116
11. Холматов Н.Ў. Происхождениеи судъба неолитических кулътур
Средней Азии // Проблемыистории, археологии и этнологии Централъной
Азии. – Ташкент, 2018. – С. 138 – 141.
12. Сагдуллаев А.С. Актуалъные проблемы древней истории
Централъной Азии // Фармированиеисторико – кулътурных областей в
Централъной Азии и проблемы этнической географии. – Ташкент, 2018. – С.
6-7.
Ochildiev, F. (2021). Cotton Production Development In Bukhara Emirate
During The Late XIX–Early XX Centuries.
The American Journal of Social
Science and Education Innovations
,
3
(02), 119-125.
Ochildiev, F.B. (2019). Trade relations between Bukhara-Russia in the
second half of XVIII century-in the XIX century.
Theoretical & Applied Science
,
(5), 484-487.
Ochildiev, F.B. (2019). The сreation of the amudarya fleet.
ISJ Theoretical
& Applied Science
,
10
(78), 583-586.
Очилдиев, Ф., & Хайдаров, З. (2022). Кеш ва Шаҳрисабз археологияси:
КАТЭ тадқиқотлари.
Общество и инновации
,
3
(2/S), 79-86.
Khaydarov, Z. (2021). Archaeology of Kesh and Shakhrisabz: on the basis
of KATE reports. current research journal of history (2767-472X), 2(11), 52-57.
Mukhamedov, Y. Q. (2022). Chach administrative center of the western
turkic khaganate. American Journal Of Social Sciences And Humanity Research,
2(05), 46-52.
СЎХ ҲАВЗАСИДАГИ АРХЕОЛОГИК ҚИДИРУВ-КУЗАТУВ
ИШЛАРИДА СORONA – СУНЪИЙ ЙЎЛДОШ
ТАСВИРЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ АМАЛИЁТИ
Пардаев М.Х.
таянч докторант
ЎзР ФА Миллий археология маркази
Жорий 2022 йилнинг июнь ойида Қўқон экспедицияси аъзолари
томонидан Қўқон шаҳрида жойлашган Тепақўрғон ёдгорлигида археологик
қазув ишлари билан биргаликда Сўх дарёсининг қуйи оқимида жойлашган
ҳудудларда археологик қидирув-кузатув ишлари олиб борилди. Бунда асосан
Фарғона вилоятининг Бувайда, Учкўприк ва Данғара туманлари ўрганилиб,
аниқланган ёдгорликларнинг электрон жадвал-каталоги тузилди. Мазкур
каталогга шунингдек, 2019 йилда Фарғона вилояти археологик
ёдгорликларини рўйхатга олиш ва харитасини яратиш доирасида олиб
борилган изланишлар доирасида Сўх туманида олиб борилган қидирув
кузатиш ишлари [Саидов, Жўраев, Пардаев, 2020], архив хужжатлари ҳамда
мақолаларда қайд қилинган 18 та ёдгорлик ҳам киритилди. Ёдгорликлар
координаталарини белгилашда глобал навигация тизимлари (GPS)нинг
WGS84 координаталар тизимидан фойланилди. Ёдгорликлар номлари
117
аввалги тадқиқотларда номланганидек ёки маҳаллий аҳоли тилида
айтилишига кўра номланди.
Ёдгорликларни аниқлашда дала қидирув-кузатув ишлари билан
биргаликда АҚШнинг CORONA миссияси сунъий йўлдош тасвирлари
ёрдамида масофадан зондлаш амалиётидан ҳам кенг фойдаланилди. Ҳозирда
хорижда кенг қўлланилаётган мазкур амалиёт сўнгги йилларда
Ўзбекистондаги археологик лойиҳаларда ҳам фойдаланила бошланди
[Rondelli, Tosi, 2006; Mantellini, Berdimuradov, 2019].
CORONA – бу АҚШнинг 1960–1972 йиллардаги биринчи фотографик
жосуслик сунъий йўлдош миссияси кодининг номи бўлиб, дастур Америка
Қўшма Штатлари томонидан совуқ уруш даврида ишлаб чиқилган. Шу вақт
ичида CORONA сунъий йўлдош тасвирлари Совет иттифоқи мамлакатлари
ва бошқа сиёсий нуқталарга эътибор қаратган ҳолда, ҳарбий объектларни
кузатиш орқали Мудофаа вазирлиги (U.S. Department of Defense) учун
хариталар ишлаб чиқариш учун ер юзасининг катта қисмини юқори
аниқликдаги тасвирларини олади. 1995 йилда АҚШ президенти Билл
Клинтон фармони билан CORONA миссиялари давомида тўпланган
800000дан ортиқ тасвирлар АҚШ Геология тадқиқотлари хизмати (United
States Geological Survey) орқали кенг оммага тақдим этилди [Broad, 1995].
