Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika –
Зарубежная лингвистика и
лингводидактика – Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Features of the practical use of various types of ideographic
dictionaries of the English language
Dildora JUDINOVA
1
The National University of Uzbekistan named after Mirzo Ulugbek
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received September 2024
Received in revised form
10 October 2024
Accepted 25 October 2024
Available online
25 November 2024
The article examines the primary types of modern
ideographic dictionaries of the English language, identifies the
most distinctive features of each type, and evaluates their
applicability in addressing specific practical tasks. Conclusions
are drawn regarding the optimal use of each type of ideographic
dictionary for solving particular linguistic and practical
challenges.
2181-3701/© 2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss5
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
ideographic dictionary,
analogical dictionary,
thesaurus,
lexical-semantic system,
linguistic representation of
the world.
Ingliz tilining har xil turdagi ideografik lug‘atlarini amaliy
qo‘llash xususiyatlari
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar:
ideografik lug‘at,
analogik lug‘at,
tezaurus,
leksik-semantik tizim,
dunyoning lisoniy tasviri.
Maqolada ingliz tilining zamonaviy ideografik lug‘atlarining
asosiy turlari ko‘rib chiqiladi, ushbu turlarning har birining eng
xarakterli xususiyatlari aniqlanadi va har bir turdagi ideografik
lug‘atlarning aniq amaliy muammolarni hal qilish uchun
qo‘llanilishi to‘g‘risida xulosalar ishlab chiqilgan.
1
Master’s degree student, Faculty of Foreign Philology (English), The National University of Uzbekistan named after
Mirzo Ulugbek. E-mail: judinovadildora@gmail.com
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
211
Особенности практического применения разных типов
идеографических словарей английского языка
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
идеографический словарь,
аналоговый словарь,
тезаурус,
лексико-семантическая
система,
языковая репрезентация
мира.
В статье рассматриваются основные типы современных
идеографических словарей английского языка, выявляются
наиболее характерные черты каждого из этих типов, а
также делаются выводы об использовании каждого типа
идеографических словарей для решения конкретных
практических задач.
KIRISH
Ideografiya, shubhasiz, zamonaviy leksikografiyaning eng muhim bo‘limlaridan
biridir. Bu, birinchi navbatda, dunyoning lisoniy tasvirini va tildagi tizimlilikni
o‘rganishning aniq zarurati bilan bog‘liq – bu jihatlar nafaqat tilshunoslar, balki faylasuflar
va psixologlar tomonidan ham o‘rganilgan. Ideografik lug‘atlar fanning predmeti bo‘lib,
hozirgi kunda ular juda keng qo‘llanilmoqda. Bu, ayniqsa, ingliz tilidagi leksikografiyada
yorqin namoyon bo‘lib kelmoqda, mazkur tilda bunday lug‘atlar XIX asr boshidan beri
mavjud bo‘lib, hozirda ularning soni mingtadan ortig‘ni tashkil etadi. Shuni ta’kidlash
kerakki, o‘zbek lug‘atshunosligi bu masala bilan nisbatan qisqa vaqt davomida ishlar
amalga oshirdi va afsuski, bu sohadagi aniq yutuqlarga qaramay, xorijiy
lug‘atshunoslikdan biroz ortda qolmoqda. Shuni alohida aytish joizki, ingliz tilidagi
ideografik lug‘atlarning eng yorqin misollaridan birinchi va qayta-qayta nashr etilgan Roge
tezaurusini, klassik Oksford tezaurusini, shuningdek, innovatsion Longman Essential
Activatorni qayd etish lozim.
Klassik “qog‘oz” nashrlarga qo‘shimcha ravishda eng zamonaviy va elektron
lug‘atlarni e’tiborga olmaslik mumkin emas. Bu yerda eng muvaffaqiyatlilaridan biri
Prinston universitetida ishlab chiqilgan WordNet lug‘atidir. ABBYYLingvo lug‘atini ishlab
chiqayotgan rus lug‘atshunoslarning muvaffaqiyatlarini e’tiborga olmaslik mumkin emas.
(V.V. Morkovkin) [1]
1. Ideografik tezaurus.
Ushbu lug‘atlar tematik guruhlarga bo‘lingan bo‘lib, ularning
o‘zaro bog‘liqligini aks ettiruvchi bosqichma-bosqich iyerarxik tuzilishda birlashtirilgan.
