ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
16
XORAZM XALQ DOSTONLARIDA ISHLATILGAN REAL
-
TARIXIY SHAXS
NOMLARI
Xudayarova Gulnoza Alisherovna
Madiyorov Shixnazar Quvondiq o‘g‘li
Urganch innovatsion universiteti
Annotatsiya:
Ushbu maqolada Xorazm xalq dostonlarida uchraydigan real shaxslar haqida
izchil tadqiqotlar va tahlil keltirilgan. Xorazm dostonlaridagi real va afsonaviy shaxslar, ularning
til va semantikasini o‘rganishga qaratilgan leksik-semantik tahlillar ko‘rib chiqilgan. Mualliflar,
masalan, Quvondiq Olloyorov va Davlatnazar Davlatnazarovning "Xorazm dostonlari tilida
uchraydigan real va noreal shaxs nomlari" maqolasida real va to‘qima shaxs nomlarini tahlil
qilgan bo‘lsalar, Madamin Eshmurodovning "Xorazm manbalarida davlatchilik tarixi"
monografiyasi
esa
Xorazm
tarixiga
oid
ma'lumotlarni taqdim
etadi.
Dildora
Xudayberganovaning "Dostonlar tilidagi nofaol qatlamga oid leksik birliklarning lisoniy tahlili"
asarida Xorazm dostonlaridagi leksik birliklar va shaxs nomlarining lisoniy tahlili amalga
oshirilgan.Maqolada Xorazm xalq dostonlarida ko‘plab tarixiy va afsonaviy shaxslar, jumladan
Go‘ro‘g‘li, Shohsanam, Shodibek, Sulton Ahmad, Xoshim, Oysuluv va Nodirshoh kabi
qahramonlarning obrazlari keltirilgan. Ushbu shaxslar adolat, jasorat, mahorat va axloqiy
qadriyatlar bilan tasvirlangan va ularning dostonlardagi roli Xorazmning madaniy qadriyatlari va
tarixiy merosini aks ettiradi. Xorazm xalq dostonlaridagi bu qahramonlarning obrazlari nafaqat
ularning jangovar fazilatlari, balki ularning axloqiy qarashlari va ijtimoiy roli haqida ham
ko‘plab muhim ma'lumotlar beradi.Maqolada shuningdek, Xorazm xalq dostonlaridagi shaxs
nomlarining semantik va leksik jihatlari, ularning til va madaniyatdagi ahamiyati tahlil qilinib,
bu dostonlarning Xorazmning tarixiy va madaniy merosi sifatida qadrli ekanligi ta'kidlanadi. Bu
tadqiqot Xorazm xalq dostonlari, ularning qahramonlari va ularning leksik-semantik
xususiyatlarini o‘rganishga qiziquvchilar uchun muhim manba bo‘lib xizmat qiladi.
Kalit so‘zlar:
Go‘ro‘g‘li, Shohsanam, Shodibek, Sulton Ahmad, Xoshim, Oysuluv, tarixiy
voqealar, real shaxslar, “Xorazm manbalarida davlatchilik tarixi” monografiyasi, Xorazm
dostonlari tilida uchraydigan real va noreal shaxs nomlari
Annotation:
This article presents a comprehensive study and analysis of the real historical
figures found in the folklore of Khwarezm. It examines the real and legendary characters in
Khwarezmian epics and focuses on their lexical and semantic aspects. For instance, in the article
"Real and Unreal Character Names in the Language of Khwarezm Epics" by Quvondiq
Olloyorov and Davlatnazar Davlatnazarov, the authors analyze both real and fictional character
names, while Madamin Eshmurodov's monograph "The History of Statehood in Khwarezm
Sources" provides detailed information about the history of Khwarezm. Additionally, Dildora
Khudayberganova's work "Linguistic Analysis of Lexical Units in the Inactive Layer of Epic
Language" offers a linguistic analysis of the lexical units and character names in Khwarezmian
epics.The article introduces several historical and legendary figures in Khwarezmian folklore,
including the characters of Go‘ro‘g‘li, Shohsanam, Shodibek, Sultan Ahmad, Xoshim, Oysuluv,
and Nodirshoh. These figures are depicted with qualities such as justice, bravery, skill, and moral
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
17
values, and their roles in the epics reflect the cultural values and historical heritage of Khwarezm.
