Хорижий филология.
№1, 2016 йил
41
“НАВОИЙНИ БИЛИШЛАРИ УЧУН УНИ ТАРЖИМА ҚИЛИШ ЗАРУР...”
Шукурова Зилола,
Самарқанд давлат чет тиллар институти
катта илмий ходим–изланувчиси
Таянч сўз ва иборалар:
глобаллашув даври, Навоий даҳоси, туркий мумтоз адабий
жанрлар: ғазал, туюқ, рубоий, эпик достон, таржиманинг конвенционал нормаси, таглама
таржима, бадиий таржима.
Глобаллашув
жараѐнининг
қамрови тобора кенгайиб бораѐтган
ҳозирги
даврда
республикамиз
Мустақиллигининг
барқарорлиги
ва
келгусидаги
тараққиѐти
буюк
аждодларимиз
томонидан
яратилган
илмий, адабий, маънавий –маданий
меросни кенг кўламда тадқиқ ва тарғиб
этиш, дунѐ тилларига таржима қилиш
билан бевосита боғлиқ эканлиги сир эмас.
Мумтоз
адабиѐтимиз
намуналарини,
хусусан, Алишер Навоий асарларини
хорижий
тилларга
таржима
қилиш
масаласига
бугунги
кунда
жиддий
эътибор
берилмоқда.
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
И.А.Каримовнинг
”Юксак маънавият –
енгилмас куч”, “Адабиѐтга эътибор –
маънавиятга,
келажакка
эътибор”
асарларида кўрсатилган вазифалар [2, 32]
асосида
белгиланган
Ўзбекистон
Республикаси
Ёзувчилар
уюшмаси
“Халқаро алоқалар ва бадиий таржима
кенгаши”
нинг
дастурига
мувофиқ
Самарқанд
давлат
чет
тиллар
институтининг
“Алишер Навоий ижоди
хорижий
тилларда:
таржимонлар,
манбалар, таржималар
‖ илмий -тадқиқот
мавзуси доирасида олиб борилаѐтган
ишларни улуғ мутафаккир ва шоирнинг
575 йиллик юбилейига муносиб туҳфа
сифатида баҳолаш мумкин.
1991 йил Ўзбекистонга Алишер
Навоий таваллудининг 550 йиллиги
арафасида ташриф буюрган италиялик
эроншунос,
Венеция
университети
профессори
Рикардо
Зипполи
журналистларга берган интервьюсида
муҳим бир фактни келтиради. Олим
Навоийнинг
форсий
ғазаллари
тадқиқотчиси сифатида унинг машҳур
“Гар он турки”
ва Ғарбда
“ноѐб услуб
даҳоси”
саналган Ҳофизнинг
“Агар он
турки”
ғазалини компьютер программаси
орқали
текшириб,
қуйидагиларни
аниқлаган: ―
Услубнинг яқинлиги, ўзига хос
оҳанг, луғат, синонимик қатор. Аммо
Навоий ғазалида кўр –кўрона тақлид эмас,
аксинча, катта маҳорат ва поэтик
баркамоллик сезилади. Унинг ҳар бир сўзи
сайқал берилган дур каби, фикрлари
тиниқ
ва
равшан,
ифода
тарзи
Ҳофизникига қараганда нафисроқ” [
4. 4].
Зипполининг
таъкидлашича,
“Навоий феномени ноѐб ҳодиса, у антик
ва ўрта асрлар, жаҳон Уйғониш
даврининг буюк ақллари билан тенглаша
олади, аммо у дунѐ миқѐсида кам
йўқланган шоир. Навоийнинг номини дунѐ
таниши учун уни имкон қадар кўпроқ
таржима
қилиш
зарур.
Яхши
таржимонларни, ноширларни топиш
лозим”.
Бу фикр ўринли эканлигига шак–
шубҳа йўқ. Маълумотларга қараганда,
Умар Ҳайѐмнинг жаҳонгашта рубоийлари
ҳам бирданига муваффақият қозонмаган.
