Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika –
Зарубежная лингвистика и
лингводидактика – Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Challenges in representing gender in literary translation
Nilufar ERGASHEVA
1
Armed Forces of the Republic of Uzbekistan under the Ministry of Defense
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received December 2024
Received in revised form
15 December 2024
Accepted 25 January 2025
Available online
15 February 2025
This article examines the challenges of representing gender in
literary translation. Key issues include linguistic differences in
gender systems, the complexity of maintaining gender neutrality,
the necessity of adapting to cultural contexts, and the impact of
the translator's personal perspectives on the translation process.
The paper analyzes advanced approaches and methods for
overcoming gender-related translation issues and discusses the
potential of literary translation in eliminating gender
stereotypes.
2181-3663/© 2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol3-iss1-pp121-125
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
gender translation,
literary translation,
gender neutrality,
linguistic differences,
cultural adaptation,
gender stereotypes,
translator’s decisions,
feminist translation,
gender identification.
Badiiy asar tarjimasida genderni aks ettirishda yuzaga
keladigan qiyinchiliklar
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar:
gender tarjimasi,
badiiy tarjima,
gender neytrallik,
lingvistik tafovutlar,
madaniy moslashuv,
gender stereotiplari,
tarjimon qarorlari,
feminist tarjima,
gender identifikatsiyasi.
Ushbu maqolada badiiy asarlar tarjimasi jarayonida genderni
aks ettirish bilan bog‘liq qiyinchiliklar tahlil qilinadi. Asosiy
muammolar qatoriga til tizimlarining gender jihatdan farqliligi,
gender neytrallikni saqlashning murakkabligi, madaniy
kontekstga moslashish zarurati va tarjimonning shaxsiy
dunyoqarashining tarjima jarayoniga ta’siri kiradi. Maqolada
tarjimada gender muammolarini bartaraf etish bo‘yicha ilg‘or
yondashuvlar va metodlar tahlil qilinadi hamda badiiy asar
tarjimasi orqali gender stereotiplarini yo‘q qilish imkoniyatlari
muhokama qilinadi.
1
Teacher, Department of Romance-Germanic Languages, Training Center for the "Partnership for Peace" Program of
the Armed Forces of the Republic of Uzbekistan under the Ministry of Defense. E-mail: ergashevanilufar@gmail.com
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue – 3 № 1 (2025) / ISSN 2181-3701
122
Трудности отражения гендера в художественном
переводе
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
гендерный перевод,
художественный перевод,
гендерная нейтральность,
лингвистические
различия,
культурная адаптация,
гендерные стереотипы,
решения переводчика,
феминистский перевод,
гендерная
идентификация.
В данной статье рассматриваются трудности передачи
гендера в процессе художественного перевода. Основные
проблемы включают различия в языковых системах по
признаку
рода,
сложность
сохранения
гендерной
нейтральности, необходимость адаптации к культурному
контексту и влияние личных взглядов переводчика на
процесс перевода. В статье анализируются передовые
подходы и методы преодоления гендерных проблем в
переводе, а также обсуждается возможность борьбы со
стереотипами через художественный перевод.
KIRISH
Tarjima inson tafakkuri va madaniyatlararo muloqotning eng muhim vositalaridan
biri hisoblanadi. Ayniqsa, badiiy asar tarjimasi nafaqat til, balki jamiyatda hukm
surayotgan qarashlar va stereotiplarga ham ta’sir ko‘rsatadi. Gender masalasi badiiy
tarjimada dolzarb muammolardan biri bo‘lib, turli madaniyatlarda genderga oid
tushunchalar, lingvistik xususiyatlar va ijtimoiy normalarning farqliligi tarjima jarayonini
murakkablashtiradi.
Barcha tillarda genderga oid lingvistik va stilistik jihatlar mavjud bo‘lib, ularning
tarjimada to‘g‘ri aks ettirilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, rus, ispan, fransuz tillarida
otlarning jinsiy kategoriya bilan belgilanishi gender neytrallikni saqlashni qiyinlashtiradi. Ingliz
va o‘zbek tillarida esa gender neytrallik saqlanishi osonroq bo‘lsa-da, ba’zan gender aniq
belgilangan kontekstlarda tarjimon o‘z tanlovini qilishga majbur bo‘ladi.
Genderni aks ettirish masalasida tarjimonlarning shaxsiy qarashlari, tarjimaning
ijtimoiy ta’siri va feminist yondashuvlarning roli ortib bormoqda. Badiiy asar tarjimasi
jarayonida gender muammolari turli jihatlar bilan bog‘liq bo‘lib, ular orasida gender
stereotiplarini tarjimada kuchaytirish, gender neytralligini ta’minlash yoki tarjimada ayol
va erkak obrazlarini muayyan madaniy kontekstga moslashtirish kabilar mavjud.
ADABIYOTLAR TAHLILI
Badiiy tarjima jarayonida gender masalasi ko‘plab lingvist va tarjima tadqiqotchilari
tomonidan muhokama qilingan bo‘lib, bu sohadagi asosiy masalalar lingvistik tafovutlar,
madaniy moslashuv va tarjimonning qarorlariga bog‘liq.