The portrayals of these heroes provide significant insights not only into their martial virtues but
also into their ethical views and social roles.Furthermore, the article analyzes the semantic and
lexical aspects of character names in Khwarezmian epics, emphasizing their importance in the
language and culture of the region. It highlights that these epics are an invaluable part of
Khwarezm's historical and cultural heritage. This study serves as an important source for those
interested in exploring the folklore of Khwarezm, its heroes, and their lexical-semantic
characteristics.
Keywords:
Go‘ro‘g‘li, Shohsanam, Shodibek, Sultan Ahmad, Xoshim, Oysuluv, historical
events, real figures, "The History of Statehood in Khwarezm Sources" monograph, real and
unreal character names in the language of Khwarezmian epics.
Kirish
.Xorazm xalq dostonlarida uchraydigan real shaxslar asosan tarixiy voqealar va shaxslar
bilan bog'liq bo'lib, ular ba'zan afsonaviy va yuksak fazilatlar bilan tasvirlanadi.Xorazm xalq
dostonlarida uchraydigan real shaxslar haqida izchil tadqiqotlar mavjud bo'lib, ular dostonlardagi
shaxs nomlarining leksik-semantik jihatlarini o'rganishga qaratilgan. Masalan, Quvondiq
Olloyorov va Davlatnazar Davlatnazarovning "Xorazm dostonlari tilida uchraydigan real va
noreal shaxs nomlari" maqolasida doston matnlarida uchraydigan kishi nomlari real va to'qima
nomlarga ajratilgan holda tahlil qilingan.Shuningdek, Madamin Eshmurodovning "Xorazm
manbalarida davlatchilik tarixi" monografiyasida Xorazmning o'tmishi, tarixi va madaniyati
haqida batafsil ma'lumotlar keltirilgan bo'lib, bu asar Xorazm dostonlaridagi real shaxslar haqida
tushuncha hosil qilishda foydali bo'lishi mumkin.Bundan tashqari, Dildora Xudayberganovaning
"Dostonlar tilidagi nofaol qatlamga oid leksik birliklarning lisoniy tahlili" monografiyasida
Xorazm dostonlari tilidagi nofaol leksik birliklar, jumladan, shaxs nomlari lisoniy tahlil qilingan.
