomlarini abbreviatura k
o‘
rinishida qisqartirib tarjima
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
4 (2024) / ISSN 2181-3701
342
tilida ifoda etilsa, quyidagicha k
o‘
rinishda b
o‘
ladi:
Ushbu marosimda Mudofa vazirligi, TIV,
MXX instituti vakillari ishtirok etishadi.
Mazkur ifodadan anglashimiz mumkinki, asliyat
matnida 12 ta, s
o‘
zma-s
o‘
z tarjimada 14 ta, taklif qilingan tarjima variantida 10 mustaqil s
o‘
z
turkumiga oid leksik birlik mavjud b
o‘
lib, tarjima matnida linosiy tejamkorlik tamoyili
amalga oshirilgan. Bu esa o
g‘
zaki tarjimada kompressiya strategiyasi q
o‘
llanganligini
k
o‘
rishimiz mumkin.
S
o‘
zlarni qisqartirishning ikkinchi k
o‘
rinishi s
o‘
zning boshi,
o‘
rtasi yoki oxirida tovush
yoki tovushlarning qisqarishi hisoblanib, u apakopa va uning turlarida namoyon b
o‘
ladi.
Apakopa ketma-ket tarjima jarayonida bevosita q
o‘
llanib, katta hajmli matnni asosiy
ma
’
nosini bildiruvchi kalit s
o‘
zlarni qayd qilib olish va nutq tugagandan s
o‘
ng mana shu qayd
s
o‘
zlari yordamida tarjima amalga oshiriladi. Odatda qayd s
o‘
zlar apakopa va uning
turlarining k
o‘
rinishida qisqartirib yoziladi. Quyida ingliz tilidagi s
o‘
zlarning qisqartirib
yozish turlari va ularga misollarni keltirib
o‘
tishimiz mumkin.
O
g‘
zaki tarjimani amalga oshirish jarayonida ular qisqa k
o‘
rinishida qayd qilinadi va
tarjima tilida t
o‘
liq variantda talqin qilinadi. S
o‘
zlarni qisqartirib yozish va ularni tarjima
qilish quyidagicha k
o‘
rinishda b
o‘
ladi:
Department
Dpt
bo‘lim
Package
Pkg
qadoq
Introduction
Int
kirish
Negative
Neg
negative
Junior
Jun
o‘smir, katta
Magazine
Mag
jurnal
Mathematics
Maths
matematika
Foot
Ft
oyoq
Weight
Wt
og‘
irlik
Highway
Hgh
Asosiy yo‘l
Bunda biz uchun ahamiyatli jihati tarjima jarayonida s
o‘
zlarni qisqartirib, nutqiy
tejamkorlikni amalga oshirish hisoblanadi. Yuqoridagi jadvalni
o‘
rta ustuni tarjimonga
s
o‘
zlarni qisqartirish va u orqali tarjima ishini osonlashtirishga yordam beradi.
Tarjimashunoslikka oid manbalarda s
o‘
zlarni qisqartirib yozishning uch xil usuli
mavjud b
o‘
lib, ular s
o‘
zni qisqartirib yozishning apokopa va sinkopa turlari q
o‘
llaniladi.
S
o‘
zlarni qisqartirib yozishning birinchi usulida ikki yoki undan k
o‘
p b
o‘g‘
inli s
o‘
zning faqat
birinchi b
o‘g‘
ini yoziladi:
different
diff
farqli
feminine
fem
ayol kishi
incorporated
inc
kiritish
population
pop
aholi
elementary
elem
boshlang‘ich
ambiguous
ambig
noaniq
molecular
molec
molekula
separate
sep
ajratilgan
division
div
bo‘lingan
hippopotamus
hippo
begemot
S
o‘
zlarning qisqartirib yozishning ikkinchi usulida s
o‘
zlardagi unli tovushlar tushirib
qoldiriladi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
4 (2024) / ISSN 2181-3701
343
mountain
mntn
tog‘
point
pnt
nuqta
school
schl
maktab
reason
rsn
sabab
clean
cln
toza
popular
pplr
mashhur
teacher
tchr
o‘qituvchi
progress
prgrss
rivojlanish
S
o‘
zlarni qisqartirib yozishning uchinchi usulida asosan bir b
o‘g‘
inli s
o‘
zlarning bosh
va oxirgi harflari yoziladi.
