Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Expression of the structural-semantic form of applied
construction in a literary text (in German language
material)
Mirzali RAKHIMOV
1
Samarkand State Institute of Foreign Languages
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received September 2024
Received in revised form
10 October 2024
Accepted 25 October 2024
Available online
15 November 2024
This article examines the structural and semantic features of
applicative constructions in literary texts, focusing on examples
from the German language. It analyzes these constructions'
linguistic characteristics, semantic significance, and stylistic
functions. The author explores the communicative purposes of
such constructions and their relevance to textual studies. The
study provides a detailed account of the types of applicative
structures found in modern German and their functions in
artistic discourse.
2181-3701
/©
2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss6-pp47-51
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
application construction,
structural and semantic
features,
artistic text,
German language,
stylistic task,
linguistic analysis,
textual analysis.
Badiiy matnda ilova konstruksiya struktur-semantik
ma’nosining ifodalanishi (nemis tili materiali asosida)
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
ilova konstruksiya,
struktur-semantik
xususiyatlar,
badiiy matn,
nemis tili,
stilistik vazifa,
lingvistik tahlil,
matnshunoslik.
Mazkur maqolada nemis tili materiallari asosida badiiy
matnlarda qo‘llaniladigan ilova konstruksiyalarining struktur
-
semantik xususiyatlari o‘rganiladi. Ilova konstruksiyalarining
lingvistik o‘ziga xosl
iklari, ularning semantik yuklamalari
va stilistik vazifalari tahlil qilinadi. Muallif ushbu
konstruksiyalarning
kommunikativ
maqsadlari
hamda
matnshunoslikdagi o‘rni haqida keng fikr yuritadi. Tadqiqot
davomida zamonaviy nemis tilida uchraydigan ilova
konstruksiyalarining turlari va ularning badiiy nutqdagi
funksiyalari batafsil yoritilgan.
1
PhD, Senior Lecturer, Department of Second Foreign Languages, Samarkand State Institute of Foreign Languages.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
6 (2024) / ISSN 2181-3701
48
Выражение
структурно
-
семантической
формы
прикладной конструкции в художественном тексте
(на немецкоязычном материале)
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
построение аппликации,
структурно
-
семантические
особенности,
художественный текст,
немецкий язык,
стилистическая задача,
лингвистический анализ,
текстология.
В
данной
статье
рассматриваются
структурно
-
семантические особенности аппликативных конструкций,
используемых
в художественных текстах на материале
немецкого
языка.
Анализируются
лингвистические
особенности прикладных конструкций, их смысловая
нагрузка и стилистические функции. Автор много
размышляет о коммуникативных целях этих конструкций и
их месте в текстологии. В ходе исследования подробно
освещаются
типы
аппликационных
конструкций,
встречающиеся в современном немецком языке, и их
функции в художественной речи.
KIRISH
Ilova konstruksiyalari turli tillarda matnning semantik va stilistik boyligini
ta’minlaydigan muhim vositalardan biri hisoblanadi. Badiiy matnda ular muallif fikrining
aniqligi va ko‘p qirraliligini ifodalash, qo‘shimcha ma’lumot berish, shuningdek, matnning
kommunikativ ta’sirini oshirishga xizmat qiladi. Zamonaviy nemis tilida ilov
a
konstruksiyalari turli sintaktik shakllarda namoyon bo‘lib, ularning har biri muayyan
lingvistik va funksional xususiyatlarga ega.
Ushbu maqola badiiy matnlardagi ilova konstruksiyalarining struktur-semantik
tahliliga bag‘ishlangan. Tadqiqotda nemis tili
materiallari asosida ushbu
konstruksiyalarning morfologik, sintaktik va semantik jihatlari o‘rganiladi, ularning stilistik
vazifalari aniqlanadi va badiiy matn tarkibidagi funksiyalari tahlil qilinadi. Shu orqali badiiy
nutqni to‘liq tushunish va uni tahl
il qilish uchun muhim nazariy xulosalar chiqarish
imkoniyati paydo bo‘ladi.
Tadqiqot mavzuning dolzarbligini nemis tilida ilova konstruksiyalarning keng
qo‘llanishi hamda badiiy matn tahlilida ularning lingvistik ahamiyatini belgilab beradi.
