Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Inflection study of words formed using a suffix in English
and Uzbek
Dilnoza SOKHIBOVA
1
Termez University of Economics and Service
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received August 2024
Received in revised form
10 September 2024
Accepted 25 September 2024
Available online
25 October 2024
This article examines the phenomenon of suffixation, a key
component of the word-formation system in both English and
Uzbek, from a comparative perspective. The research focuses on
analyzing the specific features of word-formation processes
involving suffixes in both languages, emphasizing their semantic
and functional aspects. Based on an analysis of theoretical
sources and scientific literature, the article identifies similarities
and differences in the vocabulary systems of the two languages.
2181-3701
/©
2024 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss4
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
suffixation,
word making,
comparative typology,
morphology,
derivation,
English,
Uzbek
Ingliz va o‘zbek tillarida suffiks yordamida hosil bo‘lgan
so‘zlarning chog‘ishtirma tadqiqi
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
suffiksatsiya,
so‘z yasalishi,
qiyosiy tipologiya,
morfologiya,
derivatsiya,
ingliz tili,
o‘zbek tili.
Ushbu maqolada ingliz va o‘zbek tillarida so‘z yasash
tizimining muhim
komponenti bo‘lgan suffiksatsiya hodisasi
qiyosiy aspektda o‘rganilgan. Tadqiqot har ikkala tildagi suffiks
yordamida so‘z yasash jarayonlarining o‘ziga xos xususiyatlari,
ularning semantik va funksional jihatlarini tahlil qilishga
qaratilgan. Maqolada mavjud nazariy manbalar va ilmiy
adabiyotlar tahlili asosida tillarning so‘z yasalish tizimidagi
o‘xshashlik va farqlar aniqlangan.
1
Teacher, Termez University of Economics and Service. E-mail: sokhibovadilnoza4@mail.ru
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
4 (2024) / ISSN 2181-3701
290
Сравнительное исследование слов, образованных с
помощью суффиксов в английском и узбекском языках
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
суффиксация,
словообразование,
сравнительная типология,
морфология,
Деривация,
английский язык,
узбекский язык.
В данной статье в сравнительном аспекте исследуется
феномен суффиксации, которая является важным
компонентом словообразовательной системы английского
и узбекского языков. Исследование направлено на
анализ особенностей процессов словообразования с
использованием суффиксов в обоих языках, с акцентом на
их семантические и функциональные аспекты. На основе
анализа имеющихся теоретических источников и научной
литературы в статье выявлены сходства и различия в
словообразовательных системах этих языков.
KIRISH
S
o‘
z yasalishi har qanday tilning lu
g‘
at boyligini oshirishning asosiy manbalaridan biri
hisoblanadi. Suffiksatsiya esa s
o‘
z yasalishining eng mahsuldor usullaridan biri sifatida
alohida ahamiyatga ega. Ingliz va
o‘
zbek tillari turli til oilalariga mansub b
o‘
lishiga qaramay,
har ikkala tilda ham suffikslar yordamida s
o‘
z yasash keng tarqalgan [1].
Tadqiqotning dolzarbligi shundaki, globallashuv jarayonida tillarning
o‘
zaro ta
’
siri
kuchayib bormoqda va bu jarayonda s
o‘
z yasalish tizimlarining qiyosiy
o‘
rganilishi muhim
ahamiyat kasb etadi. Maqolaning maqsadi ingliz va
o‘
zbek tillaridagi suffiks yordamida s
o‘
z
yasalish jarayonlarini qiyosiy
o‘
rganish, ularning
o‘
xshash va farqli jihatlarini aniqlashdan
iborat.
METODOLOGIYA VA ADABIYOTLAR TAHLILI
Tadqiqot metodologiyasi qiyosiy-tipologik, tavsifiy va komponent tahlil usullariga
asoslangan. Ingliz va
o‘
zbek tillaridagi suffikslar tizimi, ularning funksional-semantik
xususiyatlari tahlil qilingan.
Abdurahmonov va Mahmudov
o‘
zbek tilidagi s
o‘
z yasovchi suffikslarning semantik
xususiyatlarini
o‘
rganib, ularning 200 dan ortiq turini aniqlagan [2]. Smith ingliz tilidagi
suffikslarni funksional jihatdan tasniflab, ularning 150 ga yaqin turini qayd etgan [3].
Rasulov
o‘
z tadqiqotida
o‘
zbek tilidagi kasb-hunar bildiruvchi suffikslarni maxsus
o‘
rganib, ularning semantik maydonini aniqlagan [4]. Wilson ingliz tilidagi kasbga oid
suffikslarni tahlil qilib, ularning tarixiy rivojlanishini yoritgan [5].
