357
Литература:
1. Аристов Н. А. Труды по истории и этническому составу тюркских
племен / Отв. ред. акад. В.М. Плоских. - Бишкек: Илим, 2003.
2. Бартольд В.В. Тюрки. Двенадцать лекций по истории турецких
народов Средней Азии. – Алматы: ТОО «Жалын», 1993 г.
3. Жданко Т.А. Очерки исторической этнографии каракалпаков.
Родоплеменная структура и расселение в XIX – начале XX века. АН СССР.
М.Л. 1950. 178 с.
4. Карлыбаев М.А. К истории ислама у каракалпаков: исторические,
социальны, этнические и генеалогические контексты / М.А.Карлыбаев. –
Нукус: «Илим», 2021. – 274 с. (29 стр. илл.)
5. Плетнева С.А. Кочевники средневековья. Поиски исторических
закономерностей. «Наука», – М. 1982.
ЛАЛМИКОР ДЕҲҚОНЧИЛИКДА АЖДОДЛАРДАН МЕРОС АНЪАНА
ВА УРФ-ОДАТЛАР (Кўҳитанг тоғ қишлоқлари мисолида)
Кичкилов Ш.Х.
ЎзР Инновацион ривожланиш вазирлигининг Сурхондарё
вилояти ҳудудий бошқармаси
Хўжаликка оид муаммоларни ўрганиш бугунги кунда этнология
фанининг муҳим вазифаларидан бири ҳисобланади. Хўжалик соҳасидаги
тажриба ва усуллар халқимизнинг кўп асрлар давомида ижод қилган бойлиги
бўлишидан ташқари, унинг ижобий жиҳатларидан ҳозирга қадар фойдаланиб
келинмоқда. Кўҳитанг тоғ қишлоқларидан бириХомкон географик
жойлашиши сабаб, яъни тоғлик жой ва яйловлари кўп бўлганлиги учун бу
ернинг аҳолиси азал-азалдан, асосан, чорвачилик билан шуғулланиб келган.
Шунингдек, қисман лалми деҳқончилик, йилқичилик, ҳунармандчилик, шу
билан бир қаторда яқин йиллардан бошлаб, яъни 1930-40 йиллардан
боғдорчилик билан ҳам шуғулланган.
Сурхон воҳасида барча ерлар суғориладиган ва лалмикор ерларга
бўлинади. Воҳанинг текислик қисмида сув манбаларининг етарли бўлганлиги
суғорма деҳқончиликнинг ривожланишига имкон яратган бўлса, тоғ ва тоғ
олди ҳудудларида айнан сув танқислиги лалмикор деҳқончиликнинг
тараққий этишига олиб келган. Ғалла ва полиз экинлари суғориладиган ерлар
билан бир қаторда лалмикор ерларда ҳам етиштирилган. Кўҳитанг тоғ олди
қишлоқларида ҳам деҳқончилик асосан, булоқ ва сой сувлари ҳисобига
қилинади. Хомкон қишлоғида ўнлаб сойлар ва булоқлар бўлиб, жумладан
Охурлисой, Оқбулоқсой, Жийдалисой, Толлисой ва бошқалардир.
Шунингдек, Хомкон қишлоғи тоғлик ва адирликлардан иборат бўлгани учун
деҳқончиликда лалмикор усулдан фойдаланадилар. Лалмикор деҳқончиликда
буғдой, арпа, нўхат, зиғир, тарвуз, қовун каби кўплаб маҳсулотлар
этиштиради.
