ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
114
BYUDJET TASHKILOTLARIDA PUL MABLAG‘LARI HISOBINI
TAKOMILLASHTIRISH
Elchiboyev Sirojiddin Faxriddinovich
O`zbekiston Respublikasi
Bank-moliya akademiyasi 2-kurs tinglovchisi
Tel: +99899 844 17 15
Annotatsiyasi:
Byudjet tashkilotlari – bu davlat yoki shaxsiy sektor tomonidan
moliyalashtiriladigan va ma'lum bir maqsad uchun xizmatlar ko'rsatadigan tashkilotlardir.
Ularning faoliyati, asosan, davlat yoki jamoatchilik ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan bo‘ladi.
Byudjet tashkilotlarining faoliyatini moliyalashtirish asosan byudjetdan amalga oshiriladi, ya'ni
ular daromadlarni o'zaro yig'ish orqali emas, balki davlat yoki boshqa davlat tashkilotlari
tomonidan ajratilgan mablag'lar orqali amalga oshiradi. Shu bilan birga, byudjet tashkilotlari
faoliyatini samarali amalga oshirish uchun ular o'z faoliyatini rejalashtirish, xatarlarni boshqarish
va resurslarni optimallashtirish kabi jarayonlarga e'tibor berishlari lozim.
Kalit so`zlar:
Iqtisodiy nazorat, moliyaviy maqsadlar, moliyaviy barqarorlik, xalqaro tajriba,
xizmat sifati
Abstract:
Budget organizations are organizations that are financed by the state or the private
sector and provide services for a specific purpose. Their activities are mainly aimed at meeting
the needs of the state or the public. Funding of the activities of budget organizations is carried
out mainly from the budget, that is, they do not collect income from each other, but through
funds allocated by the state or other state organizations. At the same time, in order to effectively
implement the activities of budget organizations, they should pay attention to processes such as
planning their activities, risk management and resource optimization.
Key words:
Economic control, financial goals, financial stability, international experience,
service quality
Kirish
Byudjet tashkilotlarining maqsadlari asosan ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan muhim xizmatlarni
taqdim etish va jamoatchilik manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan. Ularning asosiy
maqsadlari quyidagilardan iborat:
Jamoatchilik ehtiyojlarini qondirish: Byudjet tashkilotlari davlat yoki jamoatchilik tomonidan
qo‘yilgan talab va ehtiyojlarga javob berish uchun tashkil etiladi. Bu tashkilotlar sog‘liqni
saqlash, ta'lim, ijtimoiy xizmatlar, madaniyat va boshqa sohalarda xizmatlar ko‘rsatadi.
Davlat siyosatini amalga oshirish: Byudjet tashkilotlari davlatning iqtisodiy va ijtimoiy siyosatini
amalga oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Ular davlatning maqsadlariga mos ravishda faoliyat
yuritadi va uning ijtimoiy, iqtisodiy, va ekologik maqsadlarini qondirishga yordam beradi.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
115
Xalqaro va ichki hamkorlikni rivojlantirish
:
Byudjet tashkilotlari davlatning xalqaro hamkorlik
va ichki hamkorlikni rivojlantirishga yordam beradi. Misol uchun, ta'lim va sog'liqni saqlash
sohalarida o'zaro tajriba almashish, grantlar olish, va xalqaro loyihalarda ishtirok etish.
Ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash: Byudjet tashkilotlari orqali davlat ijtimoiy barqarorlikni
ta'minlashni maqsad qiladi. Ular yordamida ijtimoiy himoya, mehnat muhofazasi, sog'liqni
saqlash va ta'lim sohalarida tenglik, adolat va barqarorlikka erishiladi.
Iqtisodiy samaradorlikni ta'minlash
:
Har qanday byudjet tashkiloti o‘z faoliyatini samarali va
tejamkorlik bilan amalga oshirishni maqsad qiladi. Ular resurslarni optimal ishlatish, xatarlarni
kamaytirish va moliyaviy ehtiyojlarga javob berish uchun samarali boshqaruv tizimlariga muhtoj.
