Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika –
Зарубежная лингвистика и
лингводидактика – Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
The Legacy of Generations: Reflections on Sodirkhon and
Aftondil Erkinov's Contributions to Navoi Studies
Yorkinoy NASIRDINOVA
1
Kokand University Andijan Branch
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received December 2024
Received in revised form
10 January 2024
Accepted 25 January 2024
Available online
25 February 2025
The article analyzes the contributions of Sodirkhon and
Aftondil Erkinov to the study of Alisher Navoi's works.
Sodirkhon Erkinov was a prominent Navoi scholar of the 20th
century, while Aftondil Erkinov focuses on discovering new
manuscripts of Navoi's works in international archives.
2181-3701/© 2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol3-iss2
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
Alisher Navoi,
Navoi studies,
manuscript,
Devon Ak-Koyunlu,
Terma-devon.
Avlodlar dovoni: Sodirxon va Aftondil Erkinovlarning
navoiyshunoslikilmiga qo‘shgan Xhissalari haqida ayrim
mulohazalar
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar:
Alisher Navoiy,
navoiyshunoslik,
qo‘lyozma,
Oqquyunlilar devoni,
Terma devon.
Ushbu maqolada Alisher Navoiy ijodini tadqiq etishda
Sodirxon va Aftondil Erkinovlarning hissasi tahlil qilinadi.
Sodirxon Erkinov XX asr navoiyshunosligining namoyandasi
bo‘lsa, Aftondil Erkinov Navoiyning xorijdagi ba’zi yangi
qo‘lyozma manbalarini ilmiy muomalaga kiritdi.
1
PhD, Head of the Department of Language Teaching, Kokand University, Andijan Branch.
E-mail: nasirdinovayorkinoy@gmail.com
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue –2 (2025) / ISSN 2181-3701
146
Наследие поколений: некоторые размышления о вкладе
Содирхона и Афтондила Эркиновых в Навоиведение
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
Алишер Навои,
навоиведение,
рукопись,
Девон Ак-Коюнлу,
Терма-девон.
В статье анализируется вклад Содирхона и Афтондила
Эркиновых в изучение творчества Алишера Навои.
Содирхон
Эркинов
был
видным
представителем
навоиведения XX века, а Афтондила Эркинов занимался
поиском новых рукописей произведений Навои в
зарубежных фондах.
KIRISH
Alisher Navoiy ijodi nafaqat o‘zbek adabiyoti, balki jahon madaniyatida muhim
o‘rin tutadi. Navoiyshunoslik sohasi shoirning adabiy merosini chuqur o‘rganish va
tadqiq etishga qaratilgan. Ushbu maqolada navoiyshunoslikka salmoqli hissa qo‘shgan
ikki avlod olimlari – Sodirxon va Aftondil Erkinovlarning ilmiy faoliyati tahlil qilinadi.
Tadqiqotning asosiy maqsadi ularning ilmiy yondashuvlari va Navoiyning qo‘lyozma
merosini o‘rganishdagi o‘rnini ochib berishdir.
METODOLOGIYA
Tadqiqotda tarixiy va qiyosiy tahlil usullari qo‘llanildi. Asosiy manbalar sifatida
Erkinovlarning ilmiy ishlari, navoiyshunoslikka oid monografiyalar, ilmiy maqolalar va
qo‘lyozma tadqiqotlaridan foydalanildi. Qo‘lyozmalar lingvistik va stilistik jihatdan
o‘rganilib, ularning Navoiy ijodi bilan bog‘liqligi aniqlashga harakat qilindi.
NATIJALAR
Sodirxon Erkinov XX asr navoiyshunoslik ilmiy an’analarining shakllanishida
muhim rol o‘ynadi. Uning “Farhod va Shirin” dostoni haqidagi qiyosiy tahlillari Sharq
adabiyoti va Navoiy ijodi tadqiqotlariga asos bo‘lib xizmat qildi. Uning ilmiy ishlari
Navoiy asarlarini poetik jihatdan chuqur o‘rganish imkoniyatini yaratdi.
Aftondil Erkinov esa navoiyshunoslikda yangi bosqichiga o‘z hissasini qo‘shdi.
