ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, March2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
371
“G‘AROYIB US-SIG‘AR” DEVONIDAGI “SEN MENI VASLING BILA SHOD
ETMASANG O‘LGAN EMAS” G‘AZALINING POETIK XUSUSIYATLARI
SHAMSUDDINOVA IRODA JAVDAT QIZI
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK UNIVERSITETI
SHARQ XALQLARI TILLARI VA ADABIYOTI INSTITUTI
TURKSHUNOSLIK OLIY MAKTABI KAFEDRASI
MATNSHUNOSLIK VA ADABIY MANBASHUNOSLIK
1-KURS MAGISTRANTI
Annotatsiya:
Ushbu maqolada Alisher Navoiyning “G‘aroyib us-sig‘ar” devoni tarkibidagi “Sen
meni vasling bila shod etmasang o‘lgan emas” g‘azalining poetik xususiyatlari tahlil etiladi.
G‘azallarning badiiyati, ularning mazmun va shakl jihatidan o‘ziga xosligi, obrazlilik va tasviriy
vositalarning qo‘llanishi yoritiladi. Shuningdek, Navoiy she’riyatida an’anaviy va innovatsion
uslublarning uyg‘unligi ko‘rsatilib, uning lirikasidagi asosiy g‘oyaviy yo‘nalishlar tahlil qilinadi.
Maqola g‘azallardagi lirik qahramon obrazi, ishq, komillik va ma’naviy poklik mavzularining
ifodalanishiga ham alohida e’tibor qaratadi.
Kalit so‘zlar:
Alisher Navoiy, “G‘aroyib us-sig‘ar”, g‘azal, poetika, badiiy tasvir, lirika, obraz,
tahlil, ishq, komillik.
Аннотация:
В статье анализируются поэтические особенности газелей, содержащихся в
диване Алишера Навои «Гарайиб ус-сигар». Подчеркивается художественность газелей,
их своеобразие по содержанию и форме, образности, использованию образного языка.
Показано также созвучие традиционного и новаторского стилей в поэзии Навои,
проанализированы основные идейные направления в его лирике. Особое внимание в
статье уделяется образу лирического героя в газелях, а также выражению тем любви,
совершенства и духовной чистоты.
Ключевые слова:
Алишер Навои, «Гаръиб ус-сигар», газель, поэтика, художественное
изображение, лирика, образ, анализ, любовь, совершенство.
Abstract:
This article analyzes the poetic features of the ghazals included in Alisher Navoi's
collection "Gharoyib us-sigar". The artistry of the ghazals, their uniqueness in content and form,
imagery and the use of figurative means are highlighted. The harmony of traditional and
innovative styles in Navoi's poetry is also shown, and the main ideological directions in his lyrics
are analyzed. The article also pays special attention to the expression of the image of the lyrical
hero in the ghazals, the themes of love, perfection, and spiritual purity.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, March2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
372
Key words:
Alisher Navoi, "Gharoyib us-sigar", ghazal, poetics, artistic image, lyrics, image,
analysis, love, perfection.
KIRISH
Alisher Navoiy 1441-yil 9-fevralda Amir Temurning oʻgli Shohruh Mirzo shohligi
davrida Hirotda tugʻildi. Zamondoshlari uning haqida koʻpincha „Nizomiddin Mir Alisher“ deb
yozadilar. Nizomiddin — din-diyonat nizomi degani boʻlib, donishmand mansab egalariga
beriladigan sifat, „mir“ amir demakdir.
Alisher Navoiyning oʻzbek tilida yaratgan sheʼriy merosi asosan “Xazoyin ul-maoniy” devoniga
jamlangan. Asar 4 qismdan iborat. Devonning birinchi qismiga “Gʻaroyib us-sigʻar” (“Bolalik
gʻaroyibotlari”), ikkinchi qismiga “Navodir ush-shabob” (“Yigitlik nodirotlari”), uchinchi
qismiga “Badoeʼ ul-vasat” (“Oʻrta yosh badialari”) va nihoyat, toʻrtinchi qismiga “Favoyid ul-
kibar” (“Keksalik foydalari”) degan nomlar berildi. “Xazoyin ul-maoniy” inson bolasining
murakkab va yuksak tafakkuri hamda behisob his-tuygʻulari bilan bogʻliq minglarcha sheʼr va
oʻnlarcha sheʼr turlarini oʻz ichiga olgan majmua boʻlib, Sharq adabiyoti tarixida noyob
hodisadir.[1; 401-b]
Alisher Navoiy ijodining muhim qismi bo‘lgan “G‘aroyib us-sig‘ar” devoni shoirning badiiy
mahoratini, uning poetik uslubi va tasviriy vositalarining takomillashuvini aks ettiradi. Ushbu
devondagi g‘azallar ishq, hayot, ma’naviy komillik, vafodorlik va tasavvufiy tushunchalarni o‘z
ichiga olgan holda, Sharq she’riyatining eng yuksak namunalaridan biri hisoblanadi.