358
ХХ асрнинг бошларигача ҳам экин экишда омоч билан ер ҳайдаб
деҳқончилик қилишган. Омоч яхлит тут ёки ўрик ёғочидан, пасти текис
пойли темир ёки чўяндан ясалган тиш (поза) ўрнатилган асосий қисми ва
унга тик ҳолда ҳўкиз ёки от қўшиладиган якка шоти беркитилган қисмлардан
иборат бўлган. Оғир тошлоқ ерларда катта омоч, енгил тупроқли ерларда
кичик омоч ишлатилган. Омочга қараб якка шотининг узунлиги ҳар хил 1,75
см дан 2 м гача бўлган. Одатда омочга иккита ҳўкиз қўшилган. Бунинг учун
бўйтерак ёғочдан ясалган бўйинтириқ омочга ўрнатилиб, унга ҳўкизлар
қўшилган. Бир қўш ҳўкиз билан бир кунда икки, уч таноб, яъни ярим
гектардан кўпроқ, 70-80 сотих ер ҳайдалган. Ҳайдалган ерни текислаш ва
уруғ сепилгач устидан тупроқ тортиш учун мола ишлатилган. Асли икки хил
мола бўлган: бири катта ва оғир, тут ёки ўрик ёғочидан ясалган. Бу моланинг
узунлиги икки метргача этади. Молага темир ёки чўян тишлар ўрнатилган.
Иккинчи мола эса оддий тахтадан икки ярим метр ёки ундан узунроқ ясалган.
Хомконда мола сифатида шох-шаббалардан ясалган чопар билан ҳам ерни
молалаганлар. Бундан ташқари, деҳқончиликда кетмон, бел, теша, ўроқ,
чалғи асосий иш қуроллари ҳисобланган. Ҳозирги кунда эса экин экиш ва
ҳосилни йиғиб олишда техникадан ҳам фойдаланилмоқда.
Шуни айтиш керакки, Хомкон қишлоғида деҳқончилик маҳсулотларини
бозорга чиқариб сотиш учун эмас, балки ўз аъзоларининг эҳтиёжларини
қондириш учун ишлаб чиқарадиган хўжалик устун туради. Бир нечта
оиладан иборат бир хўжалик аъзолари ўроқ ўриш, хирмондаги донни
ажратиш каби ишларни ҳамжиҳат бўлиб бажариб келишади. Ота ўғилларига
янги уй қуриб бериб, уларни ажратган бўлсада, далада бирга ишлашади.
Энг кўп экиладиган экин турига донли маҳсулотлардан буғдой ва арпа
киради. Буғдойни экишдан олдин ерни омоч билан бир неча бор қайта ҳайдаб
кузги ва баҳорги қилиб экишган. Кузги буғдойни сентябрдан то октябрь
ойининг ўнларигача экишган. Баҳорда экиладиган буғдойни эса мартдан
бошлаб то апрелнинг биринчи ўн кунлигига қадар экилади. Буғдой
пишгандан сўнг уни ўроқ билан ўриб олишади. Ўроқ билан ишлашнинг иш
унуми анча паст бўлгани учун ҳам кишилар биргалашиб ишлашни маъқул
қўришади. Буғдой ўрими билан боғлиқ удумлардан бири ҳашар шу тариқа
юзага келади. Бу давр “ўроқ” деб аталиб, ҳамма иш билан банд бўлган жуда
масъулиятли давр ҳисобланади. Йиғиб олинган буғдойнинг донини ажратиб
олиш учун хирмон-хирмон қилиб сўнгра устидан от юритиб буғдойнинг
донини ажратиб олишган ва тегирмонда янчилиб ун қилинган. Қишлоқда
асосан сув тегирмонидан фойдаланиб келишган.
