Хорижий филология
№3, 2019 йил
80
НУТҚ ТОВУШЛАРИ ТАЛАФФУЗИДАГИ КОННОТАТИВ МАЪНОЛАР
Норова Мавлуда,
БухТИ ўқитувчиси
Калит сўзлар:
денотатив,
коннотатив, сонор,
жарангсиз,
экспрессивлик,
шартли
сигналлар, вариантдошлик, артикуляцион, акустик, прагматик.
Ўзбек тилида унли ва ундош
фонемаларнинг
талаффузида
вариантдошлик ҳодисаси мавжуд. Ана шу
вариантдошлик
уларда
турли
хил
коннотатив маъноларни ҳосил қилади.
Қаерда вариантдошлик мавжуд бўлса, у
ерда танланиш, тилда эса қўшимча маъно
ҳосил бўлади [1, 36]. Қўшимча маъно
нафақат сўзларга, балки уни ташкил
этувчи
нутқ
товушларига
ҳам
тааллуқлидир. Бошқача айтганда, ҳар бир
унли ѐки ундош товуш ўзига хос турли хил
қўшимча маъноларга эга.
Унли
товушлар
турли
хил
интонация билан айтилиши, бўғин ҳосил
қилиши, урғу қабул қилиши каби просодик
хусусиятларга эга. Шунинг учун уларда
коннотатив
маънолар
серқирра
ва
даражаланган бўлади. Бу ўринда инглиз ва
ўзбек тилларидаги баъзи унли товушлар
талаффузи билан боғлиқ ҳолда ҳосил
бўладиган айрим коннотатив маънолар
ҳақида фикр юритамиз.
И
товуши артикуляцион томондан
тил олди ва юқори тор ҳолатда талаффуз
қилинганлиги учун жуда ҳам чўзиқ
айтилмайди.
Шу
сабабли,
ундан
англашилган коннотатив маъноларда ўта
таъсирчанлик юқори бўлмайди.
И
унли
фонемаси қаттиқ ва юмшоқ вариантларда
талаффуз қилиниши ўзбек тили қипчоқ ва
ўғид
шевалари
вакиллари
нутқини
характерловчи қўшимча бўѐқдир. Ундан
ҳосил бўладиган коннотатив маънолар кўп
ва даражаланган бўлади. Шунингдек,
и
фонемаси
ҳам
қаттиқ
ва
юмшоқ
вариантларга эга эканлиги коннотатив
маъно
миқдорини
оширади.
Булар
қуйидагилар: нутқ артикуляциясига кўра:
кучли ѐки кучсиз ҳаяжон, эсанкираш,
тўлқинланиш, безовталик, ажабланиш,
ҳайрат,
ишончсизлик,
кутилмаганлик,
ғазаб, ўйлаб қолиш, хурсандлик, хафалик,
ҳадиксираш, эслаш ва ҳоказо.
Юқоридагилардан
кўринадики,
биргина
и
унлисининг талаффузида ҳосил
бўладиган қўшимча маъно бўѐқлари
ниҳоятда кенг ва серқиррадир.
Ўзбек тилидаги
и
фонемасига хос
бўлган коннотатив маънолар инглиз
тилидаги
и
фонемаси талаффузидаги
коннотатив маънолар билан қиѐсланганда,
уларда баъзи ўхшашлик ва фарқли
томонлар кўзга ташланади. Буни қуйидаги
ҳолларда кўриш мумкин. Инглиз тилидаги
унли товушлар бўғин типларига кўра
ажратилади. Масалан,
i
[a
ɪ
]
фонемаси ѐпиқ
бўғинда қисқа
[
ɪ
]
товушини, очиқ бўғинда
эса
[a
ɪ
]
товушини ифодалайди. Нутқда
i
унлисини
атайлаб
чўзиб
талаффуз
қилинганда,
унда
ҳайратланиш,
ишончсизлик, таажжубланиш каби қатор
коннотатив маънолар пайдо бўлади.
Масалан:
- Are you very
ri:ch
?
-
No, living from hand to mouth!
