Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika –
Зарубежная лингвистика и
лингводидактика – Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
The role and development of phraseology in world
linguistics
Mokhigul URAIMOVA
1
Fergana State University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received September 2024
Received in revised form
10 October 2024
Accepted 25 October 2024
Available online
25 November 2024
This article focuses on the study of phraseology and
phraseological units, highlighting the contributions of world
linguists to the development of this field. It highlights how
linguists have contributed to progress in understanding and
systematizing phraseological expressions.
2181-3701/© 2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss5
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
phraseology,
phraseologism,
phraseology,
linguoculturological,
nominative,
stationary compound.
Jahon tilshunosligida frazeologiyaning o‘rni va taraqqiyoti
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar:
frazeologiya,
frazeologizm,
fraza,
lingvokulturologik,
nominmativ,
turg‘un birikma.
Mazkur maqola frazeologiya va frazeologizmlar tadqiqi
masalasiga bag‘ishlangan bo‘lib, unda jahon tilshunos
olimlarining frazeologiya taraqqiyotiga qo‘shgan hissalari
haqida so‘z yuritiladi.
Роль фразеологии и ее развитие в мировой
лингвистике
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
фразеология,
фразеологизм,
фразеологизмы,
Эта статья фокусируется на изучении фразеологии и
фразеологизмов, подчеркивая вклад мировых лингвистов
в развитие этой области. В ней освещается, как именно
1
PhD student, Fergana State University. E-mail: mohigulqobulovna@gmail.com
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
269
лингвокультурологический,
номинативный,
стационарный состав.
ученые-лингвисты способствовали прогрессу в понимании
и систематизации фразеологических выражений.
ADABIYOTLAR TARIXI
Ilmiy tadqiqotlarda frazeologiyaning hajmini keng va tor doirada tushunish
kuzatiladi. Keng doirada tushunishda frazeologiya o‘z ichiga so‘zlarning turg‘un
birikmalaridan tashqari, maqol, matal, aforizmni mujassam qiladi, deb qaraladi.
Frazeologiya sifatida so‘zlarning semantik bog‘lanishlarini tushunish ham mavjud. Bu
hodisalardan faqat bir turini – so‘zlarning turg‘un birikmalarini – til birligi, deb baholash
mumkin.
Bugungi kunga qadar, frazeologiya sohasida ko‘plab izlanishlar olib borilgan. Shu
jumladan, U. Vaynrih, V. Cheyf, L.Smiz, F. Kulmas, A.P. Kovilar ingliz frazeologiyasi rivojiga
ulkan hissa qo‘shganlar.
METODLAR VA NATIJALAR
Frazeologik birliklarda inson omili katta rol o‘ynaydi, chunki frazeologik
birliklarning aksariyati inson bilan, uning faoliyatidagi turli sohalar bilan bog‘liq. Bundan
tashqari, inson tashqi dunyo obektlariga, shu jumladan jonsiz narsalarga insoniy
xususiyatlarni berishga intiladi. Fransuz tilshunosi Sh. Balli ta’kidlaganidek: “Inson
ongining abadiy nomukammalligi, insonning har doim uni o‘rab turgan hamma narsani
ma’naviylashtirishga intilishi bilan ham namoyon bo‘ladi. U tabiatning o‘lik va ruhsizligini
tasavvur qila olmaydi; uning tasavvuri doimo jonsiz narsalarga hayot bag‘ishlaydi, ammo
bu hammasi emas: inson doimo tashqi dunyoning barcha obyektlariga o‘zining
shaxsiyatiga xos xususiyatlar va intilishlarni bog‘laydi”.
Ushbu maqolada materiallarni tahlil qilishda deskriptiv, statistik hamda komparativ
metodlardan foydalanildi.
Frazeologik birliklarni tashkil qiluvchi elementlar to‘g‘risida turlicha munozaralar
haligacha mavjud hisoblanadi. Birinchi qarash egalari frazeologizmlarni tashkil qiluvchi
qismlar o‘zining semantik jihatdan o‘z ma’nosini yo‘qotgan so‘zlardan tashkil topgan
degan fikrni ilgari surishadi. Boshqalari esa frazeologik birlikning tarkibiy qismlari obektiv
korrelyatsiyani ilgari o‘ziga xos bo‘lgan leksik ma’no va nominativ funksiyasini yo‘qotgan
birliklardan tashkil topadi deb hisoblashadi.
Shu bilan birga, frazeologik birliklarning tarkibi haqida ham ikki xil qarash mavjud.
Xususan, turk tilshunoslaridan Umar Osim Oqsoy, Ali Puskuo‘g‘li hamda Subashi Uzun
frazeologik birliklar minimum ikki so‘zdan tashkil topishi kerakligini ta’kidlashadi.
Sabohat Emir, Dogan Aksan, Metin Yurtboshilar esa frazeologik birliklar bir so‘zdan ham
iborat bo‘lishi mumkinligini aytib o‘tishadi. Xususan, o‘zbek tilida ham oldin ibora sanalgan
qo‘shma so‘zlar hozirda ibora safiga kiritilmaydi va iboralar tarkibi asosan, ikki va undan
ortiq so‘zlardan tashkil topadi.