Bu struktura tezaurus sinoptik diagrammasi deb ataladi. Bunday lug‘atning har bir tematik
guruhida markaziy tushuncha bo‘lgan bosh so‘z, shuningdek, ushbu tushuncha bilan
qandaydir bog‘liq bo‘lgan so‘zlar mavjud. Lug‘atni bunday tashkil etishning afzalligi – leksik
birliklar orasidagi semantik aloqalar iyerarxiyasining aniqligi. Bunday lug‘atlar yordamida
har bir aniq so‘zning leksik-semantik tizimdagi o‘rnini aniqlash oson. Ideografik tezaurusning
asosiy kamchiligi shundan iboratki, uni amalda qo‘llash qiyin, chunki foydalanuvchi har doim
ham o‘zini qiziqtirgan so‘zni topa olmaydi, chunki uning leksik-semantik tizimni tashkil etish
haqidagi g‘oyalari, albatta, ko‘p jihatdan farqlanadi. Ushbu kamchilik qisman tezaurusga
tegishli tematik guruhlarga havolalar bilan taqdim etilgan so‘zlarning alifbo tartibida
ro‘yxatini qo‘shish orqali tuzatiladi. [2]
2. Analogik lug‘atlar.
Ideografik lug‘atlarning bu turi lug‘at tuzishning alifbo
tartibida amalga oshirilishi bilan ajralib turadi. Har bir bosh so‘z odatda kichik tematik
guruhni kiritadi, bu guruhga ma’nosi bilan bog‘liq bo‘lgan so‘zlar va iboralar kiradi. Ba’zi
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
212
o‘xshash lug‘atlarda hatto so‘zlarning talqini, qarindosh so‘zlar ro‘yxati, iboralar to‘plami,
shuningdek, ekstralingvistik xarakterdagi ma’lumotlar mavjud (masalan, “mamlakat”
so‘zining tematik guruhida barcha mamlakatlarning nomlari ro‘yxati keltirilgan jadval
bo‘lishi mumkin, dunyo va boshqalar). Shunday qilib, analogik lug‘atlar ideografik,
izohli va hatto ensiklopedik lug‘atlarning birikmasidir. Analogik lug‘atning ideografik
tezaurusdan ustunligi – bu foydalanuvchi uchun katta qulaylik; kamchilik – leksik-
semantik tizimning “parchalangan” ko‘rinishi, ya’ni ularning iyerarxiyasi va ular
o‘rtasidagi aloqalarni aniq ko‘rsatmasdan ko‘rsatish.
3. Ideografik tarbiyaviy lug‘atlar.
Lug‘atning bu turi ko‘plab tillarda yaratilgan
juda ko‘p miqdordagi asarlar bilan ifodalanadi. Bunday lug‘atlar, nomidan ko‘rinib
turibdiki, chet tillarini o‘qitishda yordamchi material sifatida ishlatiladi. Ushbu
lug‘atlarning lug‘at hajmi, qoida tariqasida, kichik va juda kamdan-kam hollarda
10–12 ming so‘zdan oshadi. Chet tilidagi so‘zlar mavzuga mos kelishiga ko‘ra guruhlarga
bo‘linadi, shuning uchun bunday lug‘atlar ba’zan
tematik
deb ataladi. Har bir so‘zning
yonida uning o‘quvchining ona tiliga tarjimasi joylashgan. Aksariyat ta’lim ideografik
lug‘atlari ushbu tamoyilga muvofiq tuzilgan, garchi bunday sxemani samarali deb atash
qiyin. Mavzularga bo‘linishning o‘zi yetarli emas, shuningdek, talaba so‘zlarning
ishlatilishiga oid ma’lumotlar bilan ta’minlanishi kerak, shuningdek, ideografik lug‘atlar
tilning leksik-semantik tizimini vizual tarzda aks ettiradi.
Til tarkibini (haqiqatda, albatta, uning faqat qismlarini) leksik-semantik sohalarni
aks ettiruvchi guruhlarga bo‘lish va ularni ushbu sohalarning bir-biri bilan bog‘liqligiga
qarab iyerarxik tartibga solish. Bu barcha ideografik lug‘atlarga xos emas, balki ularning
faqat ikkita turiga – ideografik tezauruslar va o‘quv ideografik lug‘atlariga xos ekanligini
aniqlashtirish kerak. Ikkinchisi lug‘atning juda cheklangan miqdori bilan ajralib turadi va
ular faqat amaliy maqsadlarda qo‘llaniladi, shuning uchun bu yerda ko‘rib chiqilmaydi.
Ideografik tezauruslar, aksincha, nafaqat amaliy, balki nazariy ahamiyatga ega.