(B. Show).
Шунингдек, бадиий нутқда
i
[a
ɪ
]
унлисининг сўз бошида такрор келиш
ҳолатини ҳам кузатиш мумкин.
I-I
am terribly sorry my dear, sir.
I mean madam, -
I-I
-oh, God! (R.
Gordon).
Мисолдаги
i
фонемасининг такрор
ишлатилиши нутқий парчада ялиниш,
илтимос, илтижо, соғиниш, ѐлвориш каби
қатор коннотатив маъноларни ифодалайди.
У
фонемаси юқори тор, лабланган
унли бўлиб, ўзбек тили шеваларида турли
хил вариантларга эга эмас. Мазкур
товушни нутқда чўзиб айтиш ниҳоятда
чегараланган.
Шунга
қарамай,
унда
оҳангдорлик мавжуд бўлганлиги учун
турли
хил
коннотатив
маънолар
ифодаланади.
Жумладан,
ажабланиш,
Хорижий филология
№3, 2019 йил
81
сўроқ, писанд қилмаслик, иккиланиш каби
қатор қўшимча маънолар англашилади. Бу
ҳол кишилар орасида нутқий жараѐнни
сермазмун ва жозибадор қилади.
Инглиз тилидаги
u
фонемаси маъно
фарқлаш хусусиятидан ташқари яна турли
хил қўшимча маъноларни беради. Инглиз
тилида нутқ жараѐнида
u
фонемасини
чўзиш орқали бир қанча қўшимча
маънолар пайдо бўлади. Жумладан,
таажжуб,
иккиланиш,
ҳайратланиш,
ишончсизлик каби.
-
Tush! Where are the others?
-
At the front.
-
Quite right. Why aren‘t yo
u…
at the
front?
-
Over age. Fifty seven. (B. Show)
Кўринадики,
қиѐсланаѐтган
тилларда
у
фонемаси талаффузидаги
коннотатив маънолар айнан бир хил ѐки
бир-бирига яқин ифодаланган.
О
унлиси
тил орқа қуйи кенг бўлиб,
баъзи
сўзларда
морфонологик
ўзгаришларга учрайди.
О > а
га ўтади:
о
нг
–
а
нгла, с
о
н-с
а
на
ва шундай ѐзилади. Аммо
кекса авлод нутқида
онгла, сона
шаклида
талаффуз
қилинганда,
қўшимча
коннотатив маъно ҳосил қилади. Худди
шунингдек,
о
унлиси рус тилидан
ўзлашган сўзларда бошқачароқ талаффуз
қилинади.
О > ў
га ўтади:
т
о
м-т
ў
м, т
о
к-
т
ў
к, с
о
к-с
ў
к, н
о
ль-н
ў
л
. Бундай ҳолат
бадиий адабиѐтда персонажлар нутқида
учрайди. Бундай қўллаш уларнинг билим
даражаси, савияси каби қўшимча маъно,
маълумотларни акс эттиради.
О
фонемасининг
турли
хил
талаффузи
натижасида
қуйидаги
коннотатив маънолар англашилади:
о
деганда қувонч, роҳатланиш, ҳайрат,
қониқиш, маза қилиш, лаззатланиш,
ишончсизлик, эслаш ва бошқалар.
О
фонемасининг юқорида қайд
қилинган коннотатив маънолари асосан
бадиий ҳамда сўзлашув нутқ услубларида
ѐрқин акс этади.
Юқорида таҳлил қилинган барча
унли
фонемалар
сўзнинг
турли
ўринларида: сўз бошида, ўртасида ва
охирида чўзиб ѐки қисқа айтилиш
хусусиятига эга. Бу хусусиятига кўра унли
фонемалар ўз навбатида турли хил
коннотатив маъноларни юзага келтиради.
Чоғиштиринг:
О...о..о
дамлар - од
а-а-а
млар
- одамл
а-а-а
р.
Сўзнинг охирги бўғинида
чўзиқ
айтилган
унлида
ҳис-ҳаяжон
ниҳоятда
кучли
ифодаланган.
