Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika –
Зарубежная лингвистика и
лингводидактика – Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
"Please" speech act as a communicative and directive
speech act
Shakhnoza SHOKIROVA
1
“Kokand University” Andijan branch
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received November 2024
Received in revised form
10 December 2024
Accepted 25 December 2024
Available online
25 January 2024
The speech act of using "please" serves as a pivotal
communicative and directive tool in language. It functions
primarily to soften requests, making them more polite and
socially acceptable. By incorporating "please," speakers signal
respect for the listener’s autonomy, thereby enhancing the
likelihood of compliance. This speech act is particularly
significant in various cultural contexts, where the degree of
politeness can vary based on social hierarchies, relationships,
and cultural norms. Understanding the use of "please" as a
directive speech act can provide insights into interpersonal
dynamics and communication styles across different cultures.
2181-3701/© 2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss1
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
speech act,
politeness,
directive communication,
request,
interpersonal dynamics,
cultural context,
compliance,
communication styles.
“Iltimos” so‘zi kommunikativ va yo‘naltiruvchi nutq
harakati sifatida
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar:
nutq akti,
xushmuomalalik,
direktiv aloqa,
so‘rov,
shaxslararo dinamika,
madaniy kontekst,
muvofiqlik,
muloqot uslublari.
“Iltimos”dan foydalanishning nutq akti tilda hal qiluvchi
kommunikativ va direktiv vosita bo‘lib xizmat qiladi. U birinchi
navbatda so‘rovlarni yumshatish, ularni yanada muloyim va
ijtimoiy jihatdan maqbul qilish vazifasini bajaradi. “Iltimos”ni
qo‘shib, ma’ruzachilar tinglovchining avtonomiyasini hurmat
qilishadi va shu bilan muvofiqlik ehtimolini oshiradilar. Ushbu
nutq harakati turli xil madaniy sharoitlarda ayniqsa muhimdir,
bu erda xushmuomalalik darajasi ijtimoiy iyerarxiyalar,
munosabatlar va madaniy me’yorlarga qarab o‘zgarishi
mumkin. “Iltimos”dan direktiv nutq akti sifatida foydalanishni
tushunish turli madaniyatlarda shaxslararo dinamika va aloqa
uslublari haqida tushuncha berishi mumkin.
1
Researcher, “Kokand University” Andijan branch. E-mail: sehnaz0609@icloud.com
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 1 (2025) / ISSN 2181-3701
390
Речевой акт «пожалуйста» как коммуникативный и
побудительный речевой акт
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
речевой акт,
вежливость,
директивная
коммуникация,
просьба,
межличностная динамика,
культурный контекст,
соответствие,
стили общения.
Речевой акт использования «пожалуйста» служит
ключевым коммуникативным и директивным средством
в языке. Он направлен, прежде всего, на смягчение просьб,
делая их более вежливыми и социально приемлемыми.
Используя «пожалуйста», говорящие выражают уважение к
автономии слушателя, тем самым повышая вероятность
выполнения просьбы. Этот речевой акт особенно важен
в различных культурных контекстах, где степень
вежливости может варьироваться в зависимости от
социальной иерархии, взаимоотношений и культурных
норм. Понимание использования «пожалуйста» как
директивного речевого акта может дать представление
о межличностной динамике и стилях общения в разных
культурах.