Ular ma’lum tamoyillar asosida tuzilgan lug‘atning juda katta massivlarini o‘z ichiga oladi,
ular ko‘pincha ushbu lug‘atlar mualliflarining dunyoqarashi, ilmiy qarashlari va madaniy
kelib chiqishiga qarab juda katta farq qiladi. Qoida tariqasida, bunday lug‘atga kiritilgan
barcha so‘zlar bir nechta katta sinflarga bo‘linadi, ular o‘z navbatida kichik sinflardan
iborat bo‘lib, ikkinchisi ham kichikroq so‘z guruhlariga bo‘linishi mumkin. Lug‘at hajmiga
qarab bunday darajalar bir necha o‘nlab bo‘lishi mumkin va shuning uchun tezauruslar
daraxtga o‘xshash tuzilishga ega bo‘lib, ularning alohida elementlari lug‘atdagi o‘rnidan
qat’iy nazar, o‘zaro bog‘liq yoki bir-biri bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Bunday sxema tezaurusning sinoptik sxemasi deyiladi va yuqoridagilardan ko‘rinib
turibdiki, u tilning leksik-semantik tizimi tuzilishining shartli ifodasidir hamda toifalarga
bo‘linadi va so‘zlarning o‘zaro munosabatlari ham ma’lum bir til va ma’lum bir madaniyat
so‘zlovchilarining leksik birliklarning real olam obyektlari va hodisalari bilan bog‘liqligi
haqidagi ma’lum g‘oyalariga muvofiq ajratib ko‘rsatiladi. Bu S.G. TerMinasova [3] taʼrifiga
ko‘ra, real voqelikni inson tafakkuri prizmasi orqali aks ettiruvchi dunyoning lingvistik
tasviri tushunchasiga juda yaqin dunyoning lingvistik rasmining muhim qismining biroz
soddalashtirilgan modeli sifatida qaraladi, ya’ni tabiatda haqiqatda mavjud bo‘lgan
tushunchalarni bildiruvchi tizim nomlari va faqat inson tasavvuri yoki oqilona
tafakkurining mevasi bo‘lgan, lekin natijada paydo bo‘lgan bir xil haqiqiy tushunchalarni
anglash, va shuning asnosida bu tizimda bir xil huquqlar bilan o‘rin egallaydi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
213
Binobarin, bunday lug‘atlar o‘z ijodkorlari dunyosining lisoniy tasvirini o‘zida
mujassam etgan va shuning uchun bu yerda umuman ma’lum bir til hamjamiyati
dunyosining lisoniy tasvirini aks ettiruvchi tezaurus yaratish qiyin; Biroq, tezaurus
tinchlikning lingvistik tasvirini o‘rganishda yaxshi yordamchi bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
Ular uni to‘liq va mutlaqo obyektiv aks ettirmasalar-da, ularda so‘zlarning bog‘lanishlari
va leksik-semantik tizimning tuzilishi haqida statistik maʼlumotlar, shuningdek, maʼlum
bir ilmiy tushuncha bilan tasdiqlangan va ko‘pincha qayta ishlanadigan qimmatli
maʼlumotlar mavjud. Juda katta olimlar guruhi tomonidan aniqlanishicha, bu subyektivlik
darajasini sezilarli darajada kamaytirishga imkon beradi. Bu erda shuni ta’kidlash kerakki,
bu barcha tezauruslarga emas, balki asosan yaqin o‘tmishda nashr etilgan va hozir nashr
etilayotganlarga tegishli. Bunday lug‘atning namunasi Longman Essential Activator bo‘lib,
u juda katta miqdordagi lug‘atni o‘z ichiga oladi, yaxshi ishlab chiqilgan tamoyillarga
asoslangan va ba’zi foydali yangiliklar bilan tavsiflanadi, masalan, tezaurus bo‘limlari
tuzilishini aniq ifodalovchi daraxt diagrammalarining mavjudligi. Bundan tashqari, boshqa
tezauruslardan farqli o‘laroq, ushbu lug‘at olmoshlar, vazifali so‘zlar va lug‘atlarni o‘z
ichiga oladi. Tasviriy misollarga asoslanib, ikkinchisining tuzilishini hukm qildiradi.
Vizualizatsiya, shubhasiz, bu erda katta ahamiyatga ega, chunki mutaxassislar tomonidan
allaqachon qurilgan model asosida xulosalar chiqarish ko‘p hollarda uni noldan qurishga
urinishdan ko‘ra osonroq va ishonchliroqdir.