Яна
чоғиштиринг:
Бухор
о-о-о-о
! Он
а-а-а
! Бол
а-
а
м!
O
[ou]
фонемасининг талаффузи
ҳам инглиз тилида бўғин типлари билан
боғлиқ. Очиқ бўғинда
о
унлиси талаффуз
қилинади
[ə
ʊ
]
шаклида: go, no, so каби.
Ёпиқ бўғинда эса
[
ɔ
]
товуши орқали (not,
pot, dog) талаффуз қилинади. Аммо сўзда
о
унли товушини чўзиб талаффуз қилиш
орқали қўрқиш, довдираш, кучли ғазаб
каби коннотатив маънолар пайдо бўлади.
Масалан:
Suddenly
he
cried:
Santyag
o-o-o
!
(I. Voynich).
Инглиз тилидаги
о
унли товушини
чўзиш орқали дўқ, пўписа, қаҳр-ғазаб каби
коннотатив маънолар ифодаланади.
Масалан:
Don‟t tell him - D
o-o-o-
n‟t
tell him please!
Юқоридаги мисолда
о
товушини
чўзиш
илтимос, ялиниш каби коннотатив
маънони ифодалайди.
Худди шундай ҳолатни ўзбек ва
инглиз тиллари ундош товушларини
нутқда такрор қўллаш орқали ҳам кузатиш
мумкин.
Одамла
ррр
!
эшитмадим
демангла
ррр
!
Бундаги кучли ҳаяжоннинг
ифодаланишида сонор товушининг ўрни
ҳам катта.
1)
He surprised and said:
G-g-g
ood
morning!
C-с-c
ome in!
2)
Whatever have you get there?
-
Chocolate creams and English
toffee.
-
Who this is
l-l
uxury for a king?
-
R-r-r
eally? Well you must get him.
-
S-s-s
ome more tomorrow and give
me these to take with me.
-
No, let me
p-p-p
ut the toffee in my
pocket.
3)
Marvelous -
m-m-m
arvelous -
(жуда ажойиб). I
r-r-r-r
uin my chocolates
by remaining with a ladyship so in flame.
Юқоридаги
мисоллардан
кўринадики,
бадиий
тасвирнинг
таъсирчанлиги, асар жозибадорлигини
Хорижий филология
№3, 2019 йил
82
таъминлашда
ундош
товушларни
иккилантириб талаффуз қилиш муҳим
фоностилистик восита бўлиб хизмат
қилади.
Тадқиқотларимиз
унли
фонемаларни якка ҳолда чўзиб ѐки қисқа
талаффуз
қилинишидаги
қўшимча
маънолари билан сўз таркибида қисқа ѐки
чўзиқ
айтилишидаги
маънолар
фарқланишини кўрсатди. Якка ҳолда чўзиб
талаффуз қилинган унлида чексизлик ва
мусиқийлик кучли бўлади. Бу ҳолат
кўпинча халқ қўшиқлари, айниқса, ―Катта
ашула‖лар ижросида учрайди. Маълум бир
сўз
таркибидаги
унли
фонемаларни
белгиланган даражадан ортиқ, ўринсиз
чўзиш эса маънони кучайтириш ўрнига,
унинг оҳанги ва мазмунини бузади.
Бошқача айтганда, киши онгига салбий
таъсир қилади.
Коннотатив
маънолар
ундош
товушларнинг
кўпчилигига
ҳам
алоқадордир.
Буни
жаранглилик
хусусиятига
эга
бўлган
ундош
фонемаларнинг талаффузида яққол кўриш
мумкин.
Ўзбек алфавитида
ж
ва
ж (дж)
жарангли ундошлари бир белги (ҳарф)
билан ѐзилади, аммо, талаффузда икки хил
айтилади.
Ж
– қоришиқ
(дж)
ва
ж
–
сирғалувчи ундошлари икки хил:
жуда,
жума, жун, жўра
каби сўзларда қоришиқ;
Ғиждувон, аждар, жюри, журнал,
жирафа
сўзлари таркибида сирғалувчи
ундош сифатида талаффуз қилинади.
