204
ҲОКИМИЯТ ВАКИЛИГА ҚАРШИЛИК КЎРСАТИШ БИЛАН БОҒЛИҚ
ЖИНОЯТЛАРДА ОБЪЕКТИВ БЕЛГИЛАРИНИНГ ЖИНОИЙ-ҲУҚУҚИЙ
ХУСУСИЯТЛАРИ
Обид АЛИМОВ
Ўзбекистон Республикаси Жамоат хавфсизлиги университети мустақил
изланувчиси
УГОЛОВНО-ПРАВОВАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ОБЪЕКТИВНЫХ
ПРИЗНАКОВ В ПРЕСТУПЛЕНИЯХ
,
СВЯЗАННЫХ С
СОПРОТИВЛЕНИЕМ ПРЕДСТАВИТЕЛЯМ ВЛАСТИ
Обид АЛИМОВ
Самостоятельный соискатель Университета Общественной безопасности
Республики Узбекистан
CRIMINAL-LEGAL CHARACTERISTICS OF OBJECTIVE SIGNS OF
CRIMES RELATED TO RESISTANCE TO A REPRESENTATIVE OF THE
AUTHORITIES
Obid ALIMOV
Independent researcher of the University of Public Safety of the Republic of
Uzbekistan
Аннотaция
:
Мақолада ҳокимият вакилига қаршилик кўрсатиш
жиноятининг ижтимоий хавфлилиги
,
мазкур турдаги жиноятнинг объектив
белгилари
,
хусусан
,
ушбу турдаги жиноятларнинг объекти ва объектив томон
белгилари бир қатор олимларнинг илмий хулосалари
,
хорижий давлатлар
қонунчилиги асосида очиб беришга ҳаракат қилинган
.
Аннотaция
:
В статье рассматривается общественную опасность
преступления сопротивления власти
,
объективные признаки данного вида
преступления
,
в частности
,
объект и объективную сторону данного вида
преступления на основе научных выводов ряда ученых и законодательством
зарубежных стран
.
205
Abstract:
The article deals with the social danger of the crime of resistance to
power, the objective signs of this type of crime, in particular, the object and the
objective side of this type of crime based on the scientific findings of a number of
scientists and the legislation of foreign countries.
Ключевые слова
:
представитель власти
,
правоохранительные органы
,
сопротивление
,
применение силы
,
объект
,
объективная сторона
.
Калит сўзлар
:
ҳокимият вакили
,
ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар
,
қаршилик кўрсатиш
,
зўрлик ишлатиш
,
объект
,
объектив томон
.
Keywords:
government representative, law enforcement agencies, resistance, use
of force, object, objective side.
Ўзбекистон Республикасида ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг
асосий вазифаси жамоат тартибини сақлаш ва жамоат хавфсизлигини
таъминлашдир
.
Ушбу фаолиятни амалга оширишга тўсқинлик қилиш мамлакатда
фуқаролар хавфсизлигининг нормал ҳолатини беқарорлаштиришга олиб келади
.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг
2021
йил
29
ноябрдаги
“Ўзбекистон Республикаси жамоат хавфсизлиги концепцияси
”[1]
нинг
4-
бандига
кўра
,
Жамоат хавфсизлигини таъминлаш фаолияти асосий тамойилларидан бири
бу фуқароларнинг ҳуқуқлари
,
эркинликлари ва қонуний манфаатларини муҳофаза
қилиш ҳамда уларни ҳурмат қилишдан иборат
.
Ҳокимият вакилига қаршилик кўрсатиш жиноятлари ижтимоий
муносабатларнинг икки гуруҳига тажовуз қилади
:
бутун давлат органлари ишини
бузади
,
шу билан бирга унинг самарадорлигини пасайтирадиган
ижтимоий
-
оммавий
ва
шахслараро
муносабатлардир
[2].
Бир қатор адабиётларда ҳокимият вакилига тажовуз қилиш билан боғлиқ
жиноятнинг бевосита объектини аниқлаш бўйича мунозаралар бўлмоқда
.