Таржималарнинг
нашр
этилиши
ва
матбуотда
адабий
танқидчиларнинг
чиқишлари, ―
Сиз Ҳайѐм рубоийларини
ўқидингизми?
‖ каби мақолаларнинг пайдо
бўлиши
Фицжеральднинг
инглизча
таржималари кенг тарқалишига туртки
бўлади.
Маълумки, Шарқ мумтоз шеърияти
ўзининг мусиқийлиги, шарқона оҳанги,
эҳтиросли муҳаббат ва теран фалсафий
фикрнинг омухта ифодалаганлиги билан
ҳамиша ғарб китобхонини жалб қилиб
Хорижий филология.
№1, 2016 йил
42
келган. Рус шарқшуноси А.Н.Самойлович
“Мен –Мажнун, Туркистон -Лайли
‖, деб
ѐзганида, Гѐте
“Ғарбу Шарқ”
девонини
битганида, С.Н.Иванов рус талабалари
олдида
“Лисонут -тайр”
достонидан
қилган
таржималарини
берилиб
ўқиганида,
“Фарҳод
ва
Ширин”
достонини
немис
тилига
ўгирган
А.Курелла достонни Ғафур Ғуломга
ўқитиб, аслият оҳангига соатлаб қулоқ
тутганида нималарни ҳис қилганини
тушуниш мумкин. Кейинги йилларда
Ғарбий европалик ва америкаликларнинг
шарқ мусиқаси билан бир қаторда шарқ
ғазалиѐтига бўлган қизиқишлари ҳам
тобора ортиб бораѐтганлигини кузатиш
мумкин. АҚШнинг Вейслан университети
томонидан
чоп
этилган
«Ravishing
lisunites. Real Chazals in English» (2000
йил) тўпламида 160 га яқин америкалик
шоирнинг
инглизча
ғазаллари
келтирилган. Шу ўринда савол туғилади:
Алишер Навоийнинг илмий мазмундаги
асарлари, эпик достонлари рус ва европа
китобхонлари орасида маълум ва машҳур
бўлгани ҳолда, унинг лирик шеърлари
Умар Ҳайѐм рубоийлари ѐки Ҳофиз
ғазаллари
сингари
машҳур
бўлмаганлигининг сабаби нимада?
Ғарб филологик илмида узоқ
йиллар давомида Навоий шахсиятига
назиранавис шоир сифатида нотўғри
қарашлар
оқибатида
унинг
ижоди
таржимонлар эътиборидан четда қолдими
ѐки форс –тожик тилидан рус ва европа
тилларига таржима қилиш анъанаси авж
олган даврларда ҳам туркий тилдан
таржима
қилиш
ишларининг
оқсаганлигиданми?
Шу ўринда айтиш лозимки,
Собиқ совет тузуми даврида иттифоқдош
республикалар
миллий
адабиѐти
намояндаларининг ижодидан рус тилига
таржима
қилиш
ишлари
сиѐсий
мажбурият юзасидан бошланган бўлса-да,
рус
шарқшунослари
ва
шоир
–
таржимонлари бу ишга масъулият ва меҳр
билан ѐндашдилар. Хусусан, Навоийнинг
бадиий ижодини чуқур тадқиқ ва таҳлил
қилган Е.Э.Бертельс унинг оригинал шоир
эканлигини исботлаган. Шоирнинг эпик
достонлари С.Иванов, Л.Пеньковский,
Вл.Державин, С.Липкин, А.Старостинлар
томонидан маҳорат билан ўгирилган
бўлса, асл туркий жанр ҳисобланган
туюқларини
А.Н.Самойлович
ва
С.Н.Иванов рус тилида қайта яратдилар.