U Navoiyning ilgari o‘rganilmagan qo‘lyozmalarini aniqlab, ilmiy muomalaga kiritdi.
Jumladan, “Oqquyunli muxlislar devoni”, “Sulton Ya’qub saylanmasi” va “Terma devon”
kabi yangi manbalarni kashf etdi. Ushbu natijalar Navoiy ijodining xalqaro ilmiy
hamjamiyatda chuqurroq o‘rganilishiga olib keldi.
MUNOZARA
Alisher Navoiy o‘zining boy adabiy merosi bilan nafaqat o‘zbek, balki jahon
adabiyoti va madaniyatining ham yorqin namoyandasi hisoblanadi. U yaratgan asarlar
har bir avlod uchun o‘ziga xos ma’naviy va ilmiy manba bo‘lib xizmat qiladi.
Navoiyshunoslik ilmiy sohasi esa buyuk shoirning asarlarini o‘rganish, ularni tadqiq etish
va yangi avlodlarga yetkazish vazifasini bajaradi. Ushbu sohada Sodirxon Erkinov
(1930–2009) va Aftondil Erkinovlarning hissasi alohida e’tiborga loyiq bo‘lib, bu ikki
avlod olimlari tomonidan shakllangan ilmiy yo‘nalishlar o‘ziga xoslikka ega.
Beruniy nomidagi Davlat mukofoti laureati, filologiya fanlari doktori, professor
Sodirxon Erkinov o‘zbek adabiyoti va Alisher Navoiy ijodining chuqur bilimdoni sifatida
tanilgan. 1930-yil 30-yanvarda Farg‘ona viloyatining Rishton rayonida xizmatchi oilasida
tug‘ilgan Sodirxon Erkinov o‘z umrini ilm-fan, ijod va pedagogik faoliyatga bag‘ishladi.
Uning hayot yo‘li va ilmiy ishlari o‘zbek adabiyoti tarixidagi muhim sahifalardan biridir.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue –2 (2025) / ISSN 2181-3701
147
Sodirxon Erkinovning bolalik yillari Ikkinchi Jahon urushi davriga to‘g‘ri kelgan.
U o‘sha davrda pochtachilik qilib, frontdan kelgan xatlar orqali urushning og‘ir nafasini
his qilgan. Maktabni tamomlagach, u Farg‘ona davlat pedagogika institutining til va
adabiyot fakultetiga o‘qishga kirdi. Talabalik yillarida u G‘afur G‘ulom, Shuhrat, Hamid
G‘ulom kabi taniqli shoir va yozuvchilarning uchrashuvlaridan ilhomlandi va she‘r
yozishga ishtiyoqi yanada oshdi.
1952-yilda Farg‘ona davlat pedagogika institutini tamomlagan Sodirxon Erkinov
Qo‘qon pedagogika institutida ilmiy-pedagogik faoliyatini boshladi. 1953–1956-yillarda
Moskva davlat universitetida aspirantura o‘qishini o‘taganidan so‘ng, 1958-yilda “Lutfiy
va uning “Gul va Navro‘z” dostoni” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini yoqladi. Bu
ilmiy ish unga o‘zbek va tojik adabiyoti bo‘yicha chuqur tadqiqot olib borish imkonini
berdi. Himoyadan so‘ng Qo‘qonda ilmiy-pedagogik faoliyatini davom ettirgan yosh olim,
Aziz Qayumovning tashabbusi bilan tashkil etilgan “Qo‘qon adabiyot muzeyi”ga mudir
etib tayinlanadi. Farg‘ona vodiysi ijodkorlari va ilm ahli uchun sevimli maskanga
aylangan bu markazda adabiy uchrashuvlar va ahamiyatli tadbirlarni uyushtirishga
boshchilik qildi.
Sodirxon Erkinov XX asr navoiyshunosligi an’analari asoschilaridan biri
hisoblanadi. 1971-yilda “Fan” nashriyotida uning “Navoiy “Farhod va Shirin”i va uning
qiyosiy tahlili” nomli tadqiqoti chop etildi. 1974-yilda esa “Alisher Navoiyning “Farhod va
Shirin” dostoni va uni qiyosiy o‘rganishning ba‘zi masalalari” mavzusida doktorlik
dissertatsiyasini himoya qildi. Ushbu tadqiqot Sharq adabiyoti mutaxassislari tomonidan
yuqori baholandi.
