339
СУРХОН ВОҲАСИДА МИСКАРЛИК ВА ЗAPГAPЛИК САНЪАТИ
ҲAҚИДA АЙРИМ МУЛОҲАЗАЛАР
Чориев С.Ҳ.
ўқитувчи
Термиз Давлат университети
Ўзбекистоннинг бир қатор маданий марказларида бўлгани каби
Сурxон воҳаси ҳам ўзига xос анъана ва ишлаб чикариш усулларига эга
бўлган ҳунарнмандчиликнинг мискарлик ва заргарлик санъати мактаблари
вужудга келган. Ушбу мактабларда яратилган маҳсулотлар ўзининг
бетакрор шакл ва безаклари билан алоҳида ажралиб турган.
Мискар усталар томонидан ясалган мис коса, мис лали, лалича,
ликопча, чой идиш, мис чилим, мис офтоба кундалик турмушда кенг
қўлланилган. Мис буюмлар уч ҳунарманд меҳнати маҳсулидир. Мискарлар
қизил ёки сариқ мисдан идишнинг андозасини тайёрлаган ва қалай юргизиб
оқартирган. Рехтагорлар буюмнинг алоҳида қисмларини (дастак, қуббали
қопқоқ,чумак учи - санула, ошиқ-мошиқ) ясаган. Кандакорлар эса
буюмларга нақш бериб безаган.[7, Б.80]
Академик Г.А.Пугаченкова ҳамда Л.И.Ремпелнинг маълумотларига
қўра, мискар усталар мис идишни икки йўл билан ясаганлар:
1.Қуймачилик йули орқали, бунда металлни эритиб, сўнгра қолибга
туширишган.
2.Болғa ёрдамида, бунда мис болғаланиб, кейин бир-бирига улаб идиш
шаклига келтирилган. Болғалаб ясашда металл сандонда тез-тез қиздириб
турилган, буюмлар ясалгач тозаланиб нақш берилган. Мис буюмларини
мазкур усулда ясаш Сурхон воҳаси мискарлари фаолиятига хос.
Tўғpи,Сурхон воҳаси бекликлари мискарлари Самарканд, Бухоро,
Шаҳрисабз мискарлари мактаблари даражасида санъат асарлари
яратолмаган бўлсада-да, мис буюмларнинг баъзи турларини ясаш бўйича
анча машҳур эдилар. Масалан, Юрчи беклигида мискарлар ўзлари
тайёрлаган мис офтобалари билан танилган, офтобалар бўғзига, жумраги
атрофига нақш ўйма гуллар, безаклар ишланган.
Воҳа чорвадор аҳолиси, хусусан, чўпон ва подабонлар томонидан
бугунги кунгача ишлатиб келинаётган мис идишлардан бири човгум,
чойдишдир. У чой қайнатиш ва чой дамлашда ишлатилади. Чойдишнинг
ўртасига расм туширилиб, жимжимадор қопқоғи нафис қилиб ишланган.
Жумраги эса қуш тумшуғига ухшайди. 1792 йили сурхонлик машҳур уста
Баротбой томони-дан ясалган чойдиш Термиз археология мўзейига
куйилган.
Воҳа ҳаётда кўп қўллаган уй-рўзғор буюмларидан бири қумғондир. У
сув солиш, чой қайнатишда ишлатилган. Қумғон оғзи ўртаси катталиги
билан обдастадан фарқланган. Идиш юпқа мисдан ишланиб, марказий
қисми овалсимон, тухумга ўхшаган. Қумғонлар гулсиз, ниҳоятда силлиқ
340
ишланиб, ранги қизил бўлган.
Воҳа мискарлари томонидан палов ейишга мослашган лаган 3 - 3,5
ҳафта давомида тайёрланиб, 30 - 50 сўмгача нархда бозорда сотилган.[1,
Б.27]
Заргарлик
санъати
вужудга
келиши
ва
ривожланиши
мингйилликларга бориб тақалади, воҳада заргар-лик санъати яҳши
ривожланган.[2, С.242]
Давр ўтиши билан маълум бир ҳудуд миқёсида баъзи бир тақинчоқ
турлари кенг ёйилиб, баъзилари ўз аҳамиятини йўқотади. Яъни янги
қўринишдаги тақинчоқлар пайдо бўлиб, илгарироқ юзага келгани йуқолиб
боради. Заргарлик устахоналарида нафақат хотин-кизлар, балки бой-
амалдорлар учун ҳам маҳсулот тайёрланган. Буюмлар асосан мис, кумуш,
тилладан тайёрланиб, рангли тошлар билан безатилган. Уста заргар чиройли
заргарлик буюми тайёрлаш учун устахонада барча асбоб-анжомларини
тайёрлаши зарур эди. Устахонада қуйидаги иш қуроллари бўлган: тарози,
дамдаҳанам, ўчоқ, бута, сандон, манқал, дастаманқал, дастакчўб, қайчи,
киря, рачкоса, оташчироқ, резак, сувдон, болға, болғача, омбир, омбирча,
чистик, санчиманак, ҳақиқисағири, заргарқум, сумба, қолиб, муҳр, қалам,
масқол, дупоя, босмадамдан. Заргарлар асосан аёлларнинг ҳар хил
тақинчоқлари ва бошқа хил безакли буюмларини ясашган[3, С.443-
444].Заргарлик буюмлари ранг-баранг, нафис ва чиройли эди, улар турли
ўзига хос белгиларга эга бўлган: зебисина, тилла барак, ақиқ, қўлтиқ тумор,
заркокил, халқаи Муҳаммади, халқаисепоя, халқаибешоёк, тиллақош,
бибишок ва х.к.