Ўтган асрнинг 1968-1969 йиллари рус
тилида нашр этилган 10 жилдлик Алишер
Навоий асарларининг 1-2 томларига жами
754 та ғазал (Навоий ғазалиѐтининг
ярмиси ҳам эмас), 24 та рубоий, 52 та
қитъа, 11 та туюқ, 14 та таржиббанд, 1 та
фард, 1 та соқийнома таржимаси
киритилган [5, I –II томлар].
Алишер Навоий лирик асарлари
тўпламини рус тилида қайта яратишда 40
га яқин таржимонлар ишладилар. Шунга
кўра,
таржималарнинг
савияси
ҳам
турлича. Бундан ташқари, бу жиддий
нашрдан сўнг, гўѐки Навоий асарларини
таржима
қилиш
ишларига
нуқта
қўйилгандек, янги таржималар матбуотда
узоқ вақт кўзга ташланмагани сир эмас.
Собиқ тузум мафкураси тазйиқи остида
“таржиманинг конвенционал нормаси”
га
мувофиқ
ҳисоблаб,
“Хамса”
достонларини таржима қилишда катта
қисқартиришларга йўл қўйилганлиги,
натижада бешликнинг бир бутунлигига
путур етказилганлиги тўғрисида ўша
йиллардаѐқ
Г.Ғофурова
(1973),
Н.Владимирова (1978), С.Иванов (1978),
Л.Серикова (1980), Ғ.Саломов (1983) ва б.
томонидан очиқ–ойдин танқидий фикрлар
билдирилган
бўлса-да,
таржима
амалиѐтида қарийб ярим аср давомида
бирор-бир силжиш кўзга ташланмади.
Шу ўринда, айтиш лозимки,
шоир
эпик
достонларининг
русча
таржималари ўз ўқувчиларини топган
бўлса-да,
лирик
шеърларининг
таржималари
у қадар муваффақият
қозонмаганлигини орадан ўтган ярим
асрлик вақт кўрсатиб турибди. Фақат
кейинги йилларда Навоий лирикасидан
Маргарет
Ветлин,
Л.Кметюк,
Қ.Маъмуров,
Д.Султоновалар
инглиз
Хорижий филология.
№1, 2016 йил
43
тилига, Н.Пфеффер, Й.Парда немис
тилига, М.Ниѐзхонов француз тилига
ўгирган
намуналар
бу
йўналишда
қилинган
дастлабки
муваффақиятли
уринишлар сифатида эътироф этилмоқда
[6, 2000й.].
2015 йилда олим–таржимон
И.Мирзаев томонидан рус тилидан ўзбек
тилига
ўгирилган
Е.Э.Бертельснинг
―Навоий‖ монографияси ҳам муҳим
тадқиқотнинг ўзбек тилидаги илк жиддий
варианти сифатида илмий аҳамиятга эга
[3, 2015й.].
Бугунги
кунда
Навоий
достонларининг русча таржима матнлари
олдинги
нашрларида
тушириб
қолдирилган боблар таржимаси устида
ҳам қизғин иш бошлангани қувонарли ҳол.
2015 йил
“Жаҳон адабиѐти”
журнали
саҳифаларида
―Фарҳод
ва
Ширин‖
достонининг олдинги нашрларда тушириб
қолдирилган ўн икки боби Қ.Эргашев
томонидан амалга оширилган таглама
таржима [8, №1-2-3-4-5] ҳамда ана шу
таглама таржима асосида В.Васильевнинг
бадиий таржимаси эълон қилинди [9,3-18].
Албатта, бу бошланғич тажрибалар
шоир
асарларини
бошқа
тилларга
таржима ва тарғиб этиш ишларига кенг
йўл очиб беради, деб умид қиламиз. Зеро,
Президентимиз И.А.Каримовнинг
“Юксак
маънавият-енгилмас
куч”
асарида
белгиланганидек,
―
эндиликда
адабиѐтимизнинг энг етук асарларини
бевосита она тилимиздан Ғарб ва Шарқ
тилларига таржима қилишга қаратилган
ишларни кучайтиришимиз зарур”
[1, 48].