CORONA дунёнинг юқори аниқликдаги тасвирларини сақлаб қолганлиги
сабабли улар атроф-муҳит ўзгариши, қишлоқ ҳўжалиги, геоморфология,
археология ва бошқа соҳаларни ўрганувчи тадқиқотчилар олимлар учун ноёб
манба бўлиб хизмат қилади. CORONA дастури тасвирлари археология учун
айниқса муҳимдир, чунки сўнгги бир неча ўн йилликлар давомида рўй берган
урбанизм, қишлоқ хўжалиги интенсивлиги ва сув омборлари қурилиши сон-
саноқсиз археологик объектлар ва қадимги йўллар, суғориш тармоқлари каби
бошқа тарихий аҳамиятга эга манзилларни йўқ бўлишига олиб келган. Ушбу
объектлар кўпинча CORONA тасвирларида аниқ кўринади, бу эса
тадқиқотчиларга йўқолган объектларни хариталаш ва илгари маълум
бўлмаган кўплаб тарихий жойларни топиш имконини беради. Тасвирларнинг
катта қисми KH4B сунъий йўлдошидан олинган ва 1967 йилдан 1972 йил
майигача бўлган даврни қамраган CORONA миссиясининг сўнгги авлоди
ҳисобланади. Шу вақт ичида 16 та мувафаққиятли CORONA миссияси бўлиб
унда 188000 дан ортиқ тасвир олинган.
Тадқиқотда қўлланлилган ҳудуднинг CORONA сунъий йўлдош
тасвирлари 1968-1970 йилларга оид, DS1104-2169DF083 ва DS1110-
1153DA074 идентификацияли ўрта ўлчамдаги тасвирлари мос равишда 1967–
1970 йилларда олинган. Барча тасвирлар Геология тадқиқотлари хизмати
(USGS)нинг очиқ маълумотлар базасидан олинди.
Марказий Осиёдаги археологик ёдгорликларни аниқлашда совет
иттифоқи даврида яратилган харбий хариталар юқори самара беради. Ҳарбий
топографик хариталарда тепалик ўрни махсус белги билан кўрсатилиб,
унинг баландлиги қайд этилган. Бу ҳолат Ўрта Осиёда ишлаган бир қанча
ГАТ мутаҳассислари томонидан ҳам қайд этилиб, амалий ишларда
118
фойдаланилган [Mantellini, Berdimuradov, 2019]. Бунда топографик
хариталарни GlobalMapper дастури ёрдамида CORONA тасвирлари билан
боғлаб, реал вақтдаги коинотдан олинган тасвирларни юклаш орқали ҳосил
бўлган кўп қатламли элекрон харита яратиш мумкин. Топографик ҳаритадаги
махсус белги остида кўрсатилган нуқталарни бошқа қатлам ҳариталари билан
солиштириш ҳамда ўзгаришлар жараёнларини аниқлашимиз мумкин бўлади.
Тадқиқот давомида 1967–1970 йилларга оид CORONA сунъий йўлдош
тасвирларидан фойдаланганлигимиз сабабли айнан йиллардан сўнг йўқолиб
кетган археологик ёдгорликларни аниқлаш имкони бўлди.
Юқоридаги ҳариталардан ташқари ҳудудда аввалги йилларда
ўтказилган тадқиқот ишларида йиғилган маълумотларидан ҳам муҳим
тадқиқот манбаси сифатида фойдаланиш мумкин. Тадқиқот ҳудудида бир
неча бор кузатув-қидирув ишлари олиб борилган. 1939 йилдаги В. М. Массон
бошчилигидаги экспедиция Сўх дарёсининг ўрта ва қуйи оқимларини ҳам
ўрганади. Мазкур экспедициянинг Я. Ғуломов бошчилигидаги учинчи отряди
қоғозга туширган ёдгорликларнинг топографик режалари мазкур ишда
фойдаланилди [Гулямов, 1951].
Шунингдек, Н. Г. Горбунова бошлиқ Давлат Эрмитажи ва Фарғона
музейининг 1973–1976 йиллардаги Фарғона экспедицияси натижасида
тузилган Фарғона вилоятининг археологик ҳаритаси ва унда кўрсатилган
ёдгорликлар солиштирув мақсадида кўриб чиқилди [Горбунова, 1979. С. 16–
35].
Бундан ташқари, ЎзР ФА Археология институти ходимларининг 1987
йилдаги Сўх сув омборини қуриш муносабати билан ҳудудни ўрганиш
мақсадида
тузилган
гуруҳи
ишлари
ҳисоботи
маълумотларидан
фойдаланилди [Матбабаев, Ботиров, Хужаназаров, 1988].