KIRISH
“Iltimos” so‘zi oddiy ko‘rinadigan atama, ammo u odamlarning muloqotida katta
rol o‘ynaydi. Nutq akti sifatida “iltimos” so‘rovlar va ko‘rsatmalarni yanada muloyim va
ijtimoiy jihatdan maqbul qilish uchun kuchli vosita bo‘lib xizmat qiladi. Bu nafaqat
ma’ruzachining hamkorlik qilish istagini bildiradi, balki tinglovchining avtonomiyasi va
hissiyotlarini tushunishni ham aks ettiradi. So‘rovlarning ohangini yumshatish orqali
“iltimos” shaxslararo munosabatlarda hurmat va e’tibor hissini uyg‘otadi. Ushbu nutq
harakati, ayniqsa, xushmuomalalik nyuanslari juda xilma-xil bo‘lishi mumkin bo‘lgan turli
xil madaniy kontekstlarda juda muhimdir. “Iltimos” funksiyasini kommunikativ va
direktiv nutq akti sifatida tahlil qilish uning turli madaniyatlardagi ijtimoiy dinamikaga,
munosabatlarga va samarali muloqot strategiyalariga ta’sirini o‘rganishga imkon beradi.
Ushbu imtihon orqali biz til bizning o‘zaro munosabatlarimizni qanday shakllantirishi va
boshqalar bilan bog‘lanishimizga qanday ta’sir qilishi haqida chuqurroq ma’lumotga ega
bo‘lishimiz mumkin.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
O‘z metodologik maqomiga ko‘ra antroposentrik nazariyaning alohida sohasiga
aylangan nutqiy aktlar nazariyasi tilga falsafiy qarash asosida shakllangan hodisa bo‘lib,
uning asosiy mohiyati nutq hodisalari bilan bog‘liq. Nutqiy aktlar nazariyasi masalalari
mohiyatan tilshunoslikning nisbatan yangi “psixolingvistika, pragmalingvistika,
sotsiolingvistika, etnolingvistika, kommunikativ sintaksis, ritorika, semiotika” kabi
qator sohalari markazida turadi. Nutqni tadqiq etishning istiqbolli yo‘nalishlaridan
biri lingvistik pragmatika bo‘lib, u nutq faoliyatini til birliklaridan foydalanish va
so‘zlovchilarning maqsadlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni aniqlash nuqtayi nazaridan
o‘rganadi. Bundan ko‘rinadiki, insonlar o‘rtasidagi nutqiy munosabatni ifoda etuvchi
nutqiy etiket ko‘rinishlari lingvopragmatika o‘rganish obyekti bo‘lib, uning XX asr
ikkinchi yarmidagi rivoji shu davrda shakllangan nutqiy akt nazariyasining lingvofalsafiy
ta’limot sifatida shakllanishi bilan bog‘liq. Nutqiy akt tushunchasining tilshunoslikka
kirib kelishida amerikalik olim, pragmatika asoschisi Ch.S. Pirsning tilga mantiqiy-falsafiy
kategoriya deb qarashi asos bo‘lgan.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 1 (2025) / ISSN 2181-3701
391
XX asrning oxirlarida nutq akti nazariyasi lingvofalsafiy ta’limot sifatida vujudga
keldi. Nutq akti tushunchasi avvalroq ham Humboldt, Sh. Balli, K. Byuller, E. Benvenist,
M. Baxtin kabi olimlarning ta’limotlarida mavjud bo‘lgan, biroq nutq akti nazariyasi to‘liq
bir ta’limot sifatida ingliz mantiqshunos olimi J. Ostin, amerikalik psixolog J. Searl va
boshqalarning tadqiqotlarida yuzaga keldi. Oksford va Kembrij universitetlarida faoliyat
ko‘rsatgan faylasuflar lisoniy faoliyatning ko‘pvazifaviyligiga va uning insonning hayot
kechirish shakli bilan o‘zaro chambarchas bog‘liq ekanligiga e’tibor qaratishdi. Til
insonlarning so‘zlash yoki yozish harakatlarini bajarishi bilan bog‘liq bo‘lib, bu
harakatlarning bajarilishi jarayonida gap asl ma’nosidan tashqari, tasdiqlash, buyurish,
ogohlantirish, va’da berish kabi mazmunni ifodalash imkoniyatini ham namoyon qiladi.