Бинобарин, шоир ижодини дунѐга
кенг ѐйиш таржималарнинг сифати билан
белгиланар
экан,
бугун
бу
ишда
сусткашликка йўл қўйиб бўлмайди.
Таржимашунос
М.Холбеков
АҚШ,
Англия,
Франция,
Олмония
каби
давлатларда миллий ва хорижий адабиѐт
намуналарини таржима қилиб, тарғиб
этиш фаолияти билан шуғулланаѐтган
нашриѐт ва журналлар тажрибасини
қўллаб кўришни тавсия этади [10, 201].
Назаримизда,
таржимачилик
соҳасида грант лойиҳаларини жорий этиш,
йилнинг
энг
яхши
ва
самарали
таржимонларини
эътироф
этиш,
таржимонларни моддий ва маънавий
рағбатлантириш,
таржима
амалиѐти
бўйича семинар–тренинглар ташкил этиш,
тилга
ихтисослашган
олий
ўқув
юртларида
―Таржима
назарияси
ва
амалиѐти‖ фанидан ўқув соатларини
кўпайтириш ва бошқа ташкилий ишларни
ҳам йўлга қўйиш зарур. Бундан ташқари,
русийзабон мактаб, лицейлар дастурига
киритилган
Навоийнинг
таржима
асарларини
назардан
ўтказиш,
таржималар орқали Навоий асарларига
меҳр уйғотиш, икки -уч тилни (рус, ўзбек,
инглиз)
баравар
ўзлаштираѐтган
ўқувчиларни
таржима
амалиѐтига
қизиқтириш чораларини ҳам кўриш
кечиктириб
бўлмайдиган
вазифалар
сирасига киради.
Бу борада Самарқанд давлат чет
тиллар институтида шаклланган
“Ёш
таржимонлар”
мактабининг
амалга
ошираѐтган ишлари таҳсинга сазовор.
Айниқса, шоир –таржимон, кўп йиллар
мобайнида
“Инглиз тили стилистикаси”,
“Таржима назарияси ва амалиѐти”
фанларидан талабаларга сабоқ берган
беназир устоз Динора Султонова охирги
йилларда Навоий лирикасидан инглиз
тилига бевосита қилаѐтган таржималари
инглиззабон мутахассислар томонидан
юқори баҳоланмоқда. Унинг 2015 йилда
нашр этилган 28 та ғазал таржимасидан
иборат
“Сайланма”
си [8, 2015й.] шоир
таваллудининг 575 йиллигига муносиб
туҳфа бўлди, десак муболаға бўлмайди.
Шу
йили
25-30
август
кунлари
Самарқандда
бўлиб
ўтган
―Шарқ
тароналари‖
Х
халқаро
мусиқа
фестивалига
ташриф
буюрган
мусиқашунос
мутахассисларга
совға
тариқасида тарқатилиб, улар билан фикр
алмашинилди.
Навоий
ғазалларини
шоирнинг сўлим юртида инглиз тилида
биринчи марта ўқиѐтган шарқ мусиқаси
шинавандаларининг юз –кўзларида катта
Хорижий филология.
№1, 2016 йил
44
қизиқиш ва эҳтиромни сезиш қийин эмас
эди. Шу билан бирга, инглиз тилида ғазал
оҳанги,
жаранги
уларни
ҳайратга
солганининг гувоҳи бўлдик. Шу ўринда,
шарқона ғазални дунѐга тараннум этган
Муножот Йўлчиевага Навоий ғазаллари
таржималари ―Сайланма‖сини тақдим
этар эканмиз, албатта, инглиз тилида ҳам
ғазал куйлаш насиб этсин, дея тилак
билдирдик.