Бундай талаффузнинг ўзгариши сўзнинг
денотатив маъносини ўзгартирмай, унинг
коннотатив маъносига кучли таъсир
қилади. Яъни сўзловчининг бошқа тил
вакили ѐки нутқий савиясини кўрсатади.
Шу сабабли уларнинг қўшимча маънолари
ҳам онгимизда турлича акс этади. Буни
ўзбек сўзлашув нутқида яққол кўриш
мумкин.
Ж
жарангли ундоши сўзлашув
нутқида бир хилда ишлатилмайди. Сўз
бошида
й
товуши келадиган сўзларда
й
товуши қўлланмай унинг ўрнига
ж
товуши
ишлатилади. Шу сабабли шеваларимизни
олимлар иккига:
й
-ловчи ва
ж
-ловчи
гуруҳларга ажратадилар.
Ж
-ловчи шевага
қипчоқ
вакиллари
нутқи
киради.
Шунингдек, бадиий нутқда, айниқса
достонлар тилида сўз бошида
ж
ундоши
ишлатилган
сўзлар
кўп
учрайди:
Равшанхон
ж
уриб-
ж
уриб, бир
ж
ерга
ж
етканида
ҳолдан
тойиб
қолди
(Равшанхон).
Достонлар тилида сўз бошида
й
ундошининг
ж
товушига алмаштириб
қўлланиши нафақат достон қаҳрамонлари
нутқида, балки бахшилар нутқида ҳам
учрайди. Бу ҳол мазкур бахшининг қайси
шева вакили эканлигини кўрсатувчи
қўшимча белги, маъно деб ҳисоблаймиз.
Инглиз тилидаги
f
,
b
фонемалари
ҳам шеърий мисраларда кетма-кет келиши
натижасида
оҳангдорликни
юзага
келтиради. Қуйидаги шеърий парчада
сўзлардаги
f
,
b
товушларининг кетма-кет
келиши, Африка бўйлаб солдат (аскар)
ларининг марш қилиши оқибатида пайдо
бўладиган
товушларда
китобхоннинг
эшитиш қобилиятига таъсир этиш ва бой
товуш пейзажини яратиш мақсадида
фойдаланилади.
Масалан: We are
f
oot – slog - slog -
slog – slogging,
F
oot, -
f
oot -
f
oot -
f
oot – slogging
over Africa.
B
oots –
b
oots -
b
oots –
b
oots.
Moving up and again (R. Kipling).
Демак, бир товушнинг нутқда
такрор келиши таъсир этиш, диққатни
жалб қилиш, мусиқийлик каби қатор
коннотатив
маъноларни
ифодалайди.
Худди шунингдек, товушга тақлид сўзлар
орқали
ҳам
коннотатив
маънолар
ифодаланади. Жумладан,
[s]
товушининг
такрори дераза пардасининг шарпасини
эслатади ва тингловчининг диққатини
ўзига жалб қилади.
Масалан: And the
s
ilken,
s
ad
uncertain ru
s
tling of each purple curtain.
Ушбу ҳолат диққатни тортиш, ҳис-
ҳаяжон, роҳатланиш, завқланиш каби
коннотатив
маъноларни
ифодалайди.
Шунингдек,
жарангсиз
f
ундошини
иккилантириш орқали қатор коннотатив
маънолар ифодаланади.
It‟s
f
ilthy –
f-f-f
ilthy.
Қўшимча маъно бўѐқлари сўз
таркибида иккита бир хил жарангли ѐки
Хорижий филология
№3, 2019 йил
83
сонор ундош товушлар жуфт ҳолда
талаффуз этилган сўзларда очиқ кўринади:
ла
бб
ай, муҳа
бб
ат, муқа
дд
ас, муса
лл
ас,
мука
рр
ам,
яъни
ундош
товушларда
қўшимча маъно ҳосил бўлади. Бундай
қўшимча
маъно
худди
сўзлар
қўшилмасида
намоѐн
бўлганидек
ундошнинг мағзида бўлмай, балки бир хил
ундош товушни бир сўзда иккилантириб
айтиш ва ѐзиш орқали юзага келтирилади.