Mazkur mavzu n
azariy tilshunoslikka qo‘shadigan hissasi bilan bir qatorda, amaliy jihatdan
tarjima, stilistika va matnshunoslik sohalarida ham katta ahamiyatga ega.
METODLAR
Mazkur tadqiqotda ilova konstruksiyalarining badiiy matnlarda qo‘llanishi struktur
-
semantik jihatdan tahlil qilinadi. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun lingvistik tahlil
usullari, jumladan, deskriptiv, komparativ va kontekstual tahlil metodlari qo‘llanildi.
Tadqiqot jarayonida deskriptiv usul yordamida nemis tili materiallaridagi ilova
konstruksiyalarining lingvistik belgilari va ularning turli shakllari aniqlangan. Komparativ
tahlil usuli esa ularning boshqa tillardagi analoglari bilan qiyoslash orqali o‘rganildi. Shu
bilan birga, kontekstual tahlil yordamida ilova konstruksiyalarining matndagi semantik va
stilistik vazifalari, ularning kontekstual ahamiyati aniqlandi.
Tilshunos olim Sh. Balli ta’kidlaganidek,
“matnning lingvistik birliklarini tahlil qilishda
ularning funksional ahamiyatini hisobga olish zarur”
(Balli, 1926). Ushbu yondashuvdan
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
6 (2024) / ISSN 2181-3701
49
kelib chiqib, tadqiqotda ilova konstruksiyalarining badiiy matnda nafaqat struktur jihatlari,
balki ularning semantik va stilistik yuklamalari ham tadqiq qilindi. Bundan tashqari,
G.G.
Po‘lashenko fikricha,
“ilova konstruksiyalari matnning kommunikativ va eks
pressiv
imkoniyatlarini kengaytirishga xizmat qiladi”
(Po‘lashenko, 2001). Ushbu yondashuv ham
tadqiqotning nazariy asosini tashkil etadi.
Tadqiqot uchun asosiy material sifatida zamonaviy nemis tilida yozilgan badiiy
asarlardan olingan matnlar korpusi tanlandi. Bu esa tahlil qilinayotgan konstruksiyalarning
zamonaviy tilshunoslik nuqtai nazaridan ahamiyatini aniqlash imkonini berdi. Matnlar
tahlilida nemis tilidagi grammatik va stilistik qo‘llanmalar, xususan, nemis tilshunoslikda
keng qo‘llaniladigan meto
dik adabiyotlardan foydalanildi.
NATIJALAR
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, nemis tili badiiy matnlarida ilova
konstruksiyalari turli struktur shakllarda namoyon bo‘ladi va ular muhim semantik va
stilistik vazifalarni bajaradi. Ushbu konstruksiyalar asosan quyidagi xususiyatlarga ega:
Ilova konstruksiyalari sodda, murakkab va ko‘p qismli shakllarda uchraydi. Sodda
ilovalar o‘z ichida matnni izohlaydi yoki aniqroq ifodalash uchun xizmat qiladi. Murakkab
ilovalar esa bir necha so‘z birikmalari yoki gapl
ardan tashkil topib, matnni semantik jihatdan
boyitadi.
Ilova konstruksiyalari matnga qo‘shimcha ma’lumot qo‘shadi, ob’ekt yoki hodisaga
oydinlik kiritadi va ularni batafsil tavsiflaydi. Shuningdek, ular matn ichidagi aloqa vositasi
sifatida xizmat qilib,
matnning yaxlitligini ta’minlaydi.
Ushbu konstruksiyalar matnning
ekspressivligini oshiradi, muallifning kommunikativ maqsadlarini aniqroq ifodalashga
imkon beradi va badiiy matnning emotsional ta’sirchanligini kuchaytiradi.
G.G.
Po‘lashenkoning ta’kidiga ko‘ra,
“bunday konstruksiyalar o‘quvchida matnga nisbatan
chuqurroq emotsional munosabat hosil qiladi”
(Po‘lashenko, 2001). Ilova konstruksiyalari
badiiy matn kontekstiga bog‘liq holda turli funksiyalarni bajarishi mumkin. Ba’zi hollarda
ular matndagi voqealar rivojini ochib beradi, boshqalarida esa obrazlarning xususiyatlarini
ta’kidlaydi yoki ularga yangi qirralar qo‘shadi.
