Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika –
Зарубежная лингвистика и
лингводидактика – Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
The place of linguistic and cultural terms in scientific
works in German studies
Sitora NORBOBOYEVA
1
Uzbekistan State University of World Languages
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received September 2024
Received in revised form
10 October 2024
Accepted 25 October 2024
Available online
25 November 2024
This article studies the importance of linguistic and cultural
terms in German scientific works. It covers the theoretical
foundations and practical methods of researching the
intersections of linguistic and cultural studies. The study also
discusses issues the reflection of the national culture of linguistic
units, their role in intercultural communication, and their
practical significance in translation studies as well.
2181-3701/© 2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss5
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
German studies,
linguistic terms,
cultural terms,
linguokulturama,
logoepistema,
semantics of the German
language,
translation studies,
interdisciplinary research.
Germanistikada lingvistik va madaniy atamalarning ilmiy
ishlarda tutgan oʻrni
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar:
germanistika,
lingvistik atamalar,
madaniy atamalar,
lingvokulturama,
logoepistema,
nemis tili semantikasi,
tarjimashunoslik,
fanlararo tadqiqot.
Mazkur maqola germanistikada lingvistik va madaniy
atamalarning ilmiy ishlardagi ahamiyatini o‘rganishga
bag‘ishlangan. Unda tilshunoslik va madaniyatshunoslikning
kesishgan nuqtalarini tadqiq qilishning nazariy asoslari va
amaliy usullari yoritilgan. Tadqiqotda yana lingvistik
birliklarning milliy madaniyatni aks ettirishi, madaniyatlararo
muloqotdagi o‘rni, tarjimashunoslikda amaliy ahamiyati kabi
masalalar muhokama qilinadi.
1
Trainee-teacher, Department of Theoretical Sciences of the German Language, Faculty of Romano-Germanic
Philology, Uzbekistan State University of World Languages.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
112
Роль лингвистических и культурных терминов в
научных работах по германистике
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
германистика,
лингвистические
термины,
культурологические
термины,
лингвокультурама,
логоэпистема,
семантика немецкого
языка,
переводоведение,
междисциплинарные
исследования.
Данная статья посвящена исследованию значения
лингвострановедческих
терминов
в
научных
исследованиях по германистике. В ней рассматриваются
теоретические основы и практические подходы к изучению
пересечения языкознания и культурологии. Особое
внимание уделяется таким аспектам, как отражение
национальной культуры в языковых единицах, их роль в
межкультурной коммуникации и практическая значимость
для перевода.
KIRISH
Tilshunoslik va madaniyatshunoslikning kesishgan nuqtalarini o‘rganish bugungi
zamonaviy ilm-fan sohasida dolzarb ahamiyat kasb etadi. Germanistika, xususan, lingvistik
va madaniy atamalarni tadqiq qilish orqali nafaqat nemis tilining o‘ziga xos xususiyatlarini,
balki ushbu til vositasida shakllangan madaniyatning umumiy tamoyillarini ham ochib
beradi. Bu sohadagi izlanishlar XIX asrga borib taqaladi, Wilhelm von Humboldtning
nazariy yondashuvlari bu jarayonga tamal toshi qo‘ygan. Gumboldt til va xalq xarakteri
o‘rtasidagi bog‘liqlikni ta’kidlab, tilni madaniyat va millatning ruhiy holatini aks ettiruvchi
vosita sifatida ko‘rgan. Keyinchalik lingvomadaniyatshunoslik fanining shakllanishi XX asr
oxirlarida yuzaga keldi va tilshunoslikdagi antropologik paradigmaning mahsuli sifatida
rivojlandi. Bu yo‘nalish til va madaniyat o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni tizimli ravishda
o‘rganib, lingvokulturama va logoepistema kabi atamalarni ilmiy muomalaga olib kirdi. Bu
tushunchalar til orqali xalqning tarixiy xotirasi va madaniy o‘ziga xosligini anglashda
muhim rol o‘ynaydi. Shuningdek, lingvistik antropologiya yo‘nalishi, E. Sapir va
B.L. Uorfning lisoniy nisbiylik nazariyasiga asoslanib, turli tillardagi kategoriyalarning
dunyoni anglashga ta’sirini o‘rgandi. Bu tamoyil tilshunoslik va madaniyatshunoslikni
o‘zaro boyituvchi tadqiqotlarning markaziy qismiga aylandi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Maqolada ishlatilgan adabiyotlar lingvistik va madaniy atamalarni o‘rganishga
qaratilgan ilmiy tadqiqotlar, asosiy nazariyalar va tadqiqot uslublarini qamrab oladi.