Sodirxon Erkinov Sharqda xamsachilik an’analarini, “Farhod va Shirin” qissasining
turli adabiyotlardagi o‘rnini chuqur tadqiq etib, bu mavzudagi ilmiy ishlari orqali
navoiyshunoslikka salmoqli hissa qo‘shdi. “Asrlar osha mushoira” (1977) va “Sharq
adabiyotida Farhod qissasi” (1985) kitoblari Navoiy ijodining o‘ziga xos jihatlarini
yoritishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Sodirxon Erkinov O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Til va adabiyot institutida ko‘p
yillar davomida faoliyat yuritdi. 1976-1986-yillarda institutning matnshunoslik bo‘limi
mudiri bo‘lib ishlagan davrida Hamza Hakimzoda Niyoziy va Hamid Olimjonning
asarlarini nashrga tayyorlashga rahbarlik qildi. Bundan tashqari, u besh tomlik “O‘zbek
adabiyoti tarixi” va rus tilidagi ikki tomlik “O‘zbek adabiyoti tarixi” kitoblarini
tayyorlashda muhim rol o‘ynadi.
Fidoyi ustoz sifatida Sodirxon Erkinov ko‘plab doktorlik va nomzodlik
dissertatsiyalariga rahbarlik qildi, yosh olimlarga ilmiy yo‘l ko‘rsatdi. O‘zbekiston Fanlar
akademiyasi huzuridagi doktorlik dissertatsiyalari himoyasi bo‘yicha ilmiy Kengash
a‘zosi sifatida uzoq yillar faoliyat olib bordi.
Sodirxon Erkinov o‘z ilmiy va ijodiy faoliyatini oila davrasida davom ettirdi.
U turmush o‘rtog‘i Latofatxon aya bilan to‘rt farzandni voyaga yetkazdi. Farzandlaridan
Aftondil Erkinov uning ilmiy yo‘lini davom ettirdi.
Filologiya fanlari doktori, Aftondil Erkinov (1964 yil, Toshkent) Alisher Navoiy
ijodini
tadqiq
qilishda
yangi
bosqichni
boshlab
berdi.
Adabiyotshunos
1981–1986-yillarda Toshkent davlat universitetining o‘zbek filologiyasi fakultetida
tahsil oldi. 1987-yilda O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Qo‘lyozmalar institutida stajyor-
tadqiqotchi sifatida faoliyat boshladi. 1988-2008-yillar davomida O‘zbekiston milliy
universitetida o‘qituvchi, katta o‘qituvchi va dotsent lavozimlarida ishladi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue –2 (2025) / ISSN 2181-3701
148
Aftondil Erkinov 1990-yilda “Alisher Navoiyning peyzaj yaratish mahorati (“Saddi
Iskandariy” dostoni misolida)” mavzusida nomzodlik, 1998-yilda esa “Alisher Navoiy
“Xamsa”si talqinining XV–XX asr manbalari” mavzusida doktorlik dissertatsiyalarini
himoya qilgan.
Alisher Navoiy ijodi bilan bog‘liq qo‘lyozma manbalarini aniqlash va ilmiy
muomalaga kiritish orqali Aftondil Erkinov navoiyshunoslik ilmiga hissa qo‘shdi. Uning
tadqiqotlari doirasida Navoiy hayotligi davrida tuzilgan yoki ko‘chirilgan bir qator
qo‘lyozmalar aniqlangan va ilmiy jamoatchilikka taqdim etilgan. Jumladan, 2010-yilda
Aftondil Erkinov Navoiy ijodi ixlosmandlari tomonidan 1471-yilda tartib berilgan yangi
qo‘lyozma devonni aniqlab, uni “Oqquyunli muxlislar devoni” deb nomlagan.
Alisher Navoiyning “Oqquyunlilar davri qo‘lyozmasi”ning kashf etilishi, o‘zbek
mumtoz adabiyoti tarixida muhim voqea bo‘ldi. Ushbu qo‘lyozma 1471-yilda Abdurahim
Xorazmiy tomonidan ko‘chirilgan bo‘lib, unda Navoiyning 229 she’ri jamlangan. Ulardan
224 tasi g‘azal, bir mustazod, uch muxammas va bir tarje’banddan iboratdir.