Xizmat sifatini oshirish
:
Byudjet tashkilotlarining maqsadlaridan yana biri – ko‘rsatiladigan
xizmatlarning sifatini oshirishdir. Bu xizmatlar orqali xalqning hayot sifatini yaxshilash,
ma'naviy va madaniy rivojlanishni qo‘llab-quvvatlash hamda ijtimoiy muammolarni hal etishga
yordam beradi.
Davlat byudjetining samarali ishlatilishini ta'minlash
:
Byudjet tashkilotlari davlat mablag'larini
samarali ishlatish va to‘g‘ri yo‘naltirishni maqsad qiladi. Ular har bir mablag‘ning o‘z manziliga
yetib borishini ta'minlash uchun hisobotlar va nazoratlarni amalga oshiradi. Shu tarzda, byudjet
tashkilotlari jamoatchilik uchun zarur bo‘lgan xizmatlarni taqdim etishda, davlat siyosatining
amalga oshirilishida, va ijtimoiy farovonlikni ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi.
Davlat byudjeti nazorati — bu davlat mablag'larining samarali, qonuniy va maqsadli
ishlatilishini ta'minlash uchun amalga oshiriladigan nazorat va monitoring tizimidir. Ushbu
nazorat turli darajadagi davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi va uning asosiy vazifasi
davlat mablag'larini tartibga solish, ularni noqonuniy yoki noto'g'ri ishlatishning oldini olishdir.
Davlat byudjeti nazorati quyidagi asosiy jihatlarni o‘z ichiga oladi:
Byudjetning amalga oshirilishini nazorat qilish byudjetning bajarilishini kuzatish, uning
bajarilishi uchun sarflangan mablag'larni to‘liq va aniq ro‘yxatga olish, mablag‘larning
maqsadga muvofiq sarflanishini ta'minlash. Davlat byudjeti tasdiqlangan dasturga muvofiq
amalga oshirilishi kerak, va uning bajarilishiga doimiy monitoring o‘rnatiladi.
Davlat organlari tomonidan nazorat davlat byudjeti nazorati ko‘pincha quyidagi organlar orqali
amalga oshiriladi: Moliya vazirligi: Moliya vazirligi byudjet mablag'larining o‘z vaqtida va to‘liq
sarflanishini nazorat qiladi. U budjet siyosatining amalga oshirilishini tekshiradi va davlat
byudjeti bo‘yicha hisobotlar tayyorlaydi. Hisob palatasi: hisob palatasi byudjet mablag‘larining
qonuniyligi va maqsadga muvofiqligini tekshiradi. Ularning asosiy vazifasi byudjet
mablag‘larining samarali va to‘g‘ri ishlatilishini tekshirishdir.
Auditorlik tekshiruvlari: davlat auditorlari tashkilotlar va idoralar tomonidan amalga oshirilgan
byudjet sarflarini tekshiradi. Auditorlik tekshiruvlari yordamida byudjet mablag‘larining isrof
bo‘lishi, yo‘qotilishi yoki noqonuniy ishlatilishining oldini olishga yordam beriladi.
Byudjet rejalarining amalga oshirilishining monitoring byudjet rejalarining bajarilishi doimiy
ravishda monitoring qilinadi. Agar tasdiqlangan byudjetga o‘zgartirishlar kiritish zarurati tug‘ilsa,
bu o‘zgartirishlar davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi va ular jamoatchilikka e'lon
qilinadi.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
116
Davlat byudjeti bo‘yicha hisobotlar davlat byudjeti amalga oshirilgandan so‘ng, davlat organlari
va tashkilotlari o‘z faoliyatlari to‘g‘risida hisobotlar tayyorlaydi. Bu hisobotlar jamoatchilik va
parlament tomonidan ko‘rib chiqiladi, natijada byudjet mablag‘larining qayerga sarflangani va
qanday natijalarga erishilganligi haqida qaror qabul qilinadi.
Jamoatchilik va ommaviy nazorat davlat byudjeti nazoratining yana bir jihati – jamoatchilik va
ommaviy nazoratdir. Bu davlat organlari tomonidan faoliyatni oshkora qilish va byudjet
mablag‘larining sarflanishi haqida ochiq ma'lumot berishni ta'minlashni o‘z ichiga oladi.
