PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
103
TAYMERLAR
Raximberdiyeva Zilola Odiljon qizi
Toshkent kimyo-texnologiya institutining
Yangiyer filiali talabasi
Annotatsiya:
Maqolada taymerlarning turlari, ishlash prinsipi va zamonaviy texnologiyalardagi
qo‘llanilishi tahlil qilinadi. Kelajakdagi istiqbollar va sun’iy intellekt bilan integratsiyasi ko‘rib
chiqiladi.
Kalit so’zlar:
taymer, vaqtni boshqarish, mexanik taymer, elektron taymer, IoT, avtomatlashtirish,
sun’iy intellekt
Abstract.
The article analyzes types of timers, their operating principles, and applications in
modern technologies. Future prospects and integration with artificial intelligence are also
discussed.
Keywords:
timer, time management, mechanical timer, electronic timer, IoT, automation,
artificial intelligence
Aннотация.
В статье анализируются типы таймеров, принципы их работы и применение в
современных технологиях. Рассматриваются перспективы и интеграция с искусственным
интеллектом.
Ключевые слова:
таймер, управление временем, механический таймер, электронный
таймер, IoT, автоматизация, искусственный интеллект
Taymer — vaqtni o‘lchash va boshqarish uchun mo‘ljallangan qurilma bo‘lib, zamonaviy sanoat
va kundalik hayotning ajralmas qismidir. Taymerlar vaqtni aniq taqsimlash, jarayonlarni
avtomatlashtirish va resurslarni samarali boshqarish imkonini beradi. Ularning mexanik va
elektron turlari mavjud bo‘lib, har biri o‘zining afzallik va kamchiliklariga ega.
Taymerlar mikroelektronika va avtomatlashtirish sohasining asosiy komponentlaridan biridir.
Ular asosan uchta rejimda ishlaydi: kechikish bilan ishga tushirish (delay), impuls berish (pulse
generation) va davriy takrorlovchi signal yaratish (periodic mode). Bu rejimlar sanoatda
texnologik jarayonlar ketma-ketligini ta’minlash, robototexnikada harakatlarni sinxronlashtirish
va aloqa tizimlarida signal uzatish uchun ishlatiladi.
Dasturlanuvchi taymerlar (programmable timers) turli turdagi mikrokontrollerlarda mavjud bo‘lib,
ularga asoslangan qurilmalar real vaqt tizimlarida katta rol o‘ynaydi. Masalan, ATmega, STM32,
PIC mikrokontrollerlarida bir nechta taymer modul mavjud bo‘lib, ular PWM (impuls-eni
modulatsiyasi), ADC (analog-raqamli konvertor) va UART (seriyali aloqa) kabi boshqa modullar
bilan uzviy ishlaydi. Bu esa taymerlarni murakkab tizimlar boshqaruvida ajralmas bo‘lishiga olib
keladi.
Sanoat avtomatikasida PLC (programmable logic controller) qurilmalari orqali taymerlar
jarayonlarni rejalashtirilgan ketma-ketlikda ishga tushiradi. Masalan, ishlab chiqarish liniyasida
har bir operatsiya belgilangan vaqt oralig‘ida amalga oshiriladi. Bu tizimlar SCADA yoki HMI
interfeyslari orqali monitoring qilinadi va masofadan turib boshqariladi. Taymerlarning aniqligi
va barqarorligi bu kabi tizimlarning ishonchliligi uchun juda muhimdir.
Zamonaviy taymerlar energetika sohasida ham qo‘llanilmoqda. Elektr energiyasini tejash
maqsadida ko‘plab qurilmalarga taymer asosida avtomatik yoqish/o‘chirish funksiyalari
o‘rnatilgan. Ayniqsa, LED yoritish tizimlarida taymerlar yordamida faqat kerakli vaqtlarda
yoritish faollashtiriladi, bu esa resurslarni tejashga xizmat qiladi.
Shuningdek, tibbiy asbob-uskunalarda taymerlar doimiy tarzda ishlaydi. Elektrokardiograf,
infuzion nasoslar, sterilizatorlar va boshqa uskunalarda taymerlar orqali aniqlik va xavfsizlik
ta’minlanadi. Bu sohada eng muhim jihatlardan biri – ishonchlilik va takrorlanuvchi natijalardir.