Qo‘lyozmaning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri uning tilidir. Unda o‘zbek tili bilan
birga o‘g‘uz turkchasi elementlari uchraydi. Masalan, “quyosh” o‘rniga “gunash”, “o‘lmas”
o‘rniga “o‘lmaz”, “ko‘p” o‘rniga “cho‘x” kabi so‘zlar ishlatilgan. Bunday o‘zgarishlar
qo‘lyozmaning Oqquyunlilar davlatidagi kitobxonlarga moslashtirilganidan darak beradi.
Manbaning muhim jihatlaridan biri shundaki, unda Navoiyning hozirgi nashrlarda
uchramaydigan yangi she’rlari topilgan. Misol uchun, g‘azallardan biri “Mehr cho‘x
ko‘rsatdim, ammo mehribone dopmadim” misrasi bilan boshlanadi. Bu yangi topilgan
matnlar, Navoiyning ijodiy evolyutsiyasini yanada chuqurroq o‘rganishga imkon beradi.
Navoiyning she’riyati Oqquyunlilar saroyida katta e’tiborga ega bo‘lgan. Saroyda
uning g‘azallari nafaqat turkiy xalqlar orasida, balki Sheroz va Tabriz kabi hududlarda
ham mashhur edi. Bu esa Navoiyning ijodi chegaralarni oshib, xalqaro miqyosda
qadrlanganidan dalolat beradi.
Mazkur qo‘lyozma Navoiyning “Ilk devon”idan keyin tuzilgan bo‘lib, uning
ijodining 1466–1471 yillari oralig‘idagi davrini qamrab oladi. Qo‘lyozmadagi ko‘pgina
g‘azallar Navoiyning keyinchalik tuzilgan “Badoyi’ ul-bidoya” va “Xazoyin ul-maoniy” kabi
devonlariga ham kiritilgan.
Yangi qo‘lyozmaning topilishi nafaqat Navoiyning ijodini o‘rganishda yangi
ufqlarni ochadi, balki o‘zbek mumtoz adabiyotining boyligini va xalqaro madaniyat bilan
bog‘liqligini ham isbotlaydi. Bu kashfiyot Navoiyning ijodini o‘rganishdagi besh bosqichli
yangi metodologiyani shakllantirish imkonini berdi.
Shuningdek, Aftondil Erkinov 2018-yilda “Badoe’ ul-bidoya”ning ikki nusxasini
Tehron va Istanbulda topdi, ular bo‘yicha yangi ilmiy natijalar e‘lon qildi va ilmiy
muomalaga kiritdi. Mazkur toʻplam navoiyshunoslikka shartli tarzda “Sulton Yaʼqub
saylanmasi” nomi bilan kirilgan.
Alisher Navoiyning ijodi va uning Oqquyunlilar davridagi tarixi haqida ma’lumotlar
“Sulton Ya’qub saylanmasi” qo‘lyozmasi kashf etilishi bilan yangi qirralar kasb etdi.
Ushbu qo‘lyozma 1481-yilda Oqquyunlilar hukmdori Sulton Ya’qub buyurtmasi bilan
ko‘chirilgan va shoir ijodining XV asrdagi nufuzini yana bir bor tasdiqlaydi. Qo‘lyozma
Abdurahim Xorazmiy tomonidan yozilgan bo‘lib, u Navoiyning mashhur muxlislaridan
biri bo‘lgan va o‘z asarlarini “Ya’qubiy” taxallusi ostida ko‘chirish bilan hukmdoriga
sadoqatini ifodalagan.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue –2 (2025) / ISSN 2181-3701
149
Mazkur qo‘lyozmada Navoiyning bir nechta g‘azali jamlangan bo‘lib, ular o‘sha
davrda hukmdorlar va saroy a’zolari orasida mashhur bo‘lgan she’rlarni o‘z ichiga olgan.
E’tiborlisi, qo‘lyozmadagi til o‘zbekcha va o‘g‘uz turkchasi aralashmasidan iborat.