G‘azallardagi badiiy tasvir, ramziy ifodalar va poetik san’atlar Navoiy ijodining betakrorligini
namoyon qiladi.
MAVZUGA OID ADABIYOTLAR TAHLILI VA TADQIQOT METODOLOGIYASI
Alisher Navoiy lirik merosining mukammal nashri ilk bor 1959-1960 yillarda Oʻzbekiston Fanlar
akademiyasining A. S. Pushkin nomidagi Til va adabiyot instituti tomonidan tayyorlangan va
Oʻzbekiston FA nashriyoti tomonidan amalga oshirilgan edi. «Xazoyin ul-maoniy» devonlari
nashrini Oʻzbekistonda xizmat koʻrsatgan fan arbobi, Beruniy mukofoti laureati, filologiya
fanlari doktori, professor Hamid Sulaymon tayyorlagan edi. 1956-1960 yillarda tayyorlangan
ilmiy-tanqidiy tekst va transliteratsiya asosan sobiq Ittifoqdagi fondlarda saqlanayotgan
qoʻlyozmalar va boshqa nusxalar asosida tuzilgan edi. Alisher Navoiy nomidagi Oʻzbekiston
Davlat adabiyot muzeyi, Oʻzbekiston FA Qoʻlyozmalar institutining direktori, professor Hamid
Sulaymonning faoliyati bilan keyinchalik Alisher Navoiyning moʻ’tabar ikki kulliyotining
fotonusxasi qoʻlga kiritildi. Bular Alisher Navoiy kulliyotining Istanbulda, Toʻpqopi saroyi
fondida saqlanayotgan nusxasi, 1495-1497 yillari xattot Darvesh Muhammad Toqiy tomonidan
Hirotda koʻchirilgan hamda Parij Milliy kutubxonasida saqlanayotgan, 1525—1527 yillarda
kotib Ali Hijroniy tomonidan Hirotda koʻchirilgan ikki jildlik kulliyot fotonusxalaridir. Har
ikkala kulliyot kompozitsiya va mundarija jihatidan bir-biriga yaqin.
Shundan soʻng «Xazoyin ul-maoniy» ilmiy-tanqidiy tekstini professor Hamid Sulaymon
Leningrad, Dushanba, Istanbul, Parij qoʻlyozma nusxalari asosida qayta tuzib chiqdi. Alisher
Navoiy «Xazoyin ul-maoniy»sining ushbu toʻliq nashrini oʻsha ilmiy-tanqidiy tekst hamda
avvalgi nashr va yuqorida zikr etilgan toʻrt qoʻlyozmaga muqoyasa qilib chiqildi va bosmaga
tayyorlandi. Birinchi nashrda turli sabablarga binoan yoʻl qoʻyilgan ayrim nuqsonlar shu ish
jarayonida imkon boricha bartaraf etildi.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, March2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
373
Alisher Navoiyning «Xazoyin ul-maoniy» asari Oʻzbekiston «Fan» nashriyoti tomonidan chop
etilmoqda boʻlgan 20 jildlik shoir asarlarining toʻliq nashrida III («Gʻaroyib us-sigʻar»), IV
(«Navodir ush-shabob»), V («Badoyi’ ul-vasat»), VI («Favoyid ul-kibar») jildlarni tashkil etadi.
«Xazoyin ul-maoniy»ga kirgan devonlarning qayta koʻrilgan va toʻldirilgan mazkur nashrini
filologiya fanlari kandidati F. Q. Sulaymonova rahbarligi ostida filologiya fanlari kandidatlari M.
Sh. Hamidova, Sh. U. Sharipov, L. N. Serikova va ilmiy xodimlar M. Inogʻomxoʻjayeva, M.
Bahodirova, M. Xayrullayevalar amalga oshirdilar.[4; 78, 79-b]
“G‘aroyib us-sig‘ar” devoni Alisher Navoiy g‘azallarining dastlabki bosqichi bo‘lib, u asosan
ishqiy, falsafiy va didaktik ruhdagi she’rlarni o‘z ichiga oladi. Bu devondagi g‘azallarda
shoirning yoshlik orzulari, hayotiy tajribalarining dastlabki ifodalari va o‘ziga xos uslubining
shakllanishi kuzatiladi.