Шунингдек, хонадонларда қўл тегирмони (ёрғучоқ) ишлатилган. Ярғучоқ
- диаметри 40-45 см, қалинлиги 6-7 см бўлган икки тошдан иборат бўлган
асбоб, икки тошни боғлаб турувчи ўқ ўтказилган. Ярғучоқда ҳам устки тош
айланган устки тошни айлантириш учун, уни тешиб унга узун таёқ
маҳкамланган, таёқ силтанмаслиги учун икки томондан арқон билан
боғланган. Ярғучоқда кўпроқ эркаклар ишлашган, ярғучоқ бир шароитда
айлантирилиб тешигига қўлда дон ташланган. Қишлоқ аҳолиси буғдойни ун
359
қилиш учун асосан тегирмонга боришган ва зарурат яъни ун тугаб қолган,
тегирмонга буғдойни олиб борувчи улов ( транспорт) бўлмаган вақтларда уй
шароитида ярғичоқ ва кели ёрдамида ҳам ун қилинган. Арпа эса асосан ем
маҳсулоти сифатида ишлатилган бўлса, зиғир экинидан мой маҳсулоти
олинган. Мойни мойжувозда чиқартиришган. Бундан ташқари, лалмикор
деҳқончиликда қовун, тарвуз, нўхат, зиғир каби экинлар ҳам экилиб, мўл
ҳосил олинади. Қовун-тарвуз асосан май ойи охири ва июнь ойи бошида,
нўхат ва зиғир баҳорда экилади. Етиштирилган қовун-тарвузлардан турли
хил ширинлик, қоқи ва қиёмлар, яъни қовун қоқи, шинни, қоракулча кабилар
тайёрланади.
Анъанавий деҳқончилик билан боғлиқ ишларда аждодлардан мерос
қилиб қолдирилган турли-туман урф-одатлар, маросим ва удумларга амал
қилиб келишган. Ижтимоий ҳаётга сингиб кетган бу маросимларда халқ
қарашлари ва ишончлар ўз ифодасини топган бўлиб, шунингдек, исломгача
бўлган эътиқодий қарашлар билан исломий қарашлар қоришиб кетган.
Шундай маросимларга ўрим тугаллангандан кейин ҳосилни янчиш ва хирмон
кўтариш билан боғлиқ урф-одатлар кириб, уларда халқимизга хос энг яхши
фазилатлар ўз ифодасини топган. Шулардан бири хирмон қилиш жойида,
янчиш бошланиши олдидан Бободеҳқонга атаб хирмонда мол сўйиб қон
чиқарилган ва ҳурматли кексалар таклиф қилиниб, Оллоҳдан барака
тилаганлар. Маълумки, деҳқончиликнинг ҳомийси Бободеҳқон ҳалол меҳнат
билан кун кўрувчи, бошқалар ҳақидан ҳазар қиладиган, деҳқонларга
ҳомийлик қилувчи, меҳнат унумдорлигини оширувчи пир ҳисобланган. У
айни саҳар пайтида хирмон олдида пайдо бўлиб, хирмонга барака улашиб,
деҳқонларнинг етиштирган ҳосилини тўкилиб-сочилиб исроф бўлишидан
асрар эмиш [1]. Хирмон одатда отлар ёки ҳўкизлар ёрдамида янчилган. Отлар
ёрдамида хирмон янчилганда, 3-4 та от ёнма-ён боғланган ва марказдаги
кучли от устидаги одам томонидан галагов ҳайдалган. Ҳўкизлар ёрдамида
хирмон янчилганида хирмон марказида «хўп чўпи» қоқилган. Хўп чўпга бир
неча ҳўкиз бир-бирига ёнма-ён қилиб боғланган ва гаврон (узун хивчин)
ёрдамида ҳайдалган. Галаговга ҳўкизлардан мумкин қадар камроқ
фойдаланганининг боиси, улар секин ҳаракат қилган, шунинг учун ҳосил
унуми ҳам кам бўлган. Ҳалол ҳайвон ҳисобланган отлардан фойдланиш ҳам
қулай, ҳам ҳосил унумли бўлган. Эшак эса ҳаром ҳайвон ҳисобланганлиги
боис галаговга қўйилмаган. Фақат от ёки ҳўкизи йўқ ночор оилаларгина
эшакдан фойдаланишган. Сурхон воҳасининг бошқа қишлоқлари каби,
Хомкон қишлоғида ҳам халқ томонидан ижро этилиб келинган кўплаб
қўшиқлар деҳқончилик билан боғлиқ бўлиб, ранг-баранг усулда ва улардан
бизга қадар «Қўш қўшиқлари», «Ўрим ёки ўроқчилар қўшиқлари», «Хирмон
қўшиқлари», «Хўп майда» каби жанрлари етиб келган [2]. Бободеҳқон тонг
саҳар пайти, яъни тангри одамларга ризқ улашаётган пайтда хирмонда ҳозир
бўлиб, турли ёвузлик ва ёмонликлардан асрайди, донларнинг сочилиб
тупроққа қоришиб кетишига йўл қўймайди, яхши назар билан қараса дон
кўпайиб, ҳосилнинг баракаси ошади деб тушунилган.