NATIJALAR VA MUHOKAMA
Ingliz va
o‘
zbek tillaridagi suffikslarning qiyosiy tahlili natijasida bir qator muhim
xulosalarga kelindi. Har ikkala tilda ham suffikslar s
o‘
z yasashning eng mahsuldor usuli
hisoblanadi va bu jarayon tildagi yangi tushunchalarni ifodalashda muhim rol
o‘
ynaydi.
S
o‘
z yasovchi suffikslarning qiyosiy tahlili shuni k
o‘
rsatadiki, ingliz va
o‘
zbek
tillarida suffiksatsiya hodisasi bir qator umumiy xususiyatlarga ega. Birinchidan, har ikkala
tilda ham suffikslar yangi s
o‘
z yasash bilan birga s
o‘
zning grammatik ma
’
nosini ham
o‘
zgartiradi. Masalan, ingliz tilidagi "-er" suffiksi (teacher, writer) va
o‘
zbek tilidagi "-chi"
suffiksi (
o‘
qituvchi, yozuvchi) kasb-hunar otlarini yasashga xizmat qiladi [4].
Smith
o‘
z tadqiqotida qayd etganidek, ingliz tilidagi suffikslarning aksariyati lotin va
yunon tillaridan
o‘
zlashgan [3]. Masalan: -tion (education), -ment (development), -ity
(activity).
O‘
zbek tilida esa suffikslar asosan turkiy tillar doirasida shakllangan b
o‘
lib,
“
-lik
”
(d
o‘
stlik),
“
-dosh
”
(sinfdosh),
“
-garchilik
”
(dehqonchilik) kabi q
o‘
shimchalar bunga
misol b
o‘
la oladi [6].
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
4 (2024) / ISSN 2181-3701
291
Johnsonning kuzatishlariga k
o‘
ra, ingliz tilidagi suffikslar s
o‘
z negiziga q
o‘
shilishida
ma
’
lum fonologik
o‘
zgarishlarni keltirib chiqarishi mumkin [7]. Masalan, "happy + ness =
happiness" s
o‘
zida "y" harfi "i" ga almashadi.
O‘
zbek tilida esa bunday fonologik
o‘
zgarishlar kamroq uchraydi va asosan unli tovushlar uy
g‘
unligi qonuniyatiga b
o‘
ysunadi.
Karimov [8]
o‘
z tadqiqotida
o‘
zbek tilidagi suffikslarning semantik xususiyatlarini
chuqur
o‘
rganib, ularning ingliz tilidagi suffikslarga nisbatan k
o‘
proq ma
’
no nozikliklarini
ifodalay olishini aniqlagan. Masalan,
o‘
zbek tilidagi "-choq" (qiz
g‘
anchoq, uyatchoq),
"-kash" (aravakash, mehnatkash), "-von" (bo
g‘
bon, darvozabon) kabi suffikslar orqali
ifodalangan ma
’
nolarni ingliz tilida k
o‘
pincha s
o‘
z birikmalari orqali ifodalashga t
o‘g‘
ri
keladi.
Tahlil natijalariga k
o‘
ra,
o‘
zbek tilida suffikslar yordamida s
o‘
z yasalishi jarayoni
ingliz tiliga nisbatan faolroq kechadi. Abdurahmonov va Mahmudovning tadqiqotlari shuni
k
o‘
rsatadiki,
o‘
zbek tilida bir
o‘
zakdan turli suffikslar yordamida k
o‘
plab yangi s
o‘
zlar
yasash mumkin. Masalan: tosh
–
toshloq
–
toshli
–
toshsiz
–
toshday [2].
Suffikslarning s
o‘
z turkumlariga k
o‘
ra taqsimlanishida ham farqlar mavjud.
Wilsonning ta
’
kidlashicha, ingliz tilida sifat yasovchi suffikslar (-ful, -less, -ous, -al) keng
tarqalgan b
o‘
lsa,
o‘
zbek tilida ot yasovchi suffikslar (-chi, -dosh, -kor, -gar) k
o‘
proq
uchraydi [5].
S
o‘
z yasovchi suffikslarning semantik guruhlarga b
o‘
linishida ham
o‘
ziga xosliklar
kuzatiladi. Ingliz tilida ilmiy-texnik terminologiyaga oid suffikslar (-ology, -ics, -ism) k
o‘
p
b
o‘
lsa,
o‘
zbek tilida kasbga oid va mavhum tushunchalarni ifodalovchi suffikslar (-chilik, -
garchilik, -lik) k
o‘
proq uchraydi.