Shunday qilib, ideografik lug‘atlardan olingan ma’lumotlar dunyoning lisoniy
tasvirini o‘rganish bilan bog‘liq nazariy tushunchalar uchun asos bo‘lib xizmat qilishi
mumkin, ammo tezaurusning subyektivligi o‘zining ijobiy tomonlariga ega bo‘lishi
mumkin. Turli tezauruslarni taqqoslash orqali biz dunyoning lingvistik tasvirining
xususiyatlari va ishlash tamoyillarini o‘rganishimiz mumkin. Masalan, sinoptik sxemalarni
taqqoslash orqali dunyo tasvirining shaxsning shaxsiy va milliy madaniy xususiyatlariga
bog‘liqligi to‘g‘risida xulosa chiqarish mumkin va bu munosabatlarda, masalan, asarlarda
bo‘lgani kabi, ma’lum naqshlarni topish mumkin. Yu.N. Karaulov [4] va I.M. Kobozeva [5].
Bundan tashqari, turli tarixiy davrlarga oid lug‘atlarni taqqoslash orqali diaxroniyada
ma’lum bir xalq vakillari dunyosining lisoniy tasviridagi o‘zgarishlarni kuzatish mumkin.
Bir vaqtning o‘zida bir nechta tezauruslardan foydalanish tadqiqot samaradorligini
oshirishi mumkin, shu bilan birga subyektivlik darajasi pasayadi, ko‘rib chiqilayotgan
lug‘at hajmi oshadi, alohida so‘zlar va butun leksik-semantik sohalar o‘rtasidagi
bog‘liqliklar to‘liqroq ochiladi va farqlar o‘zgaradi. Ushbu lug‘atlarni tuzish tamoyillari
muammoga turli nuqtai nazardan qarash imkonini beradi. Turli tillarning tezauruslaridan
bir vaqtning o‘zida foydalanish dunyoning lingvistik tasvirining har qanday tilga xos
bo‘lgan, umuman inson tafakkuri uchun ham, alohida tillarga xos xususiyatlari haqida
xulosa chiqarishga imkon beradi. Ideografik lug‘atlardan bunday foydalanish, shubhasiz,
umuminsoniy tilshunoslik uchun yangi material va yangi rivojlanish yo‘llari bilan
ta’minlaydi.
Ideografik lug‘atlardan nazariy tadqiqotlarda ham, amaliy faoliyatda ham
foydalanish mumkin. Nazariy faoliyat bilan shug‘ullanuvchi olimlar uchun ideografik
lug‘atlar quyidagi jihatlarda qo‘l kelishi mumkin:
1. Ideografik lug‘atlar tilning lug‘aviy tarkibini, ayniqsa, uning tizimli
xususiyatlarini, shuningdek, tildagi so‘zlar o‘rtasida mavjud bo‘lgan bog‘lanishlarni
o‘rganishda tilshunoslarga yordam beradi. Ideografik lug‘atlarda paydo bo‘ladigan
lug‘atning tizimli tashkil etilishi ko‘p jihatdan dunyoning lingvistik tasviridagi
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
214
tushunchalarni tizimlashtirishni boshqaradiganlar bilan bir xil bo‘lib, bu tasviriy misollar
asosida ikkinchisining tuzilishini baholashga imkon beradi.
2. Ideografik lug‘atlardan inson tafakkuri va ongining bilvosita aksi bo‘lgan holda,
tilshunoslikka oid bo‘lmagan boshqa fanlar vakillari ham foydalanishlari mumkin, xususan
psixologlar, faylasuflar va boshqalar.
3. Ideografik lug‘atlar izohli lug‘atlardan kam bo‘lmagan til lug‘atining “moddiy
ombori”dir. Ushbu ikkala lug‘at turini hatto bir-birini to‘ldiruvchi deb atash mumkin,
chunki birinchisi leksik birliklarning aloqalari va iyerarxiyasini aks ettiradi, ikkinchisi esa
ularning ma’nosini tushuntiradi, yoki boshqacha qilib aytganda, ideografik lug‘atlar
so‘zlarning tashqi semantik aloqalarini va izohli lug‘atlarini qayd etadi – so‘zning ichki
semantik tuzilishini.