quart
qt
chorak
land
ld
yer
tick
tk
belgi
round
rd
dumaloq
girl
gl
qiz bola
pack
pk
paket
night
nt
tun
field
fd
dala
link
lk
bog‘lama
heart
ht
yurak
O
g‘
zaki tarjima jarayonida asliyat matnidagi til birliklariga diqqat qilish va matnning
asosiy mohiyatini ifodalashga xizmat qiladigan leksik birliklarni kalit s
o‘
z sifatida qayd qilish
hamda tarjima matnini shu kalit s
o‘
zlar asosiga qayta qurish keng q
o‘
llaniladi. Masalan,
Bosh
vazir ushbu tashrif d
o‘
stona munosabatlar va qardoshlik hamkorligini yanada mustahkamlash
va rivojlantirishga muhim hissa q
o‘
shmoqda, deb ta
’
kidlaydi.
Mazkur matn ingliz tiliga
ixchamlashtirilmasdan s
o‘
zma-s
o‘
z tarjima qilinsa, quyidagicha k
o‘
rinishda b
o‘
ladi:
The visit,
stresses prime minister, is an important contribution to the cause of further strengthening and
developing friendly relations and fraternal cooperation.
Agar asliyat matnidagi gapning
mohiyatiga e
’
tibor qaratadigan b
o‘lsak, bu yerda “tashrif”, “bosh vazir ta’kidlaydi”, “muhim
hissa” kabilar asosiy kalit so‘
zlar hisoblanadi. Tarjimada esa mana shu asosiy kalit s
o‘
zlarga
yaqin b
o‘
lgan s
o‘
zlar va ularning ma
’
nolarini qayta ifodalashga harakat qilinadi:
The visit is
an important contribution to friendly relations and cooperation, says the prime minister.
Asliyat va tarjima matnlaridagi til birliklari sonini qiyoslaydigan b
o‘
lsak, asliyatda 18 ta s
o‘
z
mavjud b
o‘
lsa, tarjima tilida 9 ta s
o‘
z ifodalanmoqda. Bu esa tarjimada tejamkorlik tamoyili
muvaffaqiyatli q
o‘
llangan, degan fikrga kelishimiz mumkin.
O
g‘
zaki tarjima jarayonida asosan rasmiy uslubdan foydalaniladi. Bizga ma
’
lumki,
rasmiy uslub k
o‘
proq s
o‘
zlarning denotative ma
’
nolari q
o‘
llanadi va shuning natijasida fikrni
t
o‘
liq ifodalash uchun s
o‘
zlar maksimal darada ifodalanadi. Bir qator fikrlarni yakdillab biror
bir frazeologik birlikni nutqda ifoda etish rasmiy uslubda odatda kam q
o‘
llaniladi. Shuning
uchun tarjima nutqini ixchamlashtirish uchun sinonimik ma
’
no hosil qiluvchi yoki mazmun
va mohiyati bir-biriga yaqin s
o‘
zlar
o‘
zaro birlashtiriladi. Masalan,
Bu shartnomalar iqtisodiy
hamkorlikni yanada rivojlantirish va xalqaro mehnat taqsimotining afzalliklaridan
foydalanish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishni nazarda tutadi.
Ushu “shart”, “sharoit”,
“zarurat” kabi so‘
zlar
o‘
zaro sinonim va mazmuniga k
o‘
ra bir biriga yaqin s
o‘
zlar hisoblanadi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
4 (2024) / ISSN 2181-3701
344
Shuning uchun nutqni ixchamlashtirish jarayonida mana shu jihatga etibor qilinadi.
Yuqoridagi matn ingliz tiliga s
o‘
zma-s
o‘
z quyidagicha tarjima qilinadi:
These agreements
envisage the creation of the necessary conditions promoting the growth of economic
cooperation and the utilization of the advantages offered by international division of labor.