Natijalar shuni ko‘rsatadiki, nemis tili badiiy matnlarida ilova konstruksiyalari
nafaqat lingvistik birlik sifatida, balki matnni izchil va mazmunli yaratishda muhim vosita
sifatida xizmat qiladi. Ushbu konstruksiyalar matnning semantik boyligi va stilistik
ekspressivligini oshirish bilan birga, uni o‘quvchi uchun qiziqarli va tushunarli qiladi.
Tadqiqot davomida olingan xulosalar nemis tili materiallari asosida ilova
konstruksiyalarining lingvistik xususiyatlarini o‘rganish va ularni amaliy tahlil qilishda
muhim ahamiyat kasb etadi.
MUHOKAMA
Nemis tili badiiy matnlarida ilova konstruksiyalarining struktur-semantik namoyon
bo‘lishi ushbu tilning o‘ziga xos sintaktik va stilistik xususiyatlarini o‘rganishda muhim
ahamiyatga ega. Tadqiqot davomida ushbu konstruksiyalarning xilma-xilligi va ularning
matndagi funksional yuklamalari keng tahlil qilindi. Muhokama jarayonida bir qator muhim
masalalar yoritildi. Ilova konstruksiyalari nemis tili badiiy matnlarida nafaqat grammatik
birlik sifatida, balki muallif fikrining emotsional va semantik qirralarini aniqlash vositasi
sifatida ham faol qo‘llaniladi. Ular sodda izoh berishdan tortib, murakk
ab stilistik
maqsadlarni amalga oshirishga qadar keng imkoniyatlar yaratadi. Tadqiqotda G. Helbig va
J. Buschaning ilova konstruksiyalari tasnifi zamonaviy nemis tilshunosligiga mos kelishi
qayd etildi. Nemis tilidagi badiiy asarlarning uslubiy tahlili
shuni ko‘rsatadiki, ilova
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
6 (2024) / ISSN 2181-3701
50
konstruksiyalari asarning o‘quvchiga ta’sirini oshirishda muhim rol o‘ynaydi.
G.G.
Po‘lashenko fikricha,
“bunday konstruksiyalar matnning uslubiy yaxlitligini ta’minlaydi”
(Po‘lashenko, 2001). Shu bilan birga, ushbu birliklar o‘zb
ek tili badiiy matnlari bilan
qiyoslanganda, nemis tilidagi ilova konstruksiyalarining kengroq stilistik imkoniyatlarga
ega ekanligi aniqlangan. Badiiy matn tahlilida ilova konstruksiyalari nafaqat semantik
jihatdan, balki emotsional ta’sir ko‘rsatish vosi
tasi sifatida ham muhim hisoblanadi.
Masalan, Lotmanning ta’kidlashicha,
“badiiy matn ichidagi semantik bog‘lanishlarning
kuchaytirilishi o‘quvchining matnni idrok etish darajasiga ijobiy ta’sir qiladi”
(Lotman, 1970).
Ushbu tamoyil nemis tili materiallarida kuzatilgan konstruksiyalarning kommunikativ
ahamiyatini tasdiqlaydi. Ilova konstruksiyalari nemis va o‘zbek tillarida har xil shaklda
ifodalanadi. Nemis tilidagi konstruksiyalar sintaktik jihatdan murakkab bo‘lsa, o‘zbek tilida
ular soddaroq, lekin sema
ntik jihatdan boy shakllarda namoyon bo‘ladi. Bu esa ikkala tilning
lingvistik xususiyatlari va badiiy uslubdagi tafovutlarni ko‘rsatadi.
Mazkur muhokamalar ilova konstruksiyalarining badiiy matnlardagi o‘rni va
ahamiyatini yanada chuqurroq tushunishga imkon beradi. Tadqiqot natijalari nemis tili
badiiy matnlarining lingvistik xususiyatlarini aniqlashda va boshqa tillar bilan qiyoslashda
muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Kelgusida ilova konstruksiyalari boshqa janrlarda,
xususan, ilmiy va ommabop matnlarda tahlil qilinishi ushbu mavzuning dolzarbligini
kengaytirishi mumkin.
XULOSA
Ushbu tadqiqot badiiy matnlarda ilova konstruksiyalarining nemis tilida qanday
ifodalanishini o‘rganishga bag‘ishlangan bo‘lib, uning natijalari ushbu lingvistik birliklarning
struktur-semantik va stilistik xususiyatlarini chuqur anglash imkonini berdi.