1. Go‘ro‘g‘li - Afsonaviy qahramon.
2. Shohsanam - Sevgilisi Alpomis bilan bog‘langan doston qahramoni.
3. Avloniy - Dostonlarda o‘zining sadoqatli va jasur xarakteri bilan tanilgan.
4. Shodibek - Xorazm tarixidagi hukmdorlardan biri.
5. Tog‘ay - Dostonlardagi kuchli va jasur qahramon.
6. Xorazmshoh - Xorazmshohlar sulolasi vakillari.
7. Sulton Ahmad - Tarixiy shaxs, Xorazmda hukmronlik qilgan.
8. Rostam - Xorazm dostonlarida ko‘p uchraydigan qahramon.
9. Bunyodbek - Xorazm xalq dostonlaridagi tarixiy shaxs.
10. Bokijon - Xorazm adabiyotida mashhur shaxs.
11. Muhammad Xorazmshoh - Tarixiy hukmdor.
12. Suyunbek - Xorazm xalq dostonlaridagi ijobiy qahramon.
13. Shirinzoda - Xorazm dostonlarida ajralib turadigan shaxs.
14. Umar ibn Xattob - Islom tarixidagi mashhur shaxs, dostonlarda eslatiladi.
15. Solih - Tarixiy va afsonaviy qahramonlardan biri.
16. Shamsiddin - Xorazm tarixidagi hukmdor.
17. Hassan ibn Ali - Xorazm adabiyotida eslatiladi.
18. Abu Muslim - Islom tarixidagi muhim shaxs, dostonlarda mavjud.
19. Zayniddin - Tarixiy doston qahramoni.
20. Korzibek - Xorazm xalq dostonlarida ismi uchraydigan shaxs.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
18
21. Oysuluv - Ayol qahramon, dostonlarda ko‘p eslatiladi.
22. Xoshim - Xorazm xalq dostonlaridagi ishonchli shaxs.
23. Ibrohim - Tarixiy shaxs, Xorazm dostonlarida ko‘rsatiladi.
24. Abdulqodir - Xorazm dostonlaridagi muhim shaxs.
25. Zaynab - Xorazm dostonlarida ismi tilga olingan ayol shaxs.
26. Ismail - Xorazmda o‘z hukmronligi bilan tanilgan shaxs.
27. Nodirshoh - Xorazm tarixida muhim ro‘l o‘ynagan shaxs.
28. Nasriddin - Tarixiy va afsonaviy qahramonlardan biri.
29. Sattar - Xorazm xalq dostonlaridagi tarixiy qahramonlardan biri.
Ushbu shaxslar Xorazm xalq dostonlarida turli darajalarda tilga olingan bo‘lib, ba’zilarining
tarixiy haqiqatga mos keluvchi voqealari va ba’zilari esa afsonaviy xarakterda tasvirlanadi.
Xoshim
Xorazm xalq dostonlarida
“Xoshim”
nomli dostonning asosiy qahramonidir. Xoshim
dostonida u adolatli va jasur, mahoratli jangchi sifatida tasvirlanadi. U ko‘plab janglarda ishtirok
etadi va o‘zining mardligi, jasorati va adolati bilan xalq orasida hurmat qozonadi. Dostonlarda
Xoshimning do‘stlari va qarindoshlari bilan bo‘lgan aloqalari, ular bilan birgalikda yovuz
kuchlarga qarshi kurashishi ko‘rsatiladi.Xoshimning obrazida Xorazm xalqining qadriyatlari,
ularning adolatga bo‘lgan ishonchi va jasoratining ramzi sifatida aks etadi. Doston davomida
Xoshim o‘zining o‘zaro munosabatlari, xalqning farovonligi uchun qilgan xizmatlari va jasorati
bilan ajralib turadi. Bu dostonlarda Xoshimning kuchli xarakteri va qahramon sifatida namoyon
bo‘lishi, uni Xorazm xalqining milliy adabiyotida muhim qahramonlardan biri qiladi.
Abdulqodir
nomi Xorazm xalq dostonlarida ba'zi manbalarda uchraydi. U, ko‘pincha,
Xorazmning tarixiy shaxslaridan biri sifatida keltiriladi. Abdulqodir dostonlarda adolatli va mard
qahramon sifatida tasvirlanadi, uning nomi o‘sha davrda ijtimoiy hayotga ta’sir qilgan
shaxslarning bir qismida aks etgan. Abdulqodir ko‘pincha o‘zining jasorati, haqiqiyligi va xalq
uchun qilgan xizmatlari bilan ajralib turadi.
Abdulqodir
dostonlarda ba'zida
hukmdor
, ba'zida
esa
boshqacha vazifalarni bajaruvchi
sifatida tasvirlanadi. Dostonlarda u o‘zining yaxshi
fazilatlari va xalqning farovonligi uchun qilgan ishlaridan so‘ng yuksak hurmatga sazovor
bo‘lgan. Abdulqodirning dostonlarda qahramon sifatida ko‘rsatilishi, xalq orasidagi e’tiborini
kuchaytirib, uning ismi Xorazm xalqining tarixiy merosida muhim o‘rin egallaganligini anglatadi.
Dostonlarda Abdulqodir ba’zida o‘zining huquqiy, ijtimoiy va axloqiy qarashlari bilan xalqqa
xizmat qiladi. Odatda uning personaji Xorazm tarixida yuzaga kelgan muhim voqealar va
ijtimoiy harakatlarga ta’sir etgan shaxs sifatida tanilgan.
Nodirshoh
— Xorazm xalq dostonlarida o‘zining hukmdorlik va jangovar fazilatlari bilan ajralib
turadigan qahramonlardan biridir. U
“Nodirshoh”
nomli dostonning asosiy qahramoni sifatida
ko‘rsatiladi. Dostonlarda Nodirshoh, ko‘pincha, adolatli va dono hukmdor sifatida tasvirlanadi.