Wilhelm von Humboldtning til va xalq xarakterining o‘zaro bog‘liqligiga oid qarashlari bu
sohaning ilmiy negizlarini shakllantirdi. Uning “Inson tillarining tuzilish farqlari va uning
insoniyatning ma’naviy taraqqiyotiga ta’siri” asari tilning madaniy kod sifatidagi roli va
milliy madaniyatni aks ettirish qobiliyatini ilmiy jihatdan tahlil qilishda muhim manba
hisoblanadi. XX asr lingvomadaniyatshunoslik ilmiy sohasi shakllanishida Yu.S. Stepanov
va V.A. Maslovaning asarlari o‘rganish obyektini tizimlashtirishda katta rol o‘ynadi.
Maslova lingvomadaniyatshunoslikni “madaniyat va tilshunoslik, etnolingvistika va
antropologiya natijalarini o‘z ichiga oluvchi ijtimoiy fan” sifatida ta’riflagan. Bu esa
germanistikadagi lingvistik atamalarning kontekstual va madaniy ahamiyatini chuqur
o‘rganishga imkon berdi. Shuningdek, E. Sapir va B. Uorfning lisoniy nisbiylik nazariyasi
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
113
lingvistik model va madaniy tushunchalar o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlashda muhim
nazariy asos yaratdi. Ularning asarlarida tilning semantik tizimi dunyoni anglashga qanday
ta’sir qilishi ko‘rsatib berilgan.
Tadqiqotda lingvomadaniyatshunoslikning integrativ metodlari qo‘llaniladi. Ushbu
metodlar tilning lingvistik birliklarini madaniy kod sifatida tahlil qilishga asoslangan.
Jumladan, quyidagi uslublar ishlatiladi:
1. Lingvistik tahlil: Til birliklarining ma’no va semantik qirralarini o‘rganish,
bu orqali madaniy tushunchalarning til tizimidagi ifodasini aniqlash. Bu yondashuvda
Yu.S. Stepanov va V.A. Maslovaning ishlari asosiy o‘rin tutadi.
2. Madaniyatlararo qiyosiy tahlil: Turli tillarda mavjud lingvokulturama birliklarini
qiyoslash orqali madaniy qiymatlarning farqliligini va umumiyligini aniqlash.
NATIJALAR
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, germanistikada lingvistik va madaniy
atamalarni o‘rganish tilshunoslik va madaniyatshunoslikning uzviy bog‘liqligini yanada
chuqurroq tushunishga imkon beradi.
1. Lingvokulturama va logoepistemalar tahlili: Lingvomadaniyatshunoslik
yondashuvi lingvistik birliklarni madaniyat kodlari sifatida o‘rganish orqali milliy o‘ziga
xoslik va umumiy insoniy qadriyatlarning tilda ifodalanishini aniqlashga yordam berdi.
Masalan, nemis tilidagi ayrim lingvistik birliklar milliy tarix va madaniyatga oid maxsus
semantik yukni o‘zida mujassamlashtiradi.
2. Til va madaniyatning o‘zaro ta’siri: Tadqiqotda olingan ma’lumotlar
W.V. Humboldt va Yu.S. Stepanovning til milliy ruhni aks ettiruvchi tizim ekanligi haqidagi
qarashlarini tasdiqlaydi. Nemis tili misolida madaniy qadriyatlar va tarixiy tajribalar til
vositasida qanday aks etishini kuzatish mumkin bo‘ldi.
3. Madaniy kodlarning uzatilishi: Lingvistik birliklar orqali madaniy ma’lumotlar
avloddan-avlodga qanday o‘tishi va madaniyatlararo muloqotda qanday rol o‘ynashi
aniqlashtirildi. Bu, xususan, nemis tilida madaniy ma’noni ifodalovchi sinonimlar,
frazeologik birliklar va metaforalarning tahlilida ko‘zga tashlandi.
4. Nazariy va amaliy ahamiyat: O‘rganilgan lingvistik va madaniy atamalar
germanistika fanida madaniyatlararo muloqotni rivojlantirish va tarjimashunoslikda
qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan amaliy tavsiyalarni shakllantirishga imkon berdi. Natijalar
lingvokulturologik tadqiqotlarning fanlararo ahamiyatini yana bir bor tasdiqlaydi.
Ushbu natijalar lingvistik birliklarning semantik qirralarini, ularning madaniy
xotirani shakllantirish va uzatishdagi ahamiyatini ochib berib, til va madaniyatning o‘zaro
bog‘liqligini chuqurroq tushunishga yordam beradi. Natijalar lingvistik atamalarni
o‘rganish orqali madaniy o‘ziga xoslikni aniqlashga katta ilmiy hissa qo‘shadi.