Назаримизда,
туғма
истеъдод
соҳиблари
бўлган
таржимонларни
қадрлаш, уларнинг имкон қадар кўпроқ
таржима қилишлари учун шароит яратиб
бериш,
рағбатлантириш,
амалга
оширилган таржималарни мутахассислар
ўртасида кенг муҳокамасини ташкил этиш,
интернет- журналларда эълон қилиш
орқали Навоий асарларини дунѐга тарғиб
қилиш ишларини жонлантириш, бу ишга
чет эллик мутахассислар диққатини жалб
этиш мумкин.
Ҳозирда
Д.Султонова
Навоийнинг 11-13 байтли мураккаб
ғазаллари, соф туркий жанр ҳисобланган
омоним қофияли туюқлари, рубоийларини
инглиз тилида маромига етказиб қайта
яратмоқда. Таржимоннинг таъкидлашича,
у поэтик таржиманинг Иржи Левый
кўрсатган тамойилларига асосланиб иш
кўради.
Хуллас, Навоий ғазалларининг
Д.Султонова
амалга
оширган
таржималарида
арузий
оҳангнинг
берилиши, шарқона бой қофиянинг
сақланиши, бадиий санъатларнинг инглиз
тилига хос фонетик усуллар орқали қайта
яратилиши ва ҳ.к. натижасида инглизча
янграѐтган туркона ғазаллар инглиззабон
филолог–мутахассислар
томонидан
янгилик сифатида қабул қилиниб, юқори
баҳоланмоқда. Эҳтимол, Навоий ижоди
очилмаган қўриқ сингари янгича бўй
кўрсатаѐтгандир?
Адабиѐтлар
1.
Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. –Тошкент: Маънавият, 2008.
2.
Каримов
И.А.Адабиѐтга
эътибор
–маънавиятга,
келажакка
эътибор.
–
Тошкент:Ўзбекистон, 2009.
3.
Бертельс Е.Э. Навоий. И.К.Мирзаев таржимаси. –Тошкент: Тафаккур қаноти, 2015.-
355б.
4.
Зипполи Р. Исследую творчество Навои с помощью компьютера. // Самаркандский
вестник, 1991йил, 26 сентябрь.
5.
Навои, Алишер Сокровищница мыслей. I-II том. –Ташкент, 1968.
6.
Navoiy, Alisher Pearls from Ocean Publishing house. Tashkent: ―Shark‖, -2000. -143 p.
7.
Selected Gazals of Navoiy Selections done by Musoeva Hayitgul, Translations done by
Dinara Sultanova. T.: Наврўз нашриѐти, 2015 –74бет.
8.
Фарҳод ва Ширин достонидан. Қ. Эргашев насрий таржимаси. // Жаҳон адабиѐти 2015
йил, январь, февраль, март, апрель, май сонлари.
9.
Фархад и Ширин. Фрагменты поэмы. /Перевод В.Васильева / Жаҳон адабиѐти
2015йил, июнь сони.
10.
Холбеков М.Н. Амин Маалуфнинг ―Самарқанд‖ романи ва унинг ўзбекча таржимаси
ҳақида. Замонавий тилшунослик ва лингводидактиканинг коммуникатив аспектлари.
/Республика илмий –амалий анжумани материаллари. -Самарқанд, 2015йил, 1-2 май.
Шукурова З. “Чтобы знать Навои, его необходимо переводить”.
Данная статья
посвящается вопросам состояния перевода произведений Алишера Навои на европейские
языки. В качестве примера приводится анализы перевода из лирики поэта на английский
язык М.Ветлином, К.Маъмуровой, Д.Султановой; на французский язык М.Ниязхоновым,
подстрочный перевод пропущенных глав из поэмы «Фархад и Ширин» осуществленный
К.Эргашевым.
Хорижий филология.
№1, 2016 йил
45
Shukurova Z.
To understand Novoi the works must be translated.
The article is dedicated to
the questions about the state of translation of Alisher Navoy‟s works into other euoropian
languages. As the samples translations from Navoiy‟s lyrics into English done by M.Wettlin,
K.Ma‟murоv, D.Sultanova, into Franch by M.Niyazkhonov.