Tadqiqot davomida quyidagi asosiy xulosalar chiqarildi:
Nemis tili badiiy matnlarida ilova konstruksiyalari turli sintaktik shakllarda namoyon
bo‘lib, sodda va murakkab tuzilmalarga
ega ekanligi aniqlandi. Ularning bunday xilma-xilligi
badiiy matnlarda muallifning fikrini ifodalash uslubini boyitadi va o‘quvchi uchun yanada
qiziqarli qiladi. Ilova konstruksiyalari matnga qo‘shimcha ma’lumot kiritish, aniqlik va
batafsillikni ta’minla
sh vazifasini bajaradi. Ularning semantik funksiyalari voqealar rivojini
yanada ravshan ko‘rsatishga xizmat qiladi. Ushbu konstruksiyalar matnning emotsional va
ekspressiv ta’sirini kuchaytirib, badiiy asarning umumiy mazmuniy va uslubiy qimmatini
oshiradi. Shu bilan birga, ular muallifning individual uslubini shakllantirishga ham xizmat
qiladi. Ilova konstruksiyalari matn elementlari orasidagi bog‘lanishni ta’minlashda muhim
rol o‘ynaydi. Ular matnni izchil qilish bilan birga, uning stilistik yaxlitligini ham ta’minlaydi.
Mazkur tadqiqot natijalari nafaqat nemis tilshunosligida ilova konstruksiyalarining
lingvistik xususiyatlarini aniqlashga, balki matnshunoslik, stilistika va tarjimashunoslik
sohalarida ham amaliy ahamiyatga ega. Kelgusida ilova konstruksiyalarining boshqa janrlar
(ilmiy, ommabop va hujjatli matnlar) materiallari asosida o‘rganilishi ushbu sohada yangi
istiqbollarni ochishi mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO‘YXATI
:
1.
Balli, Sh.
(1926).
Frantsuz stilistikasi asoslari. Moskva: Nauka.
2.
Po‘
lashenko, G. G.
(2001).
Lingvistik stilistika va badiiy matn analizi. Sankt-
Peterburg: Filologiya nashriyoti.
3.
Helbig, G., & Buscha, J.
(2013).
Deutsche Grammatik. 23. nashr. Leipzig:
Langenscheidt Verlag.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
6 (2024) / ISSN 2181-3701
51
4.
Dudenredaktion.
(2020).
Duden. Die Grammatik. 9. nashr. Berlin: Bibliographisches
Institut GmbH.
5.
Lotman, Yu. M.
(1970).
Badiiy matnning struktura va semantikasiga kirish. Moskva:
Nauka.
6.
Ertelt-Vieth, A.
(2007).
Syntax: Ein Handbuch moderner deutscher Grammatik.
München: Max Hueber Verlag.
7.
Halliday, M. A. K., & Matthiessen, C.
(2004).
An Introduction to Functional Grammar.
London: Arnold.
8.
Leech, G.
(1985).
Stylistics and Text Analysis. London: Longman.
9.
Vinogradov, V. V.
(1971).
Badiiy tilning stilistikasi. Moskva: Nauka.
10.
Qo‘chqorov, O.
(2019).
O‘zbek
tilining nazariy grammatikasi.
Toshkent: O‘zFA.
11.
Safarov, Sh.
(2010).
Matnshunoslik asoslari. Toshkent: Sharq nashriyoti.
12.
Yo‘ldoshev, A.
(2014).
Tilshunoslik nazariyasi: lingvistik birliklarning tahlili.
Samarqand: SamDU nashriyoti.
13.
Rahmatullayev, Sh.
(2005).
O‘zbek tili morfologiyasi.
Toshkent: Universitet
nashriyoti.
14.
Abduazizov, A.
(2006).
Stilistika va badiiy nutq tahlili. Toshkent: Fan.
15.
Alikulovich, K. B. (2016). DETECTIVE REALITY AND INDIVIDUAL
INTERPRETATION. OKARA: Jurnal Bahasa dan Sastra, 10(1), 1-9.
16.
Холиков, Б. А. (2014). " КРЁСТНЫЙ ОТЕЦ"
-
РЕАЛЬНАЯ ИНТЕРПРЕТАЦИЯ
ДЕЙСТВИТЕЛЬНОСТИ.
Вопросы филологических наук, (2), 14
-16.