Масалан,
нима
? сўроқ олмошидаги
м
ундошини бир ўринда иккилантириб
ни
мм
а
тарзида айтиш ва ѐзиш қуйидаги
коннотатив маъноларни юзага келтиради:
тасодифийлик,
қўрқинч,
ҳадиксираш,
ажабланиш, ғазаб, ѐмон кўриш, уялиш,
ўнғайсизлик, тўлқинланиш, ҳайрон қолиш,
жазава, кучли ҳис-ҳаяжон каби.
Кўринадики,
ундошларни
иккилантириб
айтиш
орқали
сўзда
денотатив маъносидан ташқари, қатор
коннотатив маънолар ҳам ифодаланади.
Буни яна қуйидаги матн мисолида яққол
кўриш мумкин: Автобус ўриндиғида ѐнма-
ѐн ўтирган қизга бир нотаниш йигит
тўсатдан: ―
Мен сени севаман
‖, - дейди.
Унга ҳайрон қолган қиз: -
Ни
мм
а
? - дейди.
Ни
мм
а
сўзида
м
ундошини ѐнма-ѐн
икки марта қўллайди.
Юқоридаги нутқ парчасида
нима
?
сўроқ олмошининг денотатив маъноси
гапда сўроқ мазмунини англатади. Бу
сўроқ олмоши таркибидаги
м
товушини
иккилантириб айтилиши орқали эса унда
юқорида
қайд
этилган
коннотатив
маънолардан
бир
нечтасини
кўриш
мумкин.
Маълумки,
сонор
ундошларда
шовқинга нисбатан овоз устун бўлганлиги
учун
уларда
оҳангдорлик
ҳам
ифодаланади. Шу сабабли
м, н, нг, л, р
товушлари
иштирок
этган
сўзларда
қўшимча эмоционал таъсирчанлик сезилиб
туради. Масалан,
тонг, онг, бонг, лола,
бола, момо
сўзлари талаффузида нутқий
майинлик, ѐқимлилик, оҳангдорлик кучли
акс этганлигини кўриш мумкин. Худди
шунингдек, сўзлар соф унли, жарангли ва
сонор товушлар йиғиндисидан ташкил
топган бўлса, уларда коннотатив маъно
янада юксак даражада ифодаланади.
Инглиз тилидаги матнларда ҳам
персонажнинг
бирор
ҳолатдан
норозилигини ифодалашда
m
ундошини
иккилантириб айтилиши ва ѐзилиши
орқали
қатор
коннотатив
маънолар
ифодаланганлигини
кўриш
мумкин.
Жумладан,
норозилик,
ишончсизлик,
иккиланиш ва ҳоказо. Масалан, There was a
gastrectomy scar, about six months old.
―U
mm
, I said I scratched my head. (―Doctor
at Large‖ by R. Gordon).
Инглиз тилидаги тақлидий сўзларда
унлини чўзиш ва ундошни иккилантириш
орқали қатор коннотатив маънолар ҳосил
бўлади ва оҳангдорликни пайдо қилади.
Масалан, ding-dong – ding-d
oooo
ng; moo-
m
ooo
; mew-me
www
; purr-pu
rrrr
;
Нутқий мулоқотда, жарангсиз
к, қ,
ф, ҳ
фонемалари алоҳида хусусиятга эга.
Мазкур ундошларда овоз кучли эмас,
жарангсиз, уларда қаттиқ ва юмшоқлик
мавжуд. Ана шу бўѐқ, яъни қаттиқ ва
юмшоқ талаффуз ѐқимли ѐки ѐқимсизлик
қўшимча
маъносини
ҳосил
қилади.
Чоғиштиринг:
тилак, билак; қарға, бақа,
тақа
.
Инглиз тилида ҳам
dog, garden,
hand, fence
сўзларидаги
d, g, h, f
каби
товушлар ҳам қаттиқ, ҳам юмшоқ
вариантларга эга бўлиб, қўшимча маъно
бўѐғи ҳосил қилади.