Изланишлар давомида ўрганилиш ҳудудида 59 та археологик объект
қайд қилинди. Улар жойлашув ўрни, шакли, сақланилиши ҳолати, даври,
тури ва ўрганилиши ҳолати бўйича таснифланиб, жадвал ҳолатига
келтирилди. Топографик хариталар ва коинотдан олинган тасвирлардан
олинган маълумотлар эвазига антропоген ўзгаришга учраган бир неча
ёдгорликларда кузатув ишлари олиб борилди. Қўлга киритилган
маълумотлар Сўх ҳавзасида охирги 50–60 йилда рўй берган антропоген
ўзгаришлар ва мазкур жараёнларнинг ҳудуд археологик харитасига
таъсирини ўрганишда фойдаланилади.
Адабиётлар:
1. Горбунова Н. Г. Итоги исследования археологияческих памятников
Ферганской области (к истории культуры Ферганы)// СА. №3. М.: «Наука»,
1979. С. 16–34.
2. Гулямов Я.Г. Отчет о работе третьего отряда археологической
экспедиции на строительстве Большого Ферганского канала / ТИИА АН
УзССР. Т. IV. Ташкент: Изд-во АН УзССР. 1951. 124 с.
119
3. Матбабаев Б., Ботиров А., Хужаназаров М. Отчет Сохского
археологического отряда о работахв 1987 г. // Научный архив институт
археологии им. Я. Гулямова АН РУз., Ф. VIII, О. I, Д. 120. Самарканд, 1988.
4. Саидов М., Жўраев Ф., Пардаев М. Сўх туманида олиб борилган
археологик кузатув ишлари // Ўзбекистонда археологик тадқиқотлар /
тўплам; масъул муҳаррир Ф.А. Максудов. Самарқанд: Ўзбекистон
Республикаси Фанлар академияси Миллий археология маркази, 2020. 284–
286 б.
5. Broad William J. (12 September 1995). "Spy Satellites' Early Role As
'Floodlight' Coming Clear". The New York Times.
6. Mantellini S., Berdimuradov A.E. Evaluating the human impact on the
archaeological landscape of Samarkand (Uzbekistan): A diachronic assessment of
the Taylak district by remotesensing, field survey, and local knowledge
//Archaeological
Research
in
Asia
Vol.
20.
2019.
P.
100–
143.DOI:
https://doi.org/10.1016/j.ara.2019.100143
7. Rondelli B., Tosi M., 2006. GIS and Silk Road Studies Monitoring
Landscape and Population Changes at Samarkand and in The Middle Zeravshan
Valley // Reading Historical Spatial Information From Around The World, Studies
of Culture and Civilization based on Geographical Information Systems Data / Ed.
by T. Uno. Kyoto: International Research Centre for Japanese Studies. P. 459–489.
ВОҲАНИНГ ҚАДИМГИ ИРРИГАЦИЯ ТИЗИМИГА ОИД
ЁДГОРЛИКЛАРИ
Мамадиев Б.
Қашқадарё вилояти тарихи ва маданияти давлат музейи
Сунъий суғоришга асосланган деҳқончилик Ўрта Осиё қишлоқ
хўжалигининг асоси ҳисобланиб, бу жараён жанубий Туркманистон,
Тожикистон ва Ўзбекистон-нинг жанубида бронза (мил. авв. III-II йилликлар)
даврида, Тошкент воҳаси ва унинг атрофларида эса илк темир (мил. авв. VIII-
IV асрлар) даврида шакл-ланиб, ривожланди. Ўрта Осиёда илк давлат
уюшмалари сунъий суғориш бир мунча қулай бўлган Амударё (юқори, қуйи,
ўрта) оқимлари бўйларида, Мурғоб воҳасида, Зарафшон ва Қашқадарё
воҳаларида шаклланиб ривожланади. Бундай ҳолатни дунё тарихидаги
дастлабки давлатлар-Миср (Нил) ва Месопо-тамия (Дажла ва Фрот)
мисолида ҳам кузатиш мумкин.
Хоразм вохаси дунёда энг қадимги суғориш бошланган ерлардир.
Тарихчи ва археологлар: Бартольд, Якубовский, Толстой, Гуломов ва
Андриановлар маълумотларига кўра каналлар қуриш ва суғориш ишлари
эрамиздан аввалги 2000-йиларнинг ўрталарига тўғри келади.
Маълумки, бир қатор Шарқ мамлакатлари, жумладан, Ўрта Осиёда
қишлоқ хўжалиги ривожида сунъий суғоришнинг аҳамияти катта бўлган.
Сунъий суғоришнинг энг оммавий турларидан бири коризлар ёрдамида