Masalan, bo’lurmen so‘zi o‘luram, yanglig‘ so‘zi nisbat kabi o‘zgartirilgan. Bu, ehtimol,
Oqquyunlilar davlati madaniy muhitiga moslashish uchun qilingan bo‘lishi mumkin.
Sulton Ya’qub saylanmasining kashf etilishi Navoiyning Sheroz va Tabrizdagi
obro‘sini tasdiqlaydi. Shoirning o‘zi ham she’rlarida ushbu hududlarga alohida e’tibor
qaratib, u yerdagi kitobxonlar orasida asarlari keng tarqalganini faxr bilan qayd etgan:
Olibmen tahti farmonimg‘a oson,
Cherik chekmay Xitodin to Xuroson.
Xuroson demakim, Sherozu Tabriz,
Ki, qilmishdur nayi kilkim shakarrez.
“Sulton Ya’qub saylanmasi”da bu kabi mashhur g‘azallar bilan bir qatorda, o‘sha
davrda alohida e’tibor qaratilgan shohbaytlar ham kiritilgan. Afsuski, ushbu
qo‘lyozmaning faqat bir nechta sahifasi bizga yetib kelgan. Qo‘lyozmaning ko‘p qismi
xorijdagi shaxsiy kolleksiyalarda saqlanayotgani bois, to‘liq tarkibi haqida aniq
ma’lumotlar mavjud emas.
2024-yilda Aftondil Erkinov Navoiy asarlarining yangi terma devonini aniqlab,
“Alisher Navoiy. Terma devon (1501-yil, may). Tadqiqot va matn” nomi bilan kitob
shaklida chop etdi.
Alisher Navoiyning 1501-yilda tuzilgan “Terma devon”i o‘z davrida shoir ijodiga
bo‘lgan ixlosning yorqin ifodasi bo‘lib, u Navoiyning tirikligida va undan keyin ham katta
e’tiborga sazovor bo‘lganining yaqqol dalilidir. Bu devon shoir vafotidan to‘rt oy o‘tib,
may oyida ko‘chirilgan bo‘lib, unda 127 g‘azal va 3 ruboiy o‘rin olgan. Qo‘lyozmaning o‘zi
kichik hajmda – 43 varaq, har sahifada 11 qatordan iborat va ikki ustunda chiroyli zarhal
ramka bilan bezatilgan.
Mazkur devon Alisher Navoiyning “Xazoyin ul-maoniy” to‘plamidan tanlab olingan
she’rlarni o‘z ichiga oladi. She’rlar asosan “G‘aroyib us-sig‘ar”, “Navodir ush-shabob” va
“Badoye’ ul-vasat”dan tanlab olingan bo‘lib, “Favoyid ul-kibar”dan she’r kiritilmagani
g‘alati tuyuladi va izlanishni talab qiladi. Devon tarkibidagi ba’zi g‘azallar qisqartirilgan:
7-9 baytdan iborat g‘azallar qisqartirilib, 5-7 bayt shaklida berilgan. Bu jarayon o‘sha
davrdagi Oqquyunlilar madaniy muhitida keng tarqalgan she’rlarni qisqartirib nashr
etish usuliga mos keladi.
“Terma devon” o‘z davrida faqat Navoiy ijodining e’tiborli ekanligini ko‘rsatibgina
qolmay, shoirning she’rlarining keng geografik hududlarda – Oqquyunlilar davlatidan to
Eron kutubxonalarigacha – tarqalganidan dalolat beradi. Qo‘lyozmada shoirning mashhur
baytlari ham o‘rin olgan, masalan:
Ey, safhai ruxsoring azal xattidin insho,
Debochayi husnungda abad nuqtasi tug‘ro.
Bu she’r Navoiy devonlari orasida ko‘p uchrab, uning she’riyatining
mukammalligini namoyish etadi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue –2 (2025) / ISSN 2181-3701
150
Qo‘lyozmaning boshqa diqqatga sazovor jihati uning 1501-yilda – Oqquyunlilar
saltanati o‘z nihoyasiga yetgan davrda yaratilganligidir. Uning mazmunidagi ayrim
elementlar o‘sha davr madaniyati va san’atidan ilhomlanganini ko‘rish mumkin. Ayni
vaqtda qo‘lyozma bezaklari haqida olib borilgan tahlillar uni Sheroz yoki Tabrizdagi
madaniy muhit bilan bog‘lash imkoniyatini beradi.