Uning hukmronligi davrida xalqning farovonligi, tinchligi va adolati ta'minlanadi.Nodirshohning
qahramonligi, u o‘zining jangovar ko‘nikmalari va strategik fikrlash qobiliyati bilan dostonlarda
ta'kidlanadi. Dostonlarda u yovuz kuchlarga qarshi kurashadi, adolatni tiklashga harakat qiladi va
xalqining hurmatini qozonadi.Ushbu doston, Nodirshohning tarixiy roli bilan birga, Xorazm
xalqining tarixiy an'analari, madaniy qadriyatlari va siyosiy hayoti haqida muhim ma'lumotlar
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
19
beradi. Dostonlarda Nodirshohning qahramonligi, uning jasorati va adolatli hukmronligi bilan
yuksak ijtimoiy va axloqiy fazilatlar namoyon bo‘ladi.
Oysuluv
— Xorazm xalq dostonlarida uchraydigan mashhur ayol qahramondir. U
“Oysuluv”
nomli dostonning asosiy qahramoni sifatida tanilgan. Dostonlarda Oysuluv, go‘zalligi, aqlli va
jasorati bilan tanilgan, ayniqsa, ayol qahramon sifatida ajralib turadi. Oysuluv o‘zining kuchli
xarakteri, ijobiy fazilatlari va jasorati bilan adolatni yoqlaydi va xalqining himoyachisi sifatida
ko‘rsatiladi.Oysuluv dostonlarida ko‘pincha yovuz kuchlarga qarshi kurashayotgan va o‘zining
sevgilisi yoki do‘stlari bilan birgalikda adolatni tiklashga intilayotgan qahramon sifatida aks
etadi. Uning obrazida nafaqat jismoniy kuch, balki ichki kuch va axloqiy qadriyatlar ham
namoyon bo‘ladi.Shu bilan birga, Oysuluvning obrazida Xorazmning qadriyatlari, ayniqsa,
ayolning ijtimoiy roli va o‘z o‘rnini topishining ramzi sifatida yuksak axloqiy va madaniy
me'yorlar mavjud. U Xorazm xalqining qadimgi adabiy merosida muhim o‘rin tutadigan
qahramonlardan biridir.
Xulosa.
Xulosa qilib aytganda, Xorazm xalq dostonlarida tasvirlangan haqiqiy tarixiy
shaxslar mintaqaning madaniy va tarixiy merosining muhim timsollaridir. Abdulqodir,
Nodirshoh, Go‘ro‘g‘li va Oysuluv kabi qahramonlar, dostonlarni shakllantirishda va adolat,
jasorat va sharaf kabi qadriyatlarni aks ettirishda muhim rol o‘ynaydi. Dostonlar nafaqat
jangchilarning mahorati va jasoratini, balki ularning axloqiy prinsiplarini va ijtimoiy ta’sirini
ham ta’kidlaydi. Tafsilotli leksik-semantik tahlil orqali bu shaxslar mintaqaning timsoli sifatida
ko‘rsatilgan, ularning harakatlari ko‘pincha adolat va farovonlikni izlashni ifodalaydi. Ushbu
tadqiqot Xorazm dostonlaridagi shaxs nomlarining semantik va lingvistik o‘lchamlarini
o‘rganishga qiziqqanlar uchun qiymatli tushunchalar taqdim etadi, ularning tarixiy va afsonaviy
olamlar bilan aloqasini yoritib beradi. Bu dostonlardagi shaxslar, ba’zan afsonaviy sifatlar bilan
tasvirlansa-da, Xorazmning madaniy va tarixiy shaxslar bilan chuqur aloqada bo‘lib,
mintaqaning adabiy va madaniy merosining ajralmas qismi hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Olloyorov Q., Davlatnazarov D. Xorazm dostonlari tilida uchraydigan real va noreal shaxs
nomlari // Ilmiy maqola, 2023.
2.Eshmurodov M. Xorazm manbalarida davlatchilik tarixi. – Toshkent: Fan, 2020.
3.Xudayberganova D. Dostonlar tilidagi nofaol qatlamga oid leksik birliklarning lisoniy tahlili. –
Toshkent: Akademnashr, 2021.
4.Karimov A. O‘zbek xalq dostonlarida tarixiy shaxslar obrazi. – Toshkent: O‘zbekiston Milliy
ensiklopediyasi, 2018.
5.Qosimov N. O‘zbek xalq eposining leksik-semantik tahlili. – Samarqand: SamDU nashriyoti,
2019.
6.Rahmonov B. Xorazm dostonlari: tarixi va poetikasi. – Urganch: Xorazm universiteti
nashriyoti, 2022.