V. Maslova frazeologizmlarga lingvokulturologik jihatdan yondashgan holda
quyidagicha ta’rif beradi: “Frazeologizmlar o‘z semantikasida xalq madaniyatining uzoq
rivojlanish jarayonini aks ettiradigan va madaniy munosabat va stereotiplarni avloddan-
avlodga o‘tishi va takomillashishiga xizmat qiladigan vositalardir.” Y.P. Solodubning
ta’kidlashicha, “frazeologik tasvirning milliy o‘ziga xosligi shundaki, frazeologik
birliklarning leksik tarkibini shakllantirishda o‘sha xalqning turmush fe’l-atvori, uning
tarixi, ma’naviy hayoti, o‘ziga xos urf-odatlari va etnik hayoti aks ettiriladi.” Amerikalik
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
270
tilshunos olimlardan biri B. Freyzer esa iboralarga quyidagicha ta’rif beradi: “Iboralar
lingvomadaniyat sohasida muhim o‘rin tutadi va oddiy birikmalardan farqli ravishda ular
qotib qolgan birikma bo‘lib, shakli va ma’nosi o‘zgarishiga yo‘l qo‘yilmaydi.” Shuningdek,
rus tilshunosi F.I. Buslayev frazeologizmlarni o‘ziga xos mikro olam deb ataydi.
Ya’ni, ularda o‘zlari tegishli bo‘lgan xalqning urf-odatlari, an’analari, yillar davomida
shakllangan qarashlari aks etgan bo‘ladi. V.N. Teliya esa frazeologizm atamasiga
quyidagicha izoh beradi: “Frazeologizmlar yoki frazeologik birliklar – til va nutqda o‘ziga
xos xususiyatga ega bo‘lgan va maxsus funksiyani bajaruvchi barqaror iboralar,
til belgilaridir”.
A.V. Kunin o‘zining “Kurs frazeologii sovremennogo angliyskogo yazыka” kitobida
frazeologik birliklar, frazeologiya haqida juda qimmatli ma’lumotlarni keltirib o‘tadi.
Xususan, u frazeologiyaga quyidagicha ta’rif beradi: “Frazeologiya – bu frazeologik
birliklar (frazemalar) haqidagi fan, ya’ni, o‘zgaruvchan birikmalarning tarkibiy va
semantik modellari bo‘yicha hosil bo‘lmagan murakkab semantikaga ega so‘zlarning
barqaror birikmalari to‘g‘risidagi sohadir.”
Shuningdek, A.V. Kunin qayd etishicha, Angliya va Amerika lingvistik adabiyotlarida
frazeologiya nazariyasiga bag‘ishlangan bir nechta asarlar mavjud, ammo mavjud bo‘lgan
eng muhim asarlarda ham [Weinreich, 1964; Makkai, 1972; Smit, 1959] frazeologik
birliklarni ajratish uchun ilmiy asoslangan mezonlar, frazeologik birliklar va so‘zlarning
nisbati, frazeologiyaning izchilligi, frazeologik o‘zgaruvchanlik, frazeologik shakllanishi
haqida so‘z bormagan hamda ingliz olimlar tomonidan frazeologiya mustaqil fan sifatida
e’tirof etilmagan.
L.P. Smit va E.M. Soloduxaning ilmiy tadqiqot ishlarida frazeologik birliklarning
semantik-grammatik xususiyatlari tahlil qilingan. Umuman olganda, tilshunoslikda
frazeologiya uzoq yillar davomida leksikologiya tarkibida o‘rganib kelingan. Chunki
frazeologik birliklar tildagi so‘zlarning ekvivalentlari hisoblanib, leksikologiya esa tilning
lug‘at boyligini tashkil qiluvchi so‘zlar va ularning invariantlarini o‘rganuvchi soha
hisoblanadi. Keyingi yillarda frazeologiya olimlar tomonidan chuqur o‘rganilishi natijasida
ushbu soha tilning alohida katta yo‘nalishi ekanligi ma’lum bo‘ldi. Natijada
XX asrning 50-yillarida tilshunoslikning alohida mustaqil sohasi sifatida leksikologiya
bag‘ridan ajralib chiqdi. Taniqli frazeolog olima N.N. Amosova to‘g‘ri ta’kidlaganidek,
“Bu lingvistik sohaning shakllanishi va taraqqiyoti ko‘plab frazeolog olimlarning turli tillar
bo‘yicha olib borgan tadqiqoti samarasidir.” Frazeologiya keyingi yillarda tez suratlarda
taraqqiy etayotgan tilshunoslik sohalaridan biriga aylandi. Jumladan, bu soha juda ko‘p
mamlakat olimlarining e’tiborini tortdi. Frazeologik birliklarning tabiati va hosil bo‘lish
usullariga doir masalalarni A.M. Babkin, Y.A. Gvozdarev ishlarida uchratishimiz mumkin.