Aftondil Erkinov xalqaro ilmiy hamjamiyatlarda faol ishtirok etib, ingliz, fransuz va
nemis tillarida ko‘plab maqolalar chop etgan. Professor ushbu tadqiqotlar va
kashfiyotlarning muhim ishtirokchisi sifatida navoiyshunoslikni xalqaro miqyosda
rivojlantirishda katta hissasi bilan ajralib turadi. U Yevropa va Osiyo davlatlarining
yetakchi ilmiy markazlarida tadqiqot olib borgan. Parijdagi Insonshunoslik tadqiqotlari
fondidan tortib, Tokiodagi Osiyo va Afrika tillari va madaniyatlari institutigacha bo‘lgan
ko‘plab tashkilotlarda ishlagan va ma’ruzalar qilgan. Uning ishlarida Alisher Navoiy
ijodining qo‘lyozma nusxalarini o‘rganish, turli davrlarda tuzilgan majmualar va
qo‘lyozmalarning badiiy xususiyatlari chuqur tahlil qilingan.
Erkinovning xalqaro loyihalardagi faoliyati ham e’tiborga molik. U Yevropaning
yetakchi ilmiy markazlari va kutubxonalarida qo‘lyozma merosi bo‘yicha tadqiqotlarni
olib borib, ko‘plab qo‘lyozmalarning ilmiy muomalaga kiritilishiga hissa qo‘shdi.
Jumladan, u Britaniya kutubxonasi, Fransiya ilmiy tadqiqotlar markazi, Germaniya
akademik almashinuv xizmati (DAAD) va boshqa ko‘plab tashkilotlarda ishtirok etib,
xalqaro ilmiy hamjamiyatda yuqori e’tibor qozongan.
Erkinovning tadqiqotlari O‘rta Osiyo va Eron qo‘lyozmalarini o‘rganishdan tortib,
Oqquyunlilar va Qoraqo‘yunlilar davrida yaratilgan madaniy merosni yoritishga
qaratilgan. Ayniqsa, Alisher Navoiy ijodining Oqquyunli muhitida qadrlangani va shoir
asarlari atrofida shakllangan adabiy muhitni tahlil qilishi bu sohada yangi istiqbollarni
ochib berdi.
Aftondil Erkinovning ilmiy faoliyati o‘zbek mumtoz adabiyotini chuqur tadqiq
etish, qo‘lyozma manbalarni aniqlash va ilmiy muomalaga kiritish orqali boy madaniy
merosimizni dunyoga tanitishda muhim o‘rin tutadi. Uning Alisher Navoiy ijodiga
bag‘ishlangan ishlari nafaqat Navoiyshunoslik, balki xalqaro sharqshunoslik
tadqiqotlarida ham katta ahamiyat kasb etadi. Professor Aftondil Erkinovning ilmiy
merosi kelgusi avlod olimlari uchun ham qimmatli ilmiy manba bo‘lib qoladi.
Yuqoridagi ilmiy manbalardan olingan ma’lumotga ko‘ra Sodirxon Erkinov va
Aftondil Erkinovlarning o‘zbek adabiyotshunosligi, xususan, navoiyshunoslik sohasida
ilmiy faoliyati va yondashuvlarini quyidagicha qiyoslash mumkin:
Qiyosiy jihatlar
Sodirxon Erkinov
Aftondil Erkinov
Tug‘ilgan yili va
joyi
1930-yil, Rishton
1964-yil, Toshkent
Ilmiy yo‘nalish
O‘zbek mumtoz adabiyoti, xususan,
Alisher Navoiy ijodining qiyosiy tahlili
va sharq xamsachilik an’analari
Alisher Navoiy qo‘lyozmalarini topish va
ilmiy muomalaga kiritish, XV–XX asr
navoiyshunoslik talqinlari
Dastlabki
dissertatsiya
“Lutfiy va uning “Gul va Navro‘z”
dostoni” (1958)
“Alisher Navoiyning peyzaj yaratish
mahorati” (1990)
Doktorlik
dissertatsiyasi
“Alisher Navoiyning “Farhod va
Shirin” dostoni va uning qiyosiy
o‘rganishning ba’zi masalalari” (1974)
“Alisher Navoiy “Xamsa”si talqinining
XV–XX asr manbalari” (1998)
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue –2 (2025) / ISSN 2181-3701
151
Qiyosiy jihatlar
Sodirxon Erkinov
Aftondil Erkinov
Ilmiy yutuqlari
– “Farhod va Shirin” dostoni qiyosiy
tahlili.