Shu sababli, tibbiy taymerlar xalqaro sifat standartlariga to‘liq javob berishi zarur.
PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
104
Telekommunikatsiyada esa taymerlar signallarni kodlash, uzatish va qabul qilishdagi sinxronlikni
ta’minlaydi. Bu jarayonlarda mikrosekundgacha bo‘lgan aniqlik muhim ahamiyatga ega. 5G va
boshqa yuqori chastotali texnologiyalarda vaqt sinxronizatsiyasi taymerlar orqali amalga
oshiriladi.
Bundan tashqari, sun’iy yo‘ldoshlar, navigatsiya tizimlari (GPS), raketa boshqaruvi va
aerokosmik sohalarda taymerlar yuqori darajadagi aniqlik va ishonchlilik bilan ishlaydi. Ularning
nosozligi butun tizimni izdan chiqarishi mumkinligi sabab, bu qurilmalar maxsus sinovlardan
o‘tkaziladi.
Umuman olganda, taymerlar hozirgi zamon texnologiyalarida vaqtni boshqarish orqali jarayonlar
va tizimlarni optimallashtirishning asosiy vositalaridan biri hisoblanadi. Ularning rivojlanishi
texnik taraqqiyotning ajralmas qismi bo‘lib qolmoqda.
Mexanik taymerlar mexanizm asosida ishlaydi, odatda uzatmalar va spiraillar orqali vaqt
hisoblanadi. Ular qulay, sodda va elektr ta’minotisiz ishlashi mumkin, ammo aniqlik darajasi
elektron taymerlarga nisbatan pastroq. Elektron taymerlar esa raqamli yoki analog sxemalar
yordamida ishlaydi, ular aniqroq va ko‘p funktsional imkoniyatlarga ega. Elektron taymerlar
mikroprotsessorlar bilan integratsiyalashgan holda murakkab boshqaruv tizimlarida qo‘llaniladi.
Taymerlar sanoat jarayonlarida vaqtni boshqarish, ishlab chiqarish liniyalarini avtomatlashtirish
uchun keng ishlatiladi. Masalan, sug‘orish tizimlarida suv berishni belgilangan vaqtda boshlash va
tugatish, oshxona texnikasida pishirish vaqtini avtomatik sozlash, laboratoriyada tajribalar
davomiyligini aniq belgilash imkonini beradi. Shuningdek, IoT (Internet of Things)
texnologiyalarida taymerlar aqlli uy tizimlarining asosiy qismi sifatida xizmat qiladi.
Zamonaviy taymerlar sun’iy intellekt va mashinani o‘rganish algoritmlari bilan jihozlanmoqda.
Bu texnologiyalar yordamida taymerlar foydalanuvchining odatlarini o‘rganib, vaqtni
boshqarishni avtomatik va individual tarzda sozlash imkonini beradi. Shu bilan birga, energiya
samaradorligini oshirish va xavfsizlikni ta’minlashga xizmat qiladi.
Taymerlar nafaqat vaqtni o‘lchash vositasi, balki avtomatlashtirish va samaradorlikni oshirishning
muhim elementi hisoblanadi. Mexanik va elektron taymerlarning har biri o‘z joyida samarali
ishlaydi. Kelajakda taymerlar yuqori texnologiyalar bilan integratsiyalashgan holda aqlli
tizimlarning asosiy qismi bo‘lib qoladi.
Taymerlar – bu vaqtni aniqlik bilan boshqarish imkonini beruvchi qurilmalardir. Ular oddiy
kundalik ishlardan tortib, murakkab sanoat jarayonlarigacha keng ko‘lamda qo‘llaniladi.
Taymerlar yordamida harakatlar, signallar yoki tizimlar ma’lum vaqt oralig‘ida avtomatik ishga
tushadi yoki to‘xtaydi. Bu ularni har qanday avtomatlashtirish tizimining asosiy komponentiga
aylantiradi.
Zamonaviy texnologiyalar rivojlanishi bilan taymerlar ham jiddiy o‘zgarishlarga uchramoqda.