MUHOKAMA
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, germanistikada lingvistik va madaniy
atamalarni o‘rganish tilning o‘ziga xosligini va madaniy kontekstdagi ahamiyatini
tushunishda muhim ahamiyatga ega. Muhokama qilingan masalalar quyidagi asosiy
jihatlarni o‘z ichiga oladi:
1. Lingvistik birliklarning madaniyat bilan aloqasi: Tadqiqot natijalarini Wilhelm
von Humboldtning til va milliy ruh o‘rtasidagi bog‘liqlik haqidagi nazariy qarashlari
tasdiqlaydi. U ta’kidlaganidek, har bir til madaniy va tarixiy tajribani o‘zida aks ettiruvchi
mustaqil tizim sifatida qaraladi. Natijalar shuni ko‘rsatadiki, nemis tili lingvistik birliklari
madaniy xotira va milliy identifikatsiyaning asosi sifatida muhim rol o‘ynaydi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
114
2. Madaniyatlararo muloqot va tarjimashunoslik: Lingvistik va madaniy
atamalarning tahlili tarjimashunoslik va madaniyatlararo aloqalarni chuqurroq
o‘rganishga zamin yaratadi. Xususan, nemis tili frazeologik birliklari tarjimada madaniy
kontekstni qanday uzatish mumkinligi haqida muhim ma’lumotlarni taqdim etadi.
3. Fanlararo yondashuvning ahamiyati: lingvistik tadqiqotlarni madaniyatshunoslik
bilan bog‘lash ushbu sohaga yangi nazariy va amaliy imkoniyatlar ochdi. Tadqiqotda
ishlatilgan metodologiyalar, xususan, lingvokulturama va etnolingvistik tahlil, tilning
madaniy vazifasini chuqurroq o‘rganishga yordam berdi.
4. Global va milliy qadriyatlarning uyg‘unligi: Natijalardan kelib chiqib, tilning
dunyoni idrok etish va milliy xotirani shakllantirishdagi o‘rni aniqlandi. Bu globalizatsiya
davrida nemis tilining xalqaro muloqotdagi rolini o‘rganish uchun ham ahamiyatlidir.
E. Sapir va B. Uorf nazariyalari asosida tildagi semantik kategoriyalarning dunyoqarashga
ta’siri batafsil yoritildi.
XULOSA
Tadqiqot natijalari germanistikada lingvistik va madaniy atamalarni o‘rganish
tilshunoslik va madaniyatshunoslik o‘rtasidagi integratsiyani chuqurroq tushunishga
yordam berishini ko‘rsatdi. Ushbu soha nafaqat nemis tilining lingvistik birliklarini tadqiq
qilishga, balki ular orqali milliy madaniyat va tarixni anglashga imkon yaratadi.
Lingvokulturama, logoepistema kabi tushunchalar tilning semantik va madaniy
xususiyatlarini aniqlashda markaziy o‘rin tutadi. Ular tilda milliy xotira va madaniy
qadriyatlarning mujassamlashganini ko‘rsatib, madaniyatlararo muloqotni rivojlantirish
va tarjima amaliyotini takomillashtirishda muhim ahamiyatga ega ekanini isbotladi.
Natijalar shuni tasdiqlaydiki, lingvistik va madaniy atamalar o‘rganilganda fanlararo
yondashuv ko‘proq samaradorlik beradi. Ushbu metodologiya boshqa tillar va
madaniyatlarni o‘rganishda ham qo‘llanilishi mumkin. Tadqiqotning nazariy ahamiyati
shundaki, u tilning madaniy xotirani shakllantirish va uzatishdagi rolini yoritadi. Amaliy
jihatdan esa bu yondashuv nemis tili o‘qitish, tarjimashunoslik va madaniyatlararo
aloqalarni rivojlantirishda samarali vosita sifatida qo‘llanilishi mumkin.
Kelgusida lingvistik va madaniy atamalarni turli madaniyatlarda qiyosiy tahlil qilish
yo‘nalishida tadqiqotlarni davom ettirish ushbu sohaning yangi imkoniyatlarini ochib
beradi. Ushbu xulosalar germanistika va boshqa fan yo‘nalishlari uchun ham qimmatli
nazariy va amaliy asos yaratadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Yu.S. Stepanov. "Lingvomadaniyatshunoslik va lingvistik nazariya". O‘zbekiston:
Universitet nashriyoti, 2010. 25–30-betlar.
2.
V.A. Maslova. "Lingvokulturologiya asoslari". Toshkent: Fan nashriyoti, 2015. 42–
48-betlar.
3.
G‘. Abdullayeva. "Til va madaniyat o‘rtasidagi bog‘liqlik". Toshkent: Ma’naviyat,
2017. 64–72-betlar.
4.
Wilhelm von Humboldt. "On the Diversity of Human Language Structure and Its
Influence on the Mental Development of Mankind". Berlin: Druckerei, 1836. 59–63-betlar.
5.
Edward Sapir. "Language: An Introduction to the Study of Speech". New York:
Harcourt, Brace & World, 1921. 207–212-betlar.
6.
Benjamin Lee Whorf. "Language, Thought, and Reality". Cambridge: MIT Press,
1956. 134–140-betlar.