360
Қишлоқ деҳқонларининг шамол чақириш билан боғлиқ удумларида
шамолнинг афсонавий ҳомийси – Ҳайдар ёки Мирҳайдар номи кўпроқ тилга
олинади. Янчилган хирмоннинг донини сомонидан ажратиб олиш учун
шамол ҳомийсини чақириш Олтой ва Сибир халқларида ҳам мавжуд бўлиб,
шамолни аллақандай тош одамлар пайдо қилади деб, улкан қояларга
сиғиниб, қурбонлик келтирганлар [3]. Янчилган хирмон шоха ёки курак
билан ташланиб, дони ажратилгандан кейин дон «пайхон» қилинган. Бу
Сурхон воҳасининг қўнғирот ўзбекларида «пайхин», тожикларида «пайхот»
деб аталган [4]. Пайхонда ҳали янчилмаган бошоқ чори(қобиқдан чиқмаган
донлар) кўп бўлган. Чори кўп буғдой, яна хирмонга ёйилиб галагов қилинган.
Шундан сўнг хирмон тўдаланиб, курак билан шамолга совурилгач, чиғилдан
(ошланган тери ипидан тўқилган, тешигидан буғдой ўтадиган асбоб)
ўтказилган. Тозаланиб, тўдалаб қўйилган буғдой чош деб аталган. Чошни
“ҳалоллаш” удуми ҳам ўтказилган. Хирмон эгаси чошдан бир ғалвир буғдой
олиб, пири ёки муллага ҳалоллатган. Бунинг маъноси шундаки, токи буғдой
янчилиб, чош қилингунича, унинг устида юрган ҳар хил ҳаром ҳайвон,
кемирувчи ва жониворлардан поклаш бўлган. Бу билан бутун чош
ҳалолланган.
Хуллас, ота-боболаримиз меҳнат қуроллари оддий бўлган ва турмуш
кечириш машаққатларини ўз бошидан кечирган бўлсаларда, ҳамжиҳатликка
асосланган ҳолда енгиб ўтишга ҳаракат қилишган. Ана шундай машаққатли
меҳнат шароитида шаклланган урф-одат, удум ва маросимлар ҳам фақат
эзгуликка йўналтирилганлиги билан диққатга сазовордир.
Адабиётлар:
1. РаҳмоновФ. Х1Х аср охири ХХаср бошларида Қашқадарё воҳаси
аҳолисининг зироатчилик билан боғлиқ урф-одат ва маросимлари. Дисс...
қўлёзмаси. – Т., 2004. – Б. 41.
2. ТурсуновС. Ва бошқ. Шеробод тарихидан лавҳалар. – Т.: Yanginashr,
2014.
3. Республикамизнинг Фарғона, Самарқанд, Бухоро, Қашқадарё
вилоятларида ҳам шамол ҳомийсини кекса аёл образида ҳам тасвирлаганлар.
Қаранг: Саримсоқов Б. Маросим фольклори. // Ўзбек фольклоридан
очерклар. – Тошкент, 1986. Т.1. – Б. 112.
4. Шаниязов К. Узбеки - Карлуки. – Т., 1964. – Б. 55.