Shu o‘rinda shuni ta’kidlash joizki, nazariy sohalardagi tadqiqotlar uchun ideografik
lug‘atlarning eng mos turi tilning leksik-semantik tizimini yanada aniqroq aks ettirgani va
leksik sohalar iyerarxiyasini to‘liq ko‘rsatishi hamda ideografik tezauruslardir. Alohida leksik
birliklar, shuningdek, ular orasidagi aloqalar ham shular jumlasidandir. Analogik lug‘atlar
nazariy tadqiqotlar uchun unchalik mos kelmaydi, chunki ulardagi tizimli aloqalarning
ko‘rinishi faqat leksik-semantik maydonlar darajasida namoyon bo‘ladi, buning natijasida
ular birinchi navbatda ideografik tezauruslar bilan bir qatorda yordamchi vosita sifatida
ishlatilishi mumkin (garchi ba’zi hollarda tadqiqotchi uchun faqat o‘xshash lug‘atlar yetarli
bo‘ladi). O‘quv ideografik lug‘atlari lug‘at hajmining cheklanganligi va leksik birliklarning
iyerarxiyasi va bog‘lanishlarini ko‘rsatishning soddalashtirilgan sxemalari tufayli nazariy
tadqiqotlarda unchalik qo‘llanilmaydi, ular faqat ijodiy, ilmiy, siyosiy, pedagogik va jurnalistik
faoliyat
bilan
shug‘ullanuvchi
shaxslar
tomonidan
qo‘llaniladi.
Bu yerda ideografik lug‘atlardan foydalanish ilmiy publitsistik yoki badiiy matn, maqola
matni, ma’ruza yoki ommaviy nutqni yaratishda muallif nutqini diversifikatsiya qilishga
yordam beradi. Ingliz tilidagi ideografik lug‘atlarning aksariyati, birinchi navbatda, aynan shu
dastur uchun mo‘ljallangan, buning natijasida o‘xshash lug‘atlar Buyuk Britaniya va AQShda
ideografik lug‘atlarning eng keng tarqalgan turiga aylandi, chunki ularning tashkil etilishi
ushbu vazifaga eng mos keladi.
Ideografik lug‘atlardan chet tilini o‘qitishda foydalanish mumkin, chunki ular
ma’lum bir tilda so‘zlashuvchilar nuqtai nazaridan taqdim etilgan haqiqatni aks ettiradi.
Tilning voqelik obyektlari va hodisalarini sinflarga qanday ajratishini va shu bilan birga
ularni o‘zaro bog‘lashini tushunish, shubhasiz, olingan lingvistik ma’lumotlarni chuqurroq
o‘zlashtirishga, shuningdek, boshqa xalqlarning madaniy xususiyatlarini yaxshiroq
tushunishga yordam beradi: jarayoni, ideografik lug‘atlar nafaqat talabalarga, balki
o‘qituvchilarga ham yordam berishi mumkin, darslar uchun materiallarni tayyorlashni
soddalashtirish, shuningdek, turli darajadagi til tayyorgarligi bo‘lgan talabalar uchun
murakkab chet tilidagi matnlarni moslashtirish [6].
Elektron shaklda yaratilgan ideografik lug‘atlar formasi ba’zi kompyuter
dasturlarida, masalan, taniqli Microsoft Word matn muharririda qo‘llaniladi va
foydalanuvchilarga so‘rov bo‘yicha tanlangan so‘z bilan qandaydir tarzda bog‘liq bo‘lgan
so‘zlarni taqdim etishda yordam berish uchun xizmat qiladi [7].
Amalda tuzilishining soddaligi va maqolalarni alifbo tartibida joylashtirish usuli
tufayli, pedagogik faoliyatda esa ushbu maqsadlar uchun maxsus yaratilgan o‘quv
ideografik lug‘atlar. Ideografik tezauruslar, o‘z navbatida, foydalanish uchun unchalik
qulay emas, buning natijasida ulardan amaliyotda foydalanish samarasiz bo‘ladi,
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
215
soddalashtirish uchun amaliy faoliyatda esa turli mavzulardagi matnlarni yozish
jarayonida analogik lug‘atlar, pedagogik faoliyatda esa g‘oyaviy tarbiyaviy lug‘atlar
samaraliroq bo‘ladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Морковкин В.В. Идеографические словари. –М.: Изд-во МГУ, 1970. –71 b.
2.
С.А. Садикова – “Основы идеографического словаря: лексико-семантическая
группa.” Статья. Нукус, № 6. 2015
3.
ТерМинасова С.Г. Язык и межкультурная коммуникация. –М.: Слово, 2008. –264 b.
4.
Караулов Ю.Н. Общая и русская идеография. – М.: Либроком, 2010. –356 b.
5.
Кобозева И.М. Лингвистическая семантика. – М.: КомКнига, 2007. –352 b.
6.
С.А. Содикова “Касб-хунар коллеж талабаларида инглизча-узбекча-русча
идеографик лугатларнинг назарий ва амалий асослари”. Maqola. Гармонично
развитое поколение-условие стабильного развития Республики Узбекистан.
7.
S.A.Sodikova- “7 Theoretical and Practical Basics of Creating Modern Electronic
Dictionaries” AMERICAN Journal of Language, Literacy and Learning in STEM Education.