Biz
esa nutqiy tejamkorlik tamoyiliga asoslanib, tarjima jarayonida kompressiya strategiyasidan
foydalanib, matnni quyidagicha tarjima qildik:
These agreements will promote economic
cooperation and make full use of the advantages offered by international division of labor.
Asliyat va tarjima tillaridagi leksik birliklarning qiyosiy statistikasiga e
’
tibor qaratadigan
b
o‘
lsak, asliyatdagi 19 ta s
o‘
z tarjimada 13 taga qisqarmoqda. Bu esa nutqiy tejamkorlikka
asoslangan kompressiya tarjima strategiyasi o
g‘
zaki tarjimada samarali metodlardan
ekanligini k
o‘
rsatmoqda.
Demak, o
g‘
zaki tarjima tarjimonlarda nutqni tejamkorlik tamoyiliga asoslangan xolda
uni qisqartirib ifoda qilish tarjimon ishini yengillashtirishga, s
o‘
zlovchi ifodalamoqchi
b
o‘
lgan fikrni t
o‘
laligicha yetkazib berishga yordam beradi. Chinki tarjima jarayonida uzun
tarkibli matnni tinglash jarayonida matn mazmunini t
o‘
liq anglash imkoni b
o‘
lmasa, va
tarjimon kerakli s
o‘
z va belgilarni qayd qilib olmasa, matnning ayrim qismlarini tushirib
qoldirishga t
o‘g‘
ri keladi. Bu esa tinglovchilarda matn mohiyati yuzasidan noaniqliklar
yuzaga kelishiga sabab b
o‘
ladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R
O‘
YXATI:
1.
Axmanova O.S. Slovar lingvisticheskix terminov. -M. Sov. ensiklopediya, 1966. -608.
2.
Eltazarov J.D. Tildagi tejamkorlik tamoyili va qisqaruv. Monografiya.
–
Samarqand:SamDU, 2004.
–
110 b.
3.
Eltuzarov J. Tildagi tejamkorlik tmoyili va qisqaruv
–
31 b.
4.
Hojiyev A. Lingvistik terminlarning izohli lu
g‘
ati.
–
T., 1985.
–
168 bet. .
5.
Hojiyev A. Lingvistik terminlarning izohli lu
g‘
ati.
–
T., 1985.
–
84 bet.
6.
Hotamov N., Sarimsoqov B. Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha-
o‘
zbekcha
lu
g‘
ati. -Toshkent:
O‘
qituvchi, 1979. -364 b..
7.
Kosh
g‘
Zveginsev V.A. Ocherk istori yazikoznaniya do XIX veka //Xrestomatiya po
istori yazkoznaniya X1X-XX vv. /Sostavitel Zveginsev V.A. M.,1956. -S. 5-24.
8.
Lomonosov M.V. Rossiyskaya fammatika // Xrestomatiya po istori russkogo
yazikoznaniya / Pod red. chl.-korr. AN SSSR F.I.Filina. -M.: Vmsvdaya shkola, 1973. -S. 23-29.
9.
Maruzo J. Slovar lingvisticheskix terminov: Perevod s fransuzskogo. -M.:
Inostrannaya literatura, 1960. -436 S.
10.
Qariy M. Turkiy s
o‘
zlar devoni (Devonu lu
g‘
ati turk): uch tomlik. -Toshkent:
O‘
zSSR FA nashriyoti, 1960, 1-T.-449 B.
11.
Rozental D.E., Telenkova M.A. Slovar-spravochnik lingvisticheskix terminov. -M.:
Prosvevdeniye, 1976. -543 S.
12.
Zemskaya Ye.A. Russkaya razgovornaya rech: lingv. analiz i problemi obucheniya.
-2-ye izd., pererab. i dop. -M.: Russkiy yazmk, 1987. -240 s.
13.
Zveginsev V.A. Ocherk istori yazikoznaniya do XIX veka //Xrestomatiya po istori
yazikoznaniya X1X-XX vv. /Sostavitel Zveginsev V.A. M.,1956. -S.17.