Ommaviy va jamoat tashkilotlari, shu jumladan, mustaqil auditorlar va nufuzli institutlar byudjet
mablag‘larining samaradorligini tekshiradi.
Qonuniylikni ta'minlash davlat byudjeti nazoratining eng muhim vazifalaridan biri bu mablag‘lar
sarflanishi qonun doirasida bo‘lishini ta'minlashdir. Agar davlat mablag'lari noto‘g‘ri yoki
noqonuniy ishlatilsa, ular bo‘yicha tergov o‘tkaziladi va jazo choralari ko‘riladi.
Byudjetni takomillashtirish byudjet nazorati, shuningdek, davlat byudjeti jarayonlarini
takomillashtirishga yordam beradi. Tahlil va monitoring natijalariga asoslanib, byudjet tizimida
yuzaga kelgan muammolarni hal qilish, samaradorlikni oshirish va byudjet xarajatlarini
optimallashtirishga yo‘naltirilgan chora-tadbirlar ishlab chiqiladi.
Xalqaro tashkilotlarning nazorati ba'zi hollarda, xalqaro moliyaviy tashkilotlar (masalan, Jahon
banki, Xalqaro valyuta jamg‘armasi) ham byudjet jarayonlarini nazorat qilishda ishtirok etishi
mumkin. Ular ko‘pincha davlatlar bilan moliyaviy yordam shartnomalari tuzishda ishtirok
etadilar va mablag‘lar qanday sarflanishini kuzatib boradilar.
Sarflanish Yo‘nalishi
Mablag'lar
(mgn)
Izohlar
Xodimlarning ish haqi va
ijtimoiy to‘lovlar
30%
Xodimlarga
to‘lanadigan
ish
haqi,
pensiya
jamg‘armalariga to‘lovlar, ijtimoiy sug‘urtalar va
boshqalar.
Infratuzilma xarajatlari
20%
Tashkilot binolarini ta'mirlash, jihozlar, kompyuter
texnikasini sotib olish va kommunal xizmatlar.
Xizmatlar ko‘rsatish
25%
Ta'lim, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy xizmatlar,
madaniyat va boshqa sohalarga ajratilgan mablag‘lar.
Materiallar va mahsulotlar 10%
O‘quv
materiallari,
dori-darmonlar,
texnikaviy
uskunalar va boshqa zarur materiallar sotib olish.
Loyihalar va dasturlar
5%
Ijtimoiy va iqtisodiy loyihalar va dasturlarni amalga
oshirish uchun ajratilgan mablag‘lar.
Tadbirlar va faoliyatlar
5%
Madaniy, ilmiy, sport tadbirlarini moliyalashtirish.
Zaruriyatlar va favqulodda
holatlar
5%
Favqulodda holatlar yoki kutilmagan xarajatlar uchun
ajratilgan mablag‘lar.
1-
Jadval
Jadvalning izohli qismlari:
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
117
Xodimlarning ish haqi va ijtimoiy to‘lovlar: Bu bo‘limda tashkilotning asosiy
xodimlariga to‘lanadigan maoshlar, pensiya va ijtimoiy sug‘urta, boshqa mehnat huquqlari
bo‘yicha to‘lovlar ko‘rsatiladi.
Infratuzilma xarajatlari: Bu xarajatlar tashkilot binolarining ta'mirlanishi, yangi jihozlar
sotib olish va boshqa infrastrukturaga oid sarflarni o‘z ichiga oladi.
Xizmatlar ko‘rsatish: Ta'lim, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy yordam, madaniyat, sport va
boshqa ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatish uchun ajratilgan mablag‘lar.
Materiallar va mahsulotlar: Tashkilotlarning faoliyatini qo‘llab-quvvatlash uchun kerak
bo‘ladigan materiallar, kitoblar, dori-darmonlar va texnik uskunalar xaridiga sarflanadi.