– Navoiyshunoslikda
Sharq
xamsachilik an’analarini o‘rganish.
– “Asrlar osha mushoira” va “Sharq
adabiyotida Farhod qissasi” kabi asarlar.
– O‘zbek adabiyoti tarixini yaratishda
muhim rol.
– Navoiy qo‘lyozma manbalarini aniqlash
va ilmiy muomalaga kiritish.
– “Oqquyunli muxlislar devoni”, “Sulton
Ya’qub saylanmasi” va “Terma devon”ni
kashf qilish.
– Navoiy
asarlarining
xalqaro
miqyosdagi tadqiqotlarini rivojlantirish.
Tadqiqot
yo‘nalishlari
O‘zbek va tojik adabiyotlaridagi
poetik an’analarning uyg‘unligi va ta’siri
Qo‘lyozmalarni
o‘rganish
va
navoiyshunoslik
sohasida
yangi
materiallarni kashf etish
Xalqaro ilmiy
faoliyat
Asosan mahalliy ilmiy maktabni
rivojlantirish bilan shug‘ullangan
Germaniya, Fransiya, Yaponiya, AQSh va
boshqa davlatlarda xalqaro tadqiqot
loyihalarida ishtirok etgan
Shaxsiy hissa
Navoiyshunoslikni metodologik va
mavzuli jihatdan boyitgan.
Navoiy asarlari qo‘lyozmalari va ularning
til xususiyatlarini xalqaro miqyosda tadqiq
etgan.
Asarlarining
muhimligi
Navoiyshunoslikning klassik qiyosiy
yondashuvlariga asoslangan.
Navoiy
qo‘lyozmalarining
nodirlik
jihatidan qiymatini ochib bergan.
Ilmiy meros
O‘zbek adabiyoti tarixining muhim
jihatlarini
yorituvchi
asarlar
va
tadqiqotlar.
Navoiyshunoslikni xalqaro miqyosga olib
chiqqan va yangi qo‘lyozma manbalarni
ilmiy muomalaga kiritgan.
Sodirxon va Aftondil Erkinovlar o‘zbek adabiyoti va navoiyshunoslik sohasida bir-
birini to‘ldiruvchi va boyituvchi ulkan hissa qo‘shgan ikki avlod olimlaridir. Ularning
ilmiy faoliyati, maqsadlari va yondashuvlari bir xil merosni o‘rganishga qaratilgan bo‘lsa-
da, zamonaviy va tarixiy usullarning uyg‘unligini ko‘rsatadi.
Sodirxon Erkinov Navoiy ijodini qiyosiy tahlil qilishda klassik yo`ldan bordi. U Sharq
xamsachilik an’analarini chuqur o‘rganib, “Farhod va Shirin” dostoni va boshqa asarlarning
adabiy merosdagi o‘rnini ko‘rsatdi. Uning tadqiqotlari, asosan, Navoiy ijodining poetik
jihatlarini o‘rganishga va ularni boshqa adabiyotlar bilan qiyoslashga qaratilgan bo‘lib,
Navoiy asarlarini o‘z davrida o‘rganish uchun ilmiy asos yaratdi. Sodirxon Erkinov o‘z
faoliyati davomida ilmiy maktabni shakllantirib, ko‘plab yosh olimlarni yetishtirdi va milliy
adabiyotshunoslikning nazariy poydevorini mustahkamladi.
Aftondil Erkinov ushbu ilmiy maktabni xalqaro maydonga olib chiqib, Navoiy
ijodini qo‘lyozma manbalar orqali chuqurroq o‘rganishga katta e’tibor qaratdi. U Navoiy
hayotida va undan keyin tuzilgan qo‘lyozmalarni aniqlab, ilmiy muomalaga kiritish orqali
navoiyshunoslikni yangi bosqichga olib chiqdi.