Shuni alohida ta
’
kidlash joizki, globallashuv jarayonida ingliz tilining ta
’
siri ostida
o‘
zbek tilida ham yangi hibrid s
o‘
z yasalish modellari paydo b
o‘
lmoqda. Bu esa har ikkala
tildagi s
o‘
z yasalish tizimining dinamik rivojlanishidan dalolat beradi.
S
o‘
z yasalish jarayonida suffikslarning funksional xususiyatlari ham alohida
e
’
tiborga molik. Karimovning tadqiqotlariga k
o‘
ra,
o‘
zbek tilidagi suffikslar k
o‘
p
funksionallik xususiyatiga ega [8]. Bir suffiks turli kontekstlarda turli ma
’
nolarni ifodalashi
mumkin. Masalan, "-chi" suffiksi kasb-hunar (baliqchi, temirchi), xususiyat (aldamchi,
yol
g‘
onchi), va harakat (tomoshabinchi, saylovchi) ma
’
nolarini ifodalay oladi.
Ingliz tilida esa suffikslarning funksional chegaralari aniqroq. Smith ta
’
kidlaganidek
[3], har bir suffiks ma
’
lum bir semantik maydon doirasida faoliyat k
o‘
rsatadi. Masalan, "-
ist" suffiksi asosan kasb va e
’
tiqod (scientist, artist, socialist), "-hood" esa holat va mavhum
tushunchalarni (childhood, brotherhood) ifodalashga xizmat qiladi.
S
o‘
z yasovchi suffikslarning grammatik xususiyatlari ham e
’
tiborga molik.
Johnsonning kuzatishicha, ingliz tilida suffikslar s
o‘
z turkumini
o‘
zgartirish xususiyatiga
ega [7]. Masalan, fe
’
ldan ot yasovchi (-ment: develop
–
development), sifatdan ot yasovchi
(-ity: active
–
activity) suffikslar keng tarqalgan.
O‘
zbek tilida esa bu jarayon biroz
murakkabroq b
o‘
lib, bir s
o‘
z turkumidan boshqasiga
o‘
tishda k
o‘
pincha q
o‘
shimcha
grammatik vositalar talab etiladi.
Suffikslarning etimologik jihatlari ham qiziqarli natijalarni k
o‘
rsatadi. Ingliz tilidagi
suffikslarning katta qismi roman tillari (lotin, fransuz) ta
’
sirida shakllangan. Bu esa ingliz
tilining tarixiy rivojlanishi bilan bo
g‘
liq.
O‘
zbek tilida esa suffikslarning asosiy qismi turkiy
tillar doirasida shakllangan b
o‘
lib, fors-tojik tilidan
o‘
zlashgan suffikslar ham mavjud ("-
kor", "-paz", "-xon").
Hozirgi globallashuv davrida yangi s
o‘
zlarning paydo b
o‘
lishi va ularning tilga
moslashuvi masalasi ham dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.
O‘
zbek tilida yangi
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
4 (2024) / ISSN 2181-3701
292
tushunchalarni ifodalash uchun milliy suffikslardan foydalanish tendensiyasi
kuchaymoqda. Masalan, "kompyuterchi", "internetchi", "bizneschi" kabi s
o‘
zlar bunga
misol b
o‘
la oladi.
Suffikslarning uslubiy xususiyatlari ham alohida e
’
tiborga molik. Ingliz tilida ilmiy-
texnik terminologiyada yunoncha va lotincha suffikslar (-ology, -ics, -sis) ustunlik qilsa,
kundalik muloqotda german tillariga xos suffikslar (-ness, -ship) k
o‘
proq q
o‘
llaniladi.
O‘
zbek tilida esa bunday uslubiy farqlanish kamroq kuzatiladi.
S
o‘
z yasovchi suffikslarning mahsuldorlik darajasi ham muhim ahamiyatga ega.
O‘
zbek tilida "-lik", "-chi", "-li" kabi suffikslar juda mahsuldor hisoblanadi va ular
yordamida doimiy ravishda yangi s
o‘
zlar yasalmoqda. Ingliz tilida esa "-tion", "-ment", "-
ity" kabi suffikslar mahsuldor hisoblanadi.
Suffikslarning kombinatorik xususiyatlari ham e
’
tiborga molik.
O‘
zbek tilida bir
o‘
zakka bir necha suffiks q
o‘
shilishi mumkin (ishchi+lik, bilim+li+lik). Ingliz tilida esa
bunday kombinatorika ma
’
lum cheklovlarga ega va k
o‘
pincha ikki suffiksdan ortiq
q
o‘
shilmaydi.