Антропонимия илми бўйича йирик
мутахассис
профессор
Э.
Бегматов
таркибида жарангли ва сонор ундошлар
бўлган киши исмлари ўзининг жарангдор
оҳангга эгалиги ва қўшимча ҳиссий
таъсирчан бўлишини қайд қилган эди [3;
50].
Дарҳақиқат,
қуйидаги
исмлар
таъсирчан ва ѐқимлилиги билан ажралиб
туради.
Анора, Лола, Гулнора, Байрам,
Нодира, Гулноза, Озода
каби. Инглиз
тилидаги
қуйидаги
исмларда
ҳам
таъсирчанлик ва ѐқимлиликни кўриш
мумкин:
Will, Lily, Mary, Carry.
Юқорида қайд қилинган атоқли
отлар аслида турдош отларнинг кўчма
маъно ифодалаши асосида яратилган.
Назаримизда, бунда, энг аввало, шу
турдош отларнинг вужудга келишида, улар
таркибидаги унли ва жарангли ва сонор
Хорижий филология
№3, 2019 йил
84
ундошлардаги оҳангдорлик, жаранглилик
мавжудлиги сабаблидир.
Кейинги
давр
тилшунослигида
фоностилистиканинг
бир
бўлими
фонопрагматика
ҳақида
ҳам
фикр
юритилмоқда.
Нутқда
товуш
ҳамда
оҳангларни маълум яшириш мақсад билан
қўлланиши
натижасида
муаллиф
муносабатнинг
ифодаланиши
фонопрагматик
таҳлил
объекти
ҳисобланади. Лексема семасида прагматик
семанинг
ҳосил
бўлишида
фонетик
ўзгаришлар алоҳида аҳамиятга эга. Бу
товуш ўзгариши, товуш орттирилиши,
товуш
тушиши,
товуш
иккиланиши
ҳодисалари
билан
юзага
чиқади.
Лингвистик
бирликлар
таркибидаги
товушларнинг ўзгариши натижасида ҳосил
бўлувчи
маъноларни
фонопрагматика
йўналиши тадқиқ этади [4; 32]. Инглиз ва
ўзбек тилларидаги нутқий мулоқотда
фонопрагматик муносабатлар натижасида
ҳосил бўладиган коннотатив маънолар
ҳақида навбатдаги ишларимизда фикр
юритамиз.
Шундай қилиб, коннотатив маъно
фонема
семантик
структурасининг
таркибий қисми ҳисобланади. Ҳар иккала
тиллардаги коннотатив маъно унли ва
ундош
фонемаларнинг
вариантларида
ѐрқин намоѐн бўлади.
Унли фонемаларнинг просодик
хусусиятларга эгалиги уларда коннотатив
маънонинг янада кучли ифодаланишига
сабаб бўлади.
Таржимашуносликда юқорида қайд
қилинган ҳолатлар инобатга олинса,
бадиий асарлар таржимаси ширали, бадиий
таъсирчан ва ўқимишли бўлади.
Адабиѐтлар:
1.
Сапарова Қ. Фоностилистика, фоностилема ва талаффуз услублари // Тил ва
адабиѐт таълими. 2000. – Б. 36.
2.
Қиличев Э. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Бухоро. 1999. – Б. 45.
3.
Бегматов Э. Исм чиройи. – Т.: ―Фан‖, 1994. – Б. 50.
4.
Ҳакимов М., Ҳакимова М. Фонопрагматикани юзага чиқарувчи воситалар.
Стилистика ва прагматика. Илмий-назарий конференция материаллари (II қисм). Самарқанд-
2010. – Б. 32.
Норова М. Коннотативные значения в произношении звуков речи.
В статье
проводиться сравнительный анализ выражения коннотативного значения в произношении
звуков речи в английском и узбекском языках.
Norova M. Connotative meanings in the pronunciation of speech sounds.
The article
provides comparative analysis of the connotative meaning in the pronunciation of speech sounds in
the English and Uzbek languages.