Genderning tarjima jarayonida qanday aks ettirilishi masalasi, ayniqsa, feminist
tarjima nazariyasi va lingvistik jinsiy tafovutlar tadqiqotchilari tomonidan keng
o‘rganilgan. Suzan Basnett (1993) va Sherri Simon (1996) feminist tarjima
yondashuvlarini ishlab chiqib, tarjimon gender tenglikni saqlashi va tarjima jarayonida
ayol obrazlarini mustahkamlashga harakat qilishi kerakligini ta’kidlaydi. Ularning fikricha,
ba’zi holatlarda tarjimon asl matndagi gender jihatlarini yanada aniqroq aks ettirish yoki
ba’zi gender stereotiplarini yumshatish huquqiga ega bo‘lishi kerak.
Robin Lakoff (1975) esa ayollar va erkaklar tilidan foydalanishdagi farqlarni
o‘rganib, ayollar nutqida bevosita xushmuomalalik va noaniq ifodalarning ko‘p uchrashini
ta’kidlaydi. Uning nazariyasi tarjima jarayonida ayollar nutqiy xususiyatlarini yetarlicha
aks ettirish yoki tarjimonning o‘ziga xos yondashuviga bog‘liq bo‘lishi mumkinligini
ko‘rsatadi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue – 3 № 1 (2025) / ISSN 2181-3701
123
Deborah Tannen (1990) esa erkaklar va ayollar muloqot uslublari o‘rtasidagi
tafovutlarni o‘rganib, ayollar odatda ko‘proq hissiyotlarga urg‘u berishi, erkaklar esa aniq
va maqsadga yo‘naltirilgan muloqotdan foydalanishini ta’kidlaydi. Bu esa tarjima
jarayonida gender elementlarini qanday qilib to‘g‘ri aks ettirish masalasini dolzarb qiladi.
Ba’zi tadqiqotchilar tarjimada gender stereotiplari muammosiga e’tibor
qaratganlar. Masalan, Irina Zyryanova (2010) genderga oid terminlarni tarjima qilishdagi
qiyinchiliklarni o‘rganib, turli tillarda genderni aks ettirishning farqlari haqida mulohaza
bildirgan.
Gender stereotiplari ommaviy axborot vositalarida keng tarqalgan va bu
stereotiplar til vositasida shakllanadi. Fairclough (1995) tomonidan ishlab chiqilgan
tanqidiy diskurs tahlili usullari gender stereotiplarining til va ommaviy axborot
vositalarida qanday aks etishini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Baker (2013) tomonidan olib borilgan tadqiqotlar genderning ommaviy axborot
vositalaridagi aks ettirilishini o‘rganib, reklama va ommaviy madaniyat mahsulotlarida
gender rollarining mustahkamlanishini tahlil qiladi. Uning tadqiqotlarida ayollar va
erkaklar obrazlari ommaviy axborotda qanday tasvirlanishi va bu tasvirlarning ijtimoiy
ongga ta’siri ko‘rib chiqilgan.
Ommaviy axborot vositalari orqali gender stereotiplarini kuchaytirish jarayonlari
Norman Fairclough va Van Dijk tomonidan o‘rganilgan. Ushbu tadqiqotlar jamiyatda
gender asosida kamsitishlarni oldini olishda muhim ahamiyatga ega.
Ta’lim tizimidagi gender muammolari haqida Carol Gilligan (1982) tomonidan olib
borilgan tadqiqotlar muhim ahamiyat kasb etadi. U qizlar va o‘g‘il bolalar ta’lim jarayonida
qanday turli qiyinchiliklarga duch kelishini va genderga asoslangan ta’lim
yondashuvlarining farqlarini tahlil qiladi.
Hyde (2005) gender tafovutlari haqidagi stereotiplarning maktab va
universitetlarda qanday shakllanishini o‘rganib chiqdi. Uning tadqiqotlari gender
muammolarini ta’lim jarayonida bartaraf etish bo‘yicha muhim tavsiyalarni o‘z ichiga
olgan.
Ba’zi tadqiqotlar genderga oid neytral tilni joriy etish haqida ham fikr bildirgan.
Masalan, Cameron (2005) genderga oid neytral terminlarni ishlatish gender
diskriminatsiyasini kamaytirishda muhim rol o‘ynashini ta’kidlaydi.
Ba’zi tillarda gender aniq bo‘lsa, boshqalarida gender neytral iboralar mavjud
bo‘lishi mumkin. Tarjimonlar ba’zan genderni saqlash yoki neytrallashtirish qarorini qabul
qilishi kerak bo‘ladi.
The doctor told the patient to take care of his health.
Rus tarjima:
Доктор сказал пациенту, чтобы он заботился о своем здоровье.
(Gender aniq emas, lekin rus tilida “doktor” so‘zi odatda erkak sifatida qabul qilinadi.)