Loyihalar va dasturlar: Ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishga qaratilgan maxsus dasturlar,
loyihalar va innovatsion tashabbuslar uchun ajratilgan mablag‘lar.
Tadbirlar va faoliyatlar: Madaniy tadbirlar, ilmiy konferensiyalar, sport musobaqalari va
boshqa jamiyat uchun foydali tadbirlarga ajratilgan mablag‘lar.
Zaruriyatlar va favqulodda holatlar: Kutilmagan vaziyatlar, tabiiy ofatlar yoki boshqa
favqulodda holatlar yuzaga kelganda ajratilgan pul mablag‘lari.
Byudjet tashkilotlarida pul mablag'lari — bu davlat tomonidan moliyalashtiriladigan
tashkilotlarning o‘z faoliyatini amalga oshirish uchun ajratilgan pul mablag'lari bo‘lib, ular
davlat byudjetidan, mahalliy byudjetlardan yoki boshqa manbalardan olinadi. Ushbu mablag'lar
tashkilotlarning ishini tashkil etish, xizmatlar ko‘rsatish va ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish uchun
ishlatiladi.
Byudjet tashkilotlarida pul mablag'larining manbalari: davlat byudjeti: byudjet tashkilotlarining
asosiy moliyaviy manbai davlat byudjeti hisoblanadi. Davlatning moliyaviy rejasiga ko‘ra,
mablag‘lar ta'lim, sog‘liqni saqlash, madaniyat, ijtimoiy xizmatlar va boshqa sohalarga
yo‘naltiriladi.
Mahalliy byudjetlar: Ba'zi byudjet tashkilotlari, masalan, mahalliy ta'lim muassasalari,
kommunal xizmatlar, mahalliy sog‘liqni saqlash va ijtimoiy xizmatlar, o‘z faoliyatini mahalliy
byudjetdan moliyalashtiradi.
Maxsus va maqsadli mablag‘lar: Ba'zida davlat yoki mahalliy hokimiyat tomonidan maxsus
maqsadlar uchun ajratilgan mablag'lar mavjud bo‘lishi mumkin. Masalan, ekologiya yoki
favqulodda vaziyatlar uchun ajratilgan mablag‘lar.
Xalqaro yordam va grantlar: Ba'zi byudjet tashkilotlari xalqaro tashkilotlar (Jahon banki, BMT,
Xalqaro valyuta jamg‘armasi)dan yoki donor davlatlardan grantlar va yordam mablag‘larini
olishlari mumkin. Bu mablag'lar ayniqsa rivojlanayotgan davlatlar va ijtimoiy xizmatlarga
ajratiladi.
Tashqi qarzlar: Ba'zi holatlarda, davlatlar xalqaro moliyaviy institutlardan qarz olishadi va bu
mablag‘lar byudjet tashkilotlariga yo‘naltiriladi. Bu qarzlar davlatning kelajakda amalga
oshiriladigan investitsiya loyihalari va ijtimoiy dasturlari uchun ishlatiladi.
Byudjet tashkilotlarida pul mablag'larining sarflanishi: byudjet tashkilotlarida pul mablag'lari o‘z
faoliyatini amalga oshirish uchun maqsadli ravishda sarflanadi. Ularning asosiy sarf yo‘nalishlari
quyidagilar:
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
118
Odamlar va xodimlar bilan bog‘liq xarajatlar: Byudjet tashkilotlari xodimlarning ish haqi,
ijtimoiy ta'minot va pensiya jamg‘armalariga ajratilgan mablag‘larni sarflaydi. Bu mablag‘lar
xodimlarning mehnat sharoitlarini yaxshilashga, ular uchun o‘qish, malaka oshirish
imkoniyatlarini yaratishga yo‘naltiriladi.
Tashkilotning infratuzilmasi: Binolarni saqlash, ta'mirlash, jihozlar, kompyuter texnikasi va
boshqa zarur jihozlarni sotib olish uchun mablag‘lar sarflanadi. Shuningdek, kommunal
xizmatlar (elektr, suv, issiq suv va boshqalar) uchun ham pul mablag‘lari ajratiladi.