Воҳада заргарлик санъати юксак даражада ривожланган. Уста
заргарлар кумуш ва мисдан аёлларнинг турли безакларини ясаганлар.
Аёлларнинг безаклари бир неча турга бўлинади: пешона боғ безаклар
(тиллақош, пешана бандва бош), бўйин ва кўкракка (бўйин тумор, кўкрак
тумор, зебигардон, хафабанд, бозубанд, нозигардон ва ҳ.к.), қўлга (турли
узуқлар ва браслетлар) ва қулоққа (турли сирғалар)[5, С.18].
Заргарлик буюмларининг айримлари хусусида қисқача маълумот.
Тиллақош XIX аср охири - XX аср бошларида ўтроқ ўзбек уруғлари ва
тожиклар орасида кўп тарқалган пешона тақинчоғи ҳисобланади.[6-
С.17.]О.Суҳарева тиллакошни Бухоро заргарлари энг кадимги бош безаги
деб ҳисоблайдилар деб ёзади[4, С.49].
Воҳа аёллари тақадиган ва заргарлари томонидан ишланган
тақинчоқлардан бири силсиладир. Силсила безакли занжир бўлиб, у қуёш,
юлдўз, турна услубларида ишланган. Бойсун силсиласи пешонага маҳкам
боғланган. Асосан кумуш, мис ва тиллодан ясалган. Сирғаларнинг ҳам уй
сирға, қозиқ сирга, ойбалдоқ турлари усталар томонидан моҳирона ясалган.
Сурхон воҳаси заргарлари томонидан эркаклар учун ҳам заргарлик
буюмлари тайёрланган. Юқорида таъкидлаганимиздек, эркаклар, хусусан,
бой-амалдорлар маҳсус узўқлар тайёрлатиб, қўлларига тақиб юрган.
341
Умуман, муқаммал заргарлик санъатини эгаллаган усталар нодир
металларга ишлов беришни яҳши билганлар. XIХ аср охири - XX аср
бошларида уста заргарлар томонидан бошқа юртлардан олиб келинган
нодир металлар ва маҳаллий қимматбаҳо тошларни уйғунлаштириб гўзал
санъат асарлари яратилган.
Адабиётлар:
1. Жайҳун: 2007. №1. – Б. 27.
2. Ремпель Л.И. Далёкое и близкое. Страницы жизны быта,
строительного дела, ремесла и искусство Старой Бухары. - Ташкент:
Адабиёт ва санъат, 1981. – С.242.
3. Розводовьский В. Опыть исследования...//Туркестанс-кое сельское
хозяйство. 1916. Вып.5. – С.443 — 444.
4. Сухарева О.А. Позднефеодальный город Бухара конце XIX - начале
XX века. - М.: Наука, 1966. – С.49.
5. Холиков З.Э. Термез и Чаганиян в позднем средневеко-вье. Афтореф.
дисс... канд. ист. наук. - Самарканд, 2001. – С.18.
6. ЧвырьЛ.А. Таджикские ювелирные украшения. - М.:Наука, 1977 –
С.17.
7. Ҳамиджонова М. Қашқадарё воҳаси ҳунармандчили тарихи.-
Тошкент;Ўзбекистон Миллий кутубхонаси. 2009.– Б . 80.
SURXON VOHASI TOQCHI QAVMLARI HUDUDIY JOYLASHUVINING
ILMIY TAHLILI
Rahmonov M.X.
oʻqituvchi
Termiz Davlat universiteti
Vatanimiz milliy mustaqillikni qo‘lga kiritganidankeyin tarixiy haqiqatni
mafkuraviy tazyiq va ta’sirlardan xoli tarzda, xolisona vahaqqoniy, adolat va
tarixiylik nuqtai nazaridan xalqimizga etkazish imkoniyatiyuzaga keldi.
Surxon
vohasidagi
etnik
guruhlarning
yuzaga
kelish
tarixi
etnik
shakllanishi uzoq davom etgan murakkab jarayondir. Tarixiy taraqqiyot
davomidavohada etnik birliklar tarkib topdi va ular o‘ziga xos turmush tarzi,
xo‘jalikmashg‘uloti va urf-odatlarni yuzaga keltirdi. Tilshunos X.Doniyorovning
monografiyasida Janubiy Surxon vohasida yashovchi qo‘ng‘irot, qatog‘on, tog‘chi
kabi o‘zbek qavmlari tarixiga oid ma’lumotlarmavjud[1,B.83].
Togʻchi, toqchi, toxchi
— Janubiy Oʻzbekistonning qadimiy tub (avtoxton) turkiy qavmlaridan biri.
Tog`chi soʻzi "togʻlik" maʼnosini anglatadi. Ular baʼzan oʻzlarini Dashti Qipchoq
oʻzbek qatagʻonlariga ham mansub deb biladilar. Lekin Toqchilarning ajdodlari
Janubiy Oʻzbekiston hududida Dashti Qipchoq oʻzbeklari kelishidan ham burun
yashashgan
[2,B.112].
B.X.Karmisheva Surxon vohasida olib borgan tadqiqotlari natijasida
vohaning o‘ziga xos etnikhamda ijtimoiy holati yoritilgan ko‘plab monografiya,