Ҳокимият вакилига қаршилик кўрсатиш объекти масаласига бағишланган
рус ҳуқуқшунос олимларининг асарларини ўрганиш шуни кўрсатадики
,
олимлар
206
орасида бу масала бўйича ягона тўхтамга келингани йўқ
,
гарчи уларнинг
кўпчилиги мазкур жиноят кўп объектли деган фикрда
[3].
Баъзи олимлар
(
Г.Ф.Поленов
)
мазкур жиноятларнинг икки объектли
эканлигини таъкидлаб
,
бошқарув субъектларига таъсир қиладиган жиноятлар
учун асосий белгиловчи объекти
–
бу уларнинг нормал фаолияти
,
полиция
ходимларининг
,
халқ отрядлари ва халқ посбонларининг обрўси ҳисобланса
,
ушбу жиноятни содир этишда полиция ходимларининг
,
халқ отрядлари ва халқ
посбонларининг шахсий манфаатлари иккинчи объект сифатида намоён бўлади
.
Мазкур қарашларга Е.А.Козельцев ҳамда П.П.Осиповлар ҳам қўшилишади
[4].
Мазкур фикрни А.Г.Брагина ҳам ўз тадқиқотида таъкидлаб ўтган
,
яъни
унинг фикрича
,
ҳокимият вакилини ҳақорат қилиш жинояти икки ёқлама
хусусиятга эга
,
у иккита асосий тўғридан-тўғри объектни ўз ичига олади
:
ҳокимият вакилларининг бошқарув фаолияти
,
шунингдек
,
ҳокимият вакилининг
шаъни ва қадр-қиммати
[5].
Вандан-Иш Амарсанаа
[6]
ва Р.Т.Гамидовлар
[7]
тажовузларнинг бевосита объекти сифатида жамоат хавфсизлиги бўлиши
позициясида туради
.
Бизнингча ҳам ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимларига қарши
қаратилган жиноятларнинг асосий объекти бу ходимларнинг хизматдаги
вазифаларини бажариш жараёнида вужудга келадиган ижтимоий муносабатлар
ҳисобланса ва қўшимча объект сифатида
–
уларнинг ҳаёти
,
соғлиғи
,
шаъни
,
қадр
-
қиммати
,
жисмоний ва руҳий дахлсизлиги
,
шахсий хавфсизлиги ҳимояланади
.
Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ходимлари ўз фаолиятининг табиатига
кўра
,
кўп ҳолларда уларнинг ҳаёти ва соғлиғига тажовуз қилиш билан боғлиқ
қаршилик кўрсатадиган жиноятчилар билан тўқнашишига тўғри келади
.
Ушбу
турдаги жиноят учун жавобгарлик Ўзбекистон Республикаси Жиноят
кодексининг
219-
моддасида назарда тутилган бўлиб
,
унинг объектив томони
“хизмат вазифасини бажараётган ҳокимият вакилининг қонуний фаолиятига ёки
фуқаровий бурчини бажараётган шахсга фаол қаршилик кўрсатишда ёки қандай
шаклда бўлмасин ўзининг хизмат вазифасини бажариш ёки фуқаровий бурчини
207
бажаришдан воз кечишга
,
шунингдек қонунга хилоф ҳаракатлар содир этишга
мажбур қилиш
”[8]
да ифодаланади
.
Л
.A.
Букалерова ўз тадқиқот ишида жиноят таркибининг элементларидан
бири
–
жиноятнинг объектив томонини қуйидагича изоҳлайди
:
–
жиноятнинг объектив томон белгиларисиз
,
субъектнинг ҳаракатларида
жиноят аломатлари бўлмайди
;
–
объектив томон белгиларини тўғри белгилаш билан жиноятни маъмурий
ҳуқуқбузарликдан аниқ ажратиш имконини беради
;
–
жиноятнинг объектив томонини таҳлил қилиш содир этилган жиноий
қилмишнинг малакасига
,
жиноятнинг ижтимоий хавфлилик даражасини
баҳолашга
,
натижада субъектнинг табиати ва жавобгарлик даражасига сезиларли
таъсир қилади
;
–
жиноятнинг объектив томони элементлари суд томонидан жазонинг тури
ва миқдорини белгилашда
,
қолаверса
,
жазони енгиллаштирувчи ва
оғирлаштирувчи ҳолатлар сифатида ҳисобга олинишида асос бўлади
[9].