Xizmatlar ko‘rsatish uchun xarajatlar: Davlat tomonidan moliyalashtiriladigan tashkilotlar
ko‘pincha ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatadi (masalan, sog‘liqni saqlash, ta'lim, madaniyat va
boshqalar). Bu xarajatlar o‘z ichiga dori-darmonlar, o‘quv dasturlari, madaniy tadbirlar va
boshqa zarur xizmatlarni o‘z ichiga oladi.
Mahsulotlar va materiallar: Tashkilotlar o‘z faoliyatini samarali olib borish uchun turli
mahsulotlar va materiallarni sotib olishadi. Masalan, ta'lim muassasalari kitoblar, o‘quv
materiallari, texnikaviy uskunalar sotib oladi.
Loyihalar va dasturlar: Byudjet tashkilotlari, ko‘pincha ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishga
qaratilgan loyihalar va dasturlarni amalga oshiradi. Bu dasturlarni amalga oshirish uchun zarur
bo‘lgan mablag‘lar ajratiladi.
Tadbirlar va faoliyatlar: Davlat yoki mahalliy hokimiyatlar tomonidan o‘tkaziladigan turli
ijtimoiy, madaniy, ilmiy va sport tadbirlarini moliyalashtirish. Bu mablag‘lar tadbirlarga zarur
bo‘lgan xodimlarni ishga yollash, tadbirlarni tashkil etish va reklama, axborot materiallarini
chiqarish kabi xarajatlarga sarflanadi.
Byudjet tashkilotlarida pul mablag‘larining nazorati: byudjet tashkilotlarida mablag‘larning
sarflanishi va ishlatilishini nazorat qilish uchun bir nechta mexanizmlar mavjud:
Ichki nazorat: Tashkilot ichida amalga oshiriladi va mablag‘lar to‘g‘ri va samarali ishlatilishini
ta'minlaydi. Tashqi nazorat: Hisob palatasi yoki boshqa davlat organlari tomonidan amalga
oshiriladi. Ular mablag‘larning qonuniy, shaffof va samarali ishlatilishini tekshiradi.
Jamoatchilik nazorati: Byudjet tashkilotlari faoliyatining ochiqligini ta'minlash uchun
jamoatchilik va ommaviy tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladi.
Xulosa
Byudjet tashkilotlaridagi pul mablag‘lari davlat yoki mahalliy byudjetlardan ajratiladi va
ularning sarflanishi qat'iy nazorat qilinadi. Mablag‘lar, asosan, ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatish,
xodimlarga haq to‘lash, infratuzilmani saqlash va boshqa maqsadlar uchun ishlatiladi. Byudjet
tashkilotlarining samarali ishlashini ta'minlash uchun mablag‘larning shaffof va to‘g‘ri
sarflanishi juda muhimdir. Davlat byudjeti nazorati – bu davlat mablag‘larining isrof bo‘lishi va
noqonuniy ishlatilishini oldini olish uchun zarur bo‘lgan tizimdir. U nafaqat davlat organlari,
balki jamoatchilik va xalqaro tashkilotlar tomonidan ham amalga oshiriladi. Bu nazorat
davlatning iqtisodiy barqarorligini, samaradorligini va shaffofligini ta'minlash uchun muhim
ahamiyatga ega. Davlat byudjetini yanada takomillashtrish uchun jahon andozalaridan
foydalanish maqsadga muofiqdir.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
119
Foydalanilgan adaviyotlar ro`yxati:
1.
Meredith, J.R., Shafer, S.M. (2019). "Operations Management for MBAs". Hoboken, NJ:
John Wiley & Sons.
2.
Larson, E.W., & Gray, C.F. (2017). "Project Management: The Managerial Process".
New York, NY: McGraw-Hill Education.
3.
Project Management Institute. (2023). Project Management Body of Knowledge
(PMBOK). www.pmi.org.
4.
ISO. (2022). "ISO 21500 – Guidelines on project management". www.iso.org.
5.
IPMA (International Project Management Association). (2022). "Competence Baseline".
6.
Harvard Business Review. (2022). "Project Management Trends in 2022". www.hbr.org.