Avvallari faqat mexanik elementlardan iborat bo‘lgan bu qurilmalar, hozirda elektron, raqamli va
dasturiy shakllarda mavjud. Mikroprotsessorli tizimlarda taymerlar muhim funksiyalarni bajaradi:
kechikishlar, impulslar yaratish, davriy ishlarni boshqarish va boshqalar.
Masalan, aqlli uy tizimlarida taymerlar yoritishni avtomatik yoqib-o‘chirish, isitish tizimini
kerakli vaqtda faollashtirish uchun ishlatiladi. Sanoatda esa ishlab chiqarish liniyalarining aniqligi
va sinxronligini ta’minlashda taymerlarning roli beqiyos. Bundan tashqari, tibbiyot uskunalarida,
laboratoriyalarda, transport tizimlarida ham taymerlar keng qo‘llaniladi.
Ularning funksional imkoniyatlari mikrosekundlardan tortib, bir necha kunlargacha bo‘lgan vaqt
oralig‘ini o‘lchashga imkon beradi. Bunday keng diapazon ularni deyarli barcha sohalarda
qo‘llash imkonini yaratadi. Elektron taymerlar raqamli displeylar bilan jihozlangan bo‘lib,
foydalanuvchiga aniq ko‘rsatkichlarni taqdim etadi. Ularni dasturlash, sozlash va boshqarish ham
qulay, bu esa ular bilan ishlashni soddalashtiradi.
Bugungi kunda taymerlar sun’iy intellekt asosida ishlab chiqilayotgan tizimlarga integratsiya
qilinmoqda. Ular foydalanuvchi odatlarini o‘rganib, vaqtni boshqarishni avtomatik ravishda
PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
105
takomillashtiradi. Bu esa resurslarni tejash, unumdorlikni oshirish va xavfsizlikni ta’minlashga
xizmat qiladi.
Taymerlarning boshqa bir muhim jihati – ularning ishonchliligi va chidamliligidir. Sifatli
taymerlar uzoq muddat ishlaydi, aniq vaqt hisoblaydi va og‘ir sharoitlarda ham barqaror ishlashga
qodir. Shu sababli, ularni ishlab chiqarishda xalqaro standartlar (masalan, ISO va IEC)ga amal
qilinadi.
Xulosa
Xulosa qilib aytganda, taymerlar zamonaviy texnologik taraqqiyotda muhim o‘rin egallaydi. Ular
orqali vaqt, energiya va ish jarayonlari ustidan to‘liq nazoratni qo‘lga kiritish mumkin. Bu
qurilmalarning texnologik taraqqiyot bilan birga yanada aqlli, aniq va samarador shakllarga kirib
borayotgani – ularning kelajakda yanada keng qo‘llanilishidan dalolat beradi. Taymerlar bugungi
texnologik taraqqiyotda vaqtni boshqarish va avtomatlashtirishning muhim vositalaridan biri
hisoblanadi. Ular yordamida turli jarayonlarni aniq va ishonchli tarzda boshqarish, inson
ishtirokisiz avtomatik ishga tushirish yoki to‘xtatish mumkin bo‘lmoqda. Mexanik va elektron
shakllarda mavjud bo‘lgan taymerlar sanoat, tibbiyot, transport, uy-ro‘zg‘or va axborot
texnologiyalari kabi ko‘plab sohalarda keng qo‘llaniladi. Zamonaviy taymerlar sun’iy intellekt va
IoT tizimlari bilan uyg‘unlashib, foydalanuvchining ehtiyojlariga moslasha oladigan aqlli
boshqaruv imkoniyatlarini yaratmoqda. Shunday ekan, taymerlar nafaqat vaqtni hisoblovchi oddiy
qurilma, balki kompleks tizimlar samaradorligini oshiruvchi zamonaviy texnologik vosita sifatida
ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Adabiyotlar:
1.
Brown, A. Modern Timing Devices and Their Applications, Industrial Engineering Journal,
2020.
2.
Chen, L. Smart IoT Timers in Automated Systems, International Journal of Smart
Technology, 2021.
3.
Иванов, П. Электронные и механические таймеры: обзор и перспективы, Техника и
Время, 2022.
4.
ISO 8601:2004 Data elements and interchange formats – Information interchange –
Representation of dates and times.
5.
IEC 61508 Functional safety of electrical/electronic/programmable electronic safety-
related systems, 2010.