Otasining munosib ilmiy merosxo‘ri sifatida Aftondil Erkinov tadqiqotlarini faqat
Navoiy ijodining poetik jihatlari bilan cheklanmay, uning tarixiy, lingvistik va madaniy
kontekstlariga ham ahamiyat berdi. U Navoiy asarlarini xalqaro miqyosda o‘rganish
imkonini yaratdi. Uning kashfiyotlari, masalan, “Oqquyunli muxlislar devoni” va “Terma
devon”, Navoiy asarlarini o‘rganishda yangi yo‘nalishlarni belgilab berdi.
Sodirxon Erkinov va Aftondil Erkinovlarning ilmiy ishlari uzviy bog‘liq. Birinchi
avlod asos solgan ilmiy yondashuv, ikkinchi avlod tomonidan kengaytirilib, zamonaviy
usullar va xalqaro maydondagi tadqiqotlar bilan boyitildi. Ularning har biri o‘z davrining
ehtiyoj va imkoniyatlaridan kelib chiqib, Navoiy ijodini yangi qirralarda ochib berdi. Bu
ikki avlodning hissasi, shubhasiz, o‘zbek adabiyoti va ilm-fan rivojida chuqur iz qoldirgan.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue –2 (2025) / ISSN 2181-3701
152
XULOSA
Erkinovlarning ilmiy faoliyati navoiyshunoslikning rivojlanishida uzviy bog‘liq
jarayondir. Sodirxon Erkinovning klassik qiyosiy yondashuvi navoiyshunoslikni nazariy
jihatdan mustahkamlasa, Aftondil Erkinov esa qo‘lyozma manbalar asosida yangi ilmiy
yo‘nalishlarni ochib berdi.
Ularning tadqiqotlari nafaqat Navoiy ijodining poetik va stilistik jihatlarini yoritib
bergan, balki qo‘lyozmalarning tarixiy va madaniy kontekstdagi o‘rnini ham aniqlashga
xizmat qilgan. Shuningdek, Aftondil Erkinovning xalqaro ilmiy aloqalari O‘zbekistondagi
navoiyshunoslik maktabining jahon miqyosida tanilishiga yordam berdi. Kelajakda ushbu
tadqiqotlarni davom ettirish, yangi qo‘lyozma manbalarni aniqlash va xalqaro miqyosda
Navoiy ijodini tadqiq qilish muhim ahamiyat kasb etadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Эркинов Содир. Навоий «Фарҳод ва Ширин»и ва унинг қиёсий таҳлили
(Масъул муҳаррир С.Ғаниева). Т., «Фан», 1971.–276 бет.
2.
Эркинов С. 1986. “Хамса” анъаналари // Алишер Навоий “Хамса”си.
Тадқиқотлар // Тошкент, Фан.
3.
Эркинов А. Навоий – пейзаж устаси (Масъул муҳаррир А. Қаюмов) – Т.: Фан,
1988. – 64 б.
4.
Эркинов А. Алишер Навоий “Хамса”си талқинининг XV-XX аср манбалари.
Филология фанлари доктори... диссертацияси. – Т.: 1998. – 282 б.; Эркинов. Алишер
Навоий «Хамса»си талқини манбалари (ХV-ХХ аср боши). – Тошкент: «Тамаддун»,
2018. – 303 б.
5.
Aftondil Erkinov. “Jahonda yagona qo‘lyozma”. // O‘zbekiston adabiyoti va
san’ati. 2012 yil, 17 fevral.
6.
O‘zbekistonning taniqli olimlari ensiklopediyasi.
7.
https://taniqliolimlar.uz/scientist.php?id=254
8.
Aftondil Erkinov, Rustam Jabborov, «Sulton Ya’qub saylanmasi»
9.
https://malumot.ru/sulton-ya%CA%BCqub-saylanmasi/
10.
Aftondil ERKINOV, Navoiyning “Terma devon”i “Jadid” gazetasi, – 2024-yil 9-
fevral, 7-son. https://iiau.uz/oz/news/2944