Shuningdek, suffikslarning grammatik ma
’
no ifodalash xususiyatlari ham
farqlanadi.
O‘
zbek tilida suffikslar grammatik ma
’
nolarni aniqroq va t
o‘
liqroq ifodalaydi.
Masalan, "-li" va "-siz" suffikslari orqali bor-y
o‘
qlik ma
’
nosi (suvli-suvsiz), "-roq" suffiksi
orqali qiyosiy daraja (kattaroq) ifodalanadi. Ingliz tilida esa bu ma
’
nolar k
o‘
pincha analitik
usulda ifodalanadi.
Suffikslarning s
o‘
z yasash jarayonidagi roli gender masalalarida ham
o‘
ziga xos.
Ingliz tilida ayrim kasb-hunar nomlari uchun alohida ayollarga xos suffikslar mavjud
(-ess: actress, waitress).
O‘
zbek tilida esa bunday farqlanish deyarli uchramaydi va gender
masalasi k
o‘
proq leksik vositalar orqali ifodalanadi.
Ingliz va
o‘
zbek tillaridagi suffikslarning qiyosiy tahlili ularning ham universal, ham
o‘
ziga xos xususiyatlarini aniqlash imkonini berdi. Bu esa har ikkala tilning s
o‘
z yasalish
tizimini yanada chuqurroq tushunish va tillarning tipologik xususiyatlarini aniqlashga
yordam beradi.
XULOSA
Ingliz va
o‘
zbek tillaridagi suffikslarning cho
g‘
ishtirma tahlili natijasida quyidagi
muhim xulosalarga kelindi.
Suffiksatsiya har ikkala tilda ham s
o‘
z yasashning asosiy va eng mahsuldor
usullaridan biri hisoblanadi. Tillarning genetik jihatdan turli oilalarga mansubligiga
qaramay, suffikslar yordamida s
o‘
z yasash tizimida k
o‘
plab universal xususiyatlar mavjud.
Bu universal xususiyatlar, avvalo, suffikslarning s
o‘
z yasash funksiyasi va grammatik
ma
’
no ifodalash imkoniyatlarida namoyon b
o‘
ladi.
Tadqiqot natijalariga k
o‘
ra,
o‘
zbek tilida suffikslar tizimi ingliz tiliga nisbatan
murakkabroq va k
o‘
p qirrali ekanligi aniqlandi. Bu holat
o‘
zbek tilining agglutinativ tabiati
bilan bo
g‘
liq b
o‘
lib, bir
o‘
zakka bir necha suffiksning ketma-ket q
o‘
shilish imkoniyati
mavjudligi bilan izohlanadi.
Shuningdek, har ikkala tildagi suffikslar tarixiy rivojlanish jarayonida turli
manbalarga tayanganini kuzatish mumkin. Ingliz tilidagi suffikslarning sezilarli qismi lotin
va yunon tillaridan
o‘
zlashgan b
o‘
lsa,
o‘
zbek tilidagi suffikslar asosan turkiy tillarga xos
b
o‘
lib, qisman fors-tojik tilining ta
’
siri ham seziladi.
Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati shundaki, aniqlangan xususiyatlar
lingvistik tipologiya, qiyosiy tilshunoslik va tillarni
o‘
qitish metodikasi sohalarida muhim
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
4 (2024) / ISSN 2181-3701
293
nazariy va amaliy material b
o‘
lib xizmat qilishi mumkin. Shuningdek, bu natijalar
tarjimashunoslik amaliyotida ham muhim ahamiyat kasb etadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Turniyozov, N. (2019). Tilshunoslik asoslari. Toshkent: Akademnashr.
2.
Abdurahmonov, G., Mahmudov, N. (2020).
O‘
zbek tili grammatikasi. Toshkent:
Fan.
3.
Smith, A. (2018). Suffixation in Modern English. Oxford: OUP.
4.
Rasulov, R. (2021).
O‘
zbek tilida kasb-hunar otlarining yasalishi. Tilshunoslik
masalalari, 3(2), 45-52.
5.
Wilson, M. (2019). Historical Development of English Suffixes. Linguistics Review,
15(3), 78-95.
6.
Y
o‘
ldoshev, B. (2022).
O‘
zbek va ingliz tillarida s
o‘
z yasalishi. Samarqand: SamDU.
7.
Johnson, P. (2020). English Word Formation Processes. London: Routledge.
8.
Karimov, S. (2021). Hozirgi o‘zbek tili so‘z yasalish tizimi. Toshkent: O‘qi
tuvchi.