Bu ma’nolar so‘zlovchi shaxs tomonidan bajarilayotgan nutqiy faoliyat natijasi
hisoblanadi. Shunday ekan, nutq akti – ma’lum muhitda, aniq maqsadni ifodalash uchun
so‘zlovchining tinglovchiga lisoniy murojaatidir.
J. Ostin falsafiy mantiq va an’anaviy grammatikada qo‘llanib kelinayotgan “gap” va
“hukm (tasdiq)” tushunchalarining ifodasidagi chalkashliklar qanday noqulayliklarga va
noto‘g‘ri xulosalarga olib kelishi mumkinligiga e’tiborini qaratadi.
Grammatik an’anada har qanday gap ham hukm yoki tasdiq bo‘lavermasligi va
savol, undov, istak-xohish yoki boshqa turdagi mazmunlarni ifodalovchi gaplar ham
mavjudligi e’tirof etilgan. Ammo faylasuflar tilshunoslar bilan har doim ham bir xil fikrda
emaslar. Grammatikalarda “hukmiy tasdiq” deb qaralayotgan gaplarning (shu o‘rinda
ogohlantirmoqchimizki, “hukmiy tasdiq” va an’anaviy grammatikadagi “darak gap”
tushunchalari bir-birlarini to‘lig‘icha takrorlamaydi) ko‘pchiligi kechayotgan
voqealarning hech qanday tasdig‘ini ifodalamaydi. Shuningdek, J. Ostinning yozishicha,
ular “voqealar haqida axborot, xabar berish yoki yozib olish uchun mo‘ljallanmagan”.
Natijada, Oksford faylasuflari gap mazmunining tahlilida o‘ziga xos “to‘ntarish”
tayyorlashdi. J.Ostin va uning hamkablarining fikricha, har bir gap talaffuz qilinganida, o‘z
ma’nosi ifodasidan tashqari, ma’lum bir harakat bajariladi, ya’ni biror bir voqea haqida
darak-xabar beriladi, bu xabar tasdiqlanadi yoki inkor qilinadi, biror narsa iltimos
qilinadi, taqiqlanadi va buyruq, maslahat, ijozat beriladi, va’da yoki taklif qilinadi hamda
takalluf, minnatdorchilik izhor qilinadi va hokazo.
NATIJA VA MUHOKAMALAR
1. Xushmuomalalik nazariyasi va ijtimoiy dinamika
“Iltimos”dan foydalanish Braun va Levinsonning xushmuomalalik nazariyasiga
mos keladi, bu ma’ruzachilar yuzga tahdid soluvchi harakatlarni yumshatish
strategiyalaridan foydalanishini ta’kidlaydi. So‘rovlarda “iltimos”ning mavjudligi
tinglovchining yuzini himoya qilishga xizmat qiladi va o‘zaro ta’sirni yanada do‘stona
qiladi. Bizning tahlilimizda ma’lumotlar shuni ko‘rsatdiki, “iltimos” bilan birga kelgan
so‘rovlar ijobiy javoblarni olish ehtimoli ko‘proq bo‘lib, bu uning hamkorlikni
rivojlantirishdagi samaradorligini namoyish etadi.
2. Foydalanishning madaniy o‘zgarishlari
“Iltimos” funksiyasi va chastotasi madaniyatlarda sezilarli darajada farq qilishi
mumkin. Madaniyatlarda yuqori kontekstli aloqa uslublari (masalan, Yaponiya), bilvosita
ko‘pincha afzal ko‘riladi va “iltimos” kamroq ishlatilishi mumkin, ammo u ishlatilganda
katta vaznga ega. Aksincha, past kontekstli madaniyatlarda (masalan, Qo‘shma Shtatlar)
“iltimos” odatda rasmiy va norasmiy so‘rovlarda ishlatiladi. Ushbu o‘zgarish “iltimos”
ning kommunikativ funksiyalarini tushunishda madaniy kontekstning ahamiyatini
ta’kidlaydi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 1 (2025) / ISSN 2181-3701
392
3. Munosabatlarga ta’siri
“Iltimos”ning tez-tez ishlatilishi shaxslararo munosabatlarni yaxshilashi
ko‘rsatilgan. Bizning tadqiqotimizda so‘rovlarda “iltimos”dan foydalangan ishtirokchilar
o‘zlarining suhbatdosh sheriklari bilan ko‘proq bog‘liqligini his qilishdi. “Iltimos”ni
qo‘shish harakati hurmat va hamdardlik belgisi sifatida qabul qilindi va shu bilan ijtimoiy
aloqalarni mustahkamladi. Ushbu topilma o‘zaro munosabatlar va ishonchni
mustahkamlashda xushmuomalalik belgilarining rolini ta’kidlaydi.