Devon g‘azallarida:
Ishqiy va sufiy motivlar;
Lirik qahramonning kechinmalari;
Go‘zallik va ma’naviy komillikka intilish;
Falsafiy mushohadalar va insoniy kamolot masalalari yoritiladi.
Alisher Navoiy she’riyatida badiiy tasvir vositalari keng va rang-barang. U o‘z g‘azallarida
tashbih, isti’ora, tajnis, mubolag‘a, tazod, kinoya kabi usullardan mohirona foydalanadi.
Shoir o‘z g‘azallarida ko‘pincha lirik qahramon holatini tasvirlashda tashbih va isti’oralarni
qo‘llaydi. Masalan:
Ko‘nglum ichra yolg‘uz qoldim, shabnam ichra gul misol,
G‘am tig‘idin yaralondim, paykon ichra qilich misol.
Bu misralarda gul va shabnam, paykon va qilich o‘rtasidagi o‘xshashlik orqali shoirning dardli
holati yorqin tasvirlangan.
TAHLIL VA NATIJALAR
Alisher Navoiyning “Sen meni vasling bila shod etmasang o‘lgan emas” g‘azali oshiqning ishq
yo‘lidagi fidokorligi, sabr va sadoqati haqida bo‘lib, unda muhabbatning ilohiy va tasavvufiy
ma’nolari ham aks etadi. Quyida ushbu g‘azalning poetik tahlilini keltirib o‘tamiz.
Sen meni vasling bila shod etmasang, o‘lgan emas,
Men seni hijring bila faryod etmasam, o‘lgan emas.
Ishqing ichra jon berib, jonon, seni birla turib,
Men seni bir dam yod etmasam, o‘lgan emas.
G‘amza-yu zulfig bila ming jon qasdiga qasd qilding,
Men seni g‘amzang bila shikast etmasam, o‘lgan emas.
Ko‘rmadim men ishq aro mendek halok, ey mutribim,
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, March2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
374
Men seni ushshoq bila bazm etmasam, o‘lgan emas.
Ey Navoiy, ishq ichra bo‘ldi jonim ming parcha,
Men seni har parchada faryod etmasam, o‘lgan emas.
Bu g‘azalda oshiqning sevgidagi sadoqati va hijron mashaqqatlariga bardoshi aks etgan. Shoir
sevgisiz hayotning qadr-qimmatga ega emasligini va ishq yo‘lida chekilgan iztiroblarni
tasvirlaydi. Har bir baytda o‘zining o‘limga qadar bo‘lgan sadoqatini ifoda etadi.
G‘azalning badiiy tahlili
a) Radif va qofiya
Radif: "o‘lgan emas" – bu radif g‘azalning har bir baytida takrorlanib, oshiqning tiriklik va o‘lim
o‘rtasidagi ziddiyatli holatini kuchaytiradi.
Qofiya: shod – faryod – yod – shikast – bazm – faryod kabi so‘zlar qofiya sifatida ishlatilgan.
b) Poetika va badiiy san’atlar
Tazod (antiteza): Har bir baytda muhabbat va hijron, hayot va o‘lim o‘rtasidagi qarama-qarshilik
tasvirlangan. Masalan:
“Sen meni vasling bila shod etmasang, o‘lgan emas” – ya’ni sevgisiz hayot hayot emas.
“Men seni hijring bila faryod etmasam, o‘lgan emas” – oshiq hayotda ekan, sevgining
iztiroblarini his qiladi.
Tashbih va isti’ora:
“Ishqing ichra jon berib” – bu yerdagi "jon berish" haqiqiy o‘lim emas, balki ishq yo‘lidagi ruhiy
fidochilikdir.
“Ko‘rmadim men ishq aro mendek halok” – ya’ni, shoir o‘zini muhabbatda eng halokatga
uchragan inson sifatida tasvirlaydi.
Tavsif: Shoirning sevgilisining husni, uning g‘amzasi va zulfidan oshiqning joniga zarar yetishi
nozik va go‘zal tavsiflar bilan berilgan.
c) Falsafiy va tasavvufiy ma’no
Bu g‘azal faqatgina dunyoviy muhabbat haqida emas, balki tasavvufiy muhabbat haqida ham
bo‘lishi mumkin. Tasavvufda ishq Allohga bo‘lgan muhabbat bilan hamohang tushuncha bo‘lib,
oshiq Alloh ishqida o‘zini fido qiladi. Bu g‘azalda visol – Allohga yaqinlik, hijron – undan
uzoqlik ramzi sifatida tushunilishi ham mumkin.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, March2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
375
Bu g‘azal Alisher Navoiy she’riyatidagi ishq, hijron, sadoqat va fidokorlik mavzularining yorqin
namunalaridan biridir. U nafaqat oshiqning ruhiy iztiroblarini, balki ishq yo‘lida o‘lim ham
ma’no kasb etishini ifoda etadi. Badiiy jihatdan esa tazod, tashbih, isti’ora kabi san’atlar bilan
bezalgan.