Frazeologik birliklarning o‘zaro sinonimik, antonomik, variantdoshlik, omonimik
xususiyatlari M.N. Shanskiy, A.M. Melerovich, V.A. Yatselinka ishlarida keng tahlilga
tortilgan. Shuningdek, frazeologik birliklarning matndagi vazifalari va uslublarda
ishlatilishi bo‘yicha V.O. Lomakina ish olib borgan. Yaqin yillarda frazeologik birliklarning
stilistik
va
semantik
transformatsiyalari
olimlarning
e’tiborini o‘ziga tortdi va bu bo‘yicha E.V. Bodrova, E.V. Generalova, S.V. Ilyasova,
I.N. Kuklina, A.S. Makarova, E.V. Ogoltseva, K.S. Parfenova, T.V. Romanova, I. Tretyakova,
N.N. Shcherbakova, T.N. Shevelevalar ish olib bordilar. Iboralarning qiyosiy, qiyosiy-
tipologik tahlil masalalarini R.I. Popovich, P.P. Litvinov, E.A. Polyakova va boshqalarning
ishlarida ko‘rish mumkin.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
271
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, shu narsa ma’lum bo‘ladiki, frazeologiya dastlab mustaqil fan
sifatida fransuz tilshunosi Sh. Balli tomonidan e’tirof etilgan bo‘lsa, uning taraqqiyoti esa
bevosita rus tilshunosligiga borib taqaladi. Xorijiy olimlarning o‘zlari ham e’tirof etib
o‘tganlariday, frazeologiya sohasi Sharqiy Yevropa, ya’ni Rossiya hududida ildiz otdi va
ko‘plab rus tilshunoslari uning rivojiga salmoqli hissa qo‘shdilar. Xususan, A.Kunin,
V.Maslova, V.Teliya, V.Vinogradov, Shanskiy, Smirnitskiy tilshunoslarni alohida e’tirof etib
o‘tdik.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Bally, Charles. (1951). Traité de stylistique française. Genève: Georg et Cie. 273 p.
2.
Coulmas, Florian. 1981. “Idiomaticity as a problem of pragmatics.” In: H. Parret
and M. Sbisa (eds.), Possibilities and Limitations of Pragmatics. Amsterdam: Lawrence
Erlbaum Associates;
3.
Cowie, A.P. Phraseology: Theory, Analysis and Applications.
4.
Chafe, Wallace L. 1968. “Idiomaticity as an anomaly in the Chomskyan paradigm.”
In: Foundations of Language 4, 109-127; 7. Амосова Н.Н. Основы английской
фразеологии: Изд-во Ленинградского университета, 1978:26.
5.
Fraser B. Idioms within a Transformational Grammar / B. Fraser //Foundations
of Language. –1970.–Vol.6.–No.1. 24p.
6.
Kavka, Stanislav. 2003. A Book on Idiomatology. Žilina: EDIS.
7.
Makkai, Adam. 1972. Idiom structure in English. The Hague/Paris: Mouton.
8.
Maslova V.A.
Lingvokul’turologiya
[Linguocultural Studies]. M.: Iz-datel’skiy tsentr
«Akademiya», 2004. 208 p.
9.
Teliya V.N.
Russkaya frazeologiya: semanticheskiy, pragmaticheskiy i
lingvokul’turologicheskiy analiz
[Russian Phraseology: Semantic, Pragmatic and
Linguocultural Analysis]. M.: Shkola «Yazyki russkoy kul’tury», 1996. 288 p.
10.
O‘zbek tili frazeologik lug‘ati [Matn] : lug‘at / Sh.Rahmatullayev, N.Mahmudov,
Z.Хоlmanova, I.O‘razova, K.Rixsiyeva. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot- matbaa
ijodiy uyi, 2022. – 7 bet.
11.
Weinreich, Uriel. 1972. Explorations in semantic theory. The Hague/Paris: Mouton.
12.
Бабкин, Александр Михайлович. Русская фразеология. Ее развитие и
источники [Текст] / А. М. Бабкин; Акад. наук СССР, Ин-т русского яз. - Ленинград:
Наука, Ленинградское отд-ние, 1970. - 261, [2] с;
13.
Буслаев Ф.И. (1954). Русские пословицы и поговорки, собранные и
объясненные. – М.: Русский язык, 176 с.
14.
Жуков А.В. Объективная фразеология в русском языке // Семантико-
грамматические характеристики фразеологизмов русского язнка. -Л: 1973. 301 c;
15.
Жуков В.П. О несоизмеримости компонентов фразеологизма со словом
//Русск. яз. в школе. М., 1969.
16.
Кунин, Александр Владимирович. Курс фразеологии современного
английского языка: [Учеб. для ин-тов и фак. иностр. яз.] / А. В. Кунин. - 2-е изд.,
перераб. - М: Высш. шк.; Дубна: Изд. центр "Феникс", 1996. - 380,[1] с.; 22 см.; ISBN 5-
06-002394-X (В пер.): Б. ц.
17.
Смит, Л. П. Фразеология английского языка [Текст] / Л. П. Смит; пер. с англ.
А. С. Игнатьева. – М: Учпедгиз, 1990. – 342 с.