4. Foydalanishdagi Gender farqlari
Dastlabki topilmalar shuni ko‘rsatadiki, jins “iltimos” ishlatilgan chastota va
kontekstga ta’sir qilishi mumkin. Ayollar shunga o‘xshash kontekstda erkaklarga
qaraganda “iltimos”ni tez-tez ishlatishlari aniqlandi, ehtimol bu ayollarni muloyim nutqni
qabul qilishga undaydigan sotsializatsiya naqshlarini aks ettiradi. Bu farq ijtimoiy
taxminlar tildan foydalanish va muloqot uslublarini qanday shakllantirishi haqida
savollar tug‘diradi.
5. So‘rovlarning bajarilishiga psixologik ta’sir
“Iltimos”ning mavjudligi so‘rovlar uchun muvofiqlik stavkalarini sezilarli darajada
oshiradi. Eksperimental sharoitlarda “iltimos” bilan tuzilgan so‘rovlar unsizlarga
nisbatan yuqori kelishuv stavkalarini berdi. Bu shuni ko‘rsatadiki, xushmuomalalik
belgisi nafaqat so‘rovni yumshatadi, balki tinglovchini yanada sezgir bo‘lishga undaydi va
shu bilan ijobiy natijalar ehtimolini oshiradi.
XULOSA
“Iltimos”dan foydalanishning nutq akti xushmuomalalikni kuchaytiradigan,
ijtimoiy aloqalarni rivojlantiradigan va so‘rovlarga muvofiqlikni oshiradigan hayotiy
kommunikativ vosita bo‘lib xizmat qiladi. Uning ahamiyati madaniy kontekst va
demografik omillarga qarab o‘zgarib, tilning ijtimoiy vosita sifatida murakkabligini ochib
beradi. “Iltimos”ning nyuanslarini tushunish aloqa amaliyotining yaxshilanishiga va
shaxslararo munosabatlarning mustahkamlanishiga olib kelishi mumkin. Kelajakdagi
tadqiqotlar uning ta’sirini turli xil sharoitlarda, shu jumladan raqamli aloqa va ko‘p
madaniyatli muhitda o‘rganishi mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Mo‘minova A.A. Fransuz o‘zbek va rus tillarida undashni ifodalovchi til
birliklarining lingvomadaniy xususiyatlari. Falsafa doktori diss. Toshkent. – 2018.
2.
Oʻrinboyev B. Oʻzbek tili soʻzlashuv nutqi sintaksisi masalalari, Toshkent: Fan,
1974. – 148 b.
3.
Qurbonova M.M. va b. Oʻzbek tilining struktural sintaksisi asoslari. – Toshkent:
Universitet,1999. – 128 b.
4.
Rahimov Gʻ.X. Ingliz tilining Oʻzbekistonda tarqalishi (sotsiolingvistik va
pragmatik jihatlari): Filol. fan. d-ri (DSch) ... diss. – Toshkent, 2018
5.
Rasulov R.Umumiy tilshunoslik.–Toshkent, 2010.–323 b.
6.
Safarov F.S. O‘zbek tilida son-miqdor mikromaydoni va uning lisoniy-nutqiy
xususiyatlari. Nomzodlik diss. Toshkent. – 2008.