O‘zbek tarjima:
Shifokor bemorga sog‘lig‘iga e’tibor berishini aytdi.
(Gender neytral
qoladi.)
Ba’zan tarjimon gender tafovutni kuchaytirish yoki kamaytirish qaroriga keladi.
Masalan, rus tilida
«учитель»
(o‘qituvchi) so‘zi erkak bo‘lishi mumkin,
«учительница»
esa ayol o‘qituvchini anglatadi. Ingliz tilida esa
teacher
so‘zi gender neytral bo‘lib,
tarjimada gender tafovuti saqlanmaydi.
Ba’zan tarjimonlar gender tafovutlarni yo‘qotib, ayol obrazlarini neytrallashtirishi
yoki aksincha, ularni kuchaytirishi mumkin.
Ingliz tili:
She was a strong woman, who never let anyone dictate her life.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue – 3 № 1 (2025) / ISSN 2181-3701
124
O‘zbek tarjima (oddiy yondashuv):
U hech kimga o‘z hayotini boshqarishga yo‘l
qo‘ymaydigan kuchli ayol edi.
O‘zbek tarjima (gender tenglikni kuchaytirish):
U o‘z hayotini o‘zi boshqaradigan,
mustaqil va irodali inson edi.
Bu yerda tarjimaning ikkinchi versiyasida ayolning gender identifikatori
saqlanmagan, lekin uning mustaqilligi kuchaytirilgan holda berilgan. Feminist tarjimonlar
ko‘pincha shunday yondashuvni qo‘llab-quvvatlaydi.
Ba’zan badiiy asarlarda gender stereotiplari ochiq yoki yashirin shaklda namoyon
bo‘ladi. Tarjimon bu stereotiplarni saqlash, yo‘qotish yoki o‘zgartirish qaroriga kelishi
mumkin.
She stayed at home, taking care of the children, while her husband worked.
O‘zbek tarjima (an’anaviy):
U uyda qolib, bolalar tarbiyasi bilan shug‘ullandi, eri esa
ishladi.
O‘zbek tarjima (zamonaviy yondashuv):
U bolalar tarbiyasi bilan shug‘ullandi, uning
turmush o‘rtog‘i esa ishlashda davom etdi.
Bu holatda ikkinchi tarjimada “eri” so‘zi o‘rniga “turmush o‘rtog‘i” so‘zi ishlatilgan
bo‘lib, gender tenglikni ko‘proq ta’minlaydi.
Ba’zan tarjimada genderning yo‘qolishi matnning umumiy mazmuniga ta’sir qilishi
mumkin.
Asl matn (Jane Austen, "Pride and Prejudice"):
A lady’s imagination is very rapid;
it jumps from admiration to love, from love to matrimony in a moment.
Rus tarjima:
Воображение женщины очень быстрое: оно мгновенно
перескакивает от восхищения к любви, от любви к браку.
O‘zbek tarjima:
Ayolning tasavvuri juda tez: u hayratdan sevgiga, sevgidan esa
nikohga bir zumda o‘tadi.
Bu misolda tarjimalarda gender to‘liq saqlangan, chunki matn aynan ayol
psixologiyasiga urg‘u beradi. Agar tarjimon genderni neytrallashtirsa, asarning asosiy
g‘oyasi o‘zgarishi mumkin.
XULOSA
Badiiy tarjimada genderni aks ettirish ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, u lingvistik
tafovutlar, madaniy kontekst va tarjimon qarorlariga bog‘liq.
Lingvistik tafovutlar ba’zan genderni aniq ifodalash yoki uni neytrallashtirish
muammolarini tug‘diradi.
Madaniy moslashuv esa gender stereotiplarini yumshatish yoki kuchaytirish orqali
amalga oshirilishi mumkin.
Tarjimon qarorlari esa genderga oid ifodalarni saqlash, o‘zgartirish yoki
neytrallashtirish imkoniyatini beradi.
Badiiy tarjimada genderni to‘g‘ri aks ettirish, asarning asl mohiyatini saqlash va
o‘quvchilarga gender tenglik nuqtai nazaridan muvozanatli tarjimani taqdim etish
muhimdir. Kelajakda gender tarjimasi bo‘yicha yanada chuqur tadqiqotlar olib borish va
innovatsion tarjima yondashuvlarini qo‘llash muhim ahamiyat kasb etadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Баснетт С. Введение в переводоведение. – Москва: ЛКИ, 2008.
2.
Симон Ш. Гендер в переводе: культурное переписывание. – Лондон:
Рутледж, 1996.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue – 3 № 1 (2025) / ISSN 2181-3701
125
3.
Lakoff, R. Language and Woman's Place. – New York: Harper & Row, 1975.
4.
Tannen, D. You Just Don’t Understand: Women and Men in Conversation. – New
York: Ballantine Books, 1990.
5.
Venuti, L. The Translator’s Invisibility: A History of Translation. – London:
Routledge, 1995.
6.
Holmes, J. An Introduction to Sociolinguistics. – London: Longman, 2013.