XULOSA
Har bir se’riy asarda istifoda etilgan qofiyadosh soʻzlarda shoirning ijodiy niyati ichki
kechinmalariga uyg‘un holda oz tajasssumini topadi. Soʻz hunarmandi — shoir qofiya vositasida
she‘rxonning diqqatini asardagi eng muhim fikrlarga qaratadi. Qofiyadosh soʻzlar asarda
tasvirlanayotgan badiiy timsollar ma’naviy qiyofiyasini, jumladan, ularning alohida mayl-
ragʻbatlari, tafakkur olami, dunyoqarashi, tuygʻulari va armonlarini yorqin aks ettirashga
xizmat qiladi. Qofiya va radif soʻzlar asarning o‘ziga xos uygʻunligini ta‘minlaydi, uning
musiqiyligi va jozibadorligiga ta’sir qiladigan muhim omillardan sanaladi. Qofiyadosh soʻzlar
tarkibidagi har bir tovush (harf) va harakat misra, bayt va bandning ta’sirchanligini oshiradi.
Radif ham she’riy asar ohangi va ichki uygʻunligini ta‘minlovchi muhim unsurlardan. Qofiya
ilmiga mustaqil ilm sifatida qaralsa-da, ko‘pincha, u aruz
ilmiga bog‘lab o‘rganiladi.
Ayrimlarning fikricha, qofiya ilmi ham aruz ilmi kabi arablarga borib tutashadi. “G‘aroyib us-
sig‘ar” devoni g‘azallarida muallif arab, fors tillaridan o‘zlashgan va o‘zbek tilidagi so‘zlarni
qofiya va radif sifatida qo‘llagani kuzatiladi. Ushbu g‘azallardagi qofiyaning mujarrad qofiya,
murdaf qofiya (ridfli qofiya), muqayyad qofiya (qaydli qofiya), muassas qofiya (ta’sisli qofiya)
turlari uchraydi. Qofiya guruhi, qofiya harflarining ishtirokiga ko‘ra, bir qancha turlarga
ajratilib, fanda ularning adadi elliktagacha boradi, degan qarashlar mavjud. Tadqiqotlarda turkiy
she’riyatda qofiyaning asosan yigirma besh turi keng qo‘llanilgan, deb ta’kidlanadi. “G‘aroyib
us- sig‘ar” devoni g‘azallarida Alisher Navoiy qofiyaning yigirmadan ortiq turidan foydalangan.
Qofiyani bilish she’rni kuy va ohangida tushunishdir; qofiya ilmi sabab, she’riy asarlar, nasriy
asarlarga nisbatan ko‘proq o‘qiladi va kitobxonning estetik zavqini oshirib, uning xulq-atvoriga
ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.
Ya. Gʻulomov. Alisher Navoiyning davrini oʻrganish haqida. Kitobda: „Ulugʻ oʻzbek
shoiri“. -T.:2019; 401-b
2.
Izzat Sulton. Navoiyning qalb daftari. -T.: Gʻ. Gʻulom nomidagi badiiy adabiyot
nashriyoti, 1969;
3.
Hamid Sulaymon. Alisher Navoiyning fors tilidagi poetik merosi tadqiqotidan. „Oʻzbek
tili va adabiyoti“ jurn. 1965, № 5;
4.
I.Haqqulov. Oʻzbek tasavvuf sheʼriyatining shakllanishi va taraqqiyoti. DDA.- T.:2001.
78, 79-b
5.
A.Saʼdiy. Adabiyot olimi va tanqidchi sifatida Mir Alisher Navoiy. „Oʻzbekiston
adabiyoti va sanʼati“ jurn. 1938. № 11-12;
6.
H.Qudratullaev. Navoiyning adabiy-estetik olami. — T.: 1991;
7.
M.Hakimov. Navoiy asarlari qoʻlyozmalarining tavsifi. -T.:1983;
8.
Hamid Sulaymon. Alisher Navoiyning fors tilidagi poetik merosi tadqiqotidan. „Oʻzbek
tili va adabiyoti“ jurn. 1965, № 5;