Шарҳланаётган жиноятни тўғри квалификaция қилиш учун қуйидагиларни
аниқлаш лозим
:
–
қаршилик кўрсатиш ҳокимият вакили ёки фуқаровий бурчини
бажараётган шахснинг қонуний
,
яъни қонунга зид бўлмаган ҳаракатларига қарши
йўналтирилганлиги
;
–
қаршилик кўрсатиш шахс томонидан ўз хизмат вазифаси ёки
фуқаровий бурчи ижро этилаётган вақтида содир этилганлиги
[10].
Ўзбекистон Республикаси ЖКнинг
2019-
моддаси
“
Ҳокимият вакилига ёки
фуқаровий бурчини бажараётган шахсга қаршилик кўрсатиш
”
жинояти объектив
томонини таҳлил қилар эканмиз
,
худди шу мазмундаги Ўзбекистон Республикаси
МЖтКнинг
195-1951
-моддалари
“
Ички ишлар органлари ходимларининг ўз
хизмат бурчларини бажаришларига қаршилик кўрсатиш
”
ҳамда
“
Ўзбекистон
Республикаси Миллий гвардияси ҳарбий хизматчиларининг
(
ходимларининг
)
ўз
хизмат бурчларини бажаришларига қаршилик кўрсатиш”га тўхталиб ўтсак
.
208
Ўзбекистон Республикаси МЖтКнинг
195-1951
-моддаларида назарда
тутилган ҳуқуқбузарликлар қуйидаги ҳаракатлар билан содир этилади
,
яъни
:
–
ходимининг ўз вазифаларини бажариши билан боғлиқ қонуний
талабларини бажармасликка омма олдида ҳар қандай шаклда даъватлар қилиш
;
–
ходимларга оммавий равишда бўйсунмасликни келтириб чиқариш
мақсадида била туриб сохта уйдирмаларни тарқатиш
.
Ушбу тадқиқот доирасида ҳокимият вакилига нисбатан жисмоний ва руҳий
зўрлик ишлатиш ёхуд зўрлик ишлатиш билан қўрқитиш учун жиноий
жавобгарликни такомиллаштириш масалалари ёритиб берилмоқда
.
Хусусан
,
амалдаги ЖКнинг
112-
моддаси
3-
қисми ўлдириш ёки зўрлик ишлатиш билан
қўрқитиш ўз хизмат ёки фуқаролик бурчини бажариши муносабати билан шахсга
ёки унинг яқин қариндошларига нисбатан содир этилганлик учун жавобгарликни
назарда тутган бўлса-да
,
мазкур параграф аввалида келтирган таъкидимизга
асосланиб
,
мазкур турдаги жиноятларнинг бевосита объекти ҳокимият
вакилининг шахсий манфаатлари эмас
,
балки бошқарув тартиби
,
жамоат
хавфсизлиги
,
жамоат тартиби ҳисобланади
.
ЖКнинг
112-
моддасининг асосий
объекти эса
,
шахсга қарши жиноят ҳисобланади
.
Шу ўринда Ю.В.Баглайнинг ҳам таъкиди ўринли деб ҳисоблаймиз
,
зеро
,
унинг айтишича
“
Бундай ҳолларда ҳокимият вакилининг шахсига етказилган
зарар айбдор шахс томонидан фақат маълум бир шахсга қопланади
,
жиноятнинг
объекти бўлган ҳокимият
,
бошқарув ва жамоат бирлашмалари органларининг
нормал фаолияти
,
давлат манфаатлари ҳисобга олинмайди
”[4].
Ўтказилган тадқиқотлар ҳокимият вакилига қарши содир этилган
жиноятларни бошқа
,
турдош жиноятлардан ажратиш зарурлигини кўрсатмоқда
.
Бу
,
биринчи навбатда
,
Жиноят кодексининг
219-
моддасида назарда тутилган
ҳокимият вакилининг ҳаёти
,
соғлиғи
,
шахсий дахлсизлиги
,
шаъни ва қадр
-
қимматига тажовуз қилса-да
,
жиноятнинг махсус объекти бошқарув тартиби
ҳисобланади
,
иккинчи томондан жиноятнинг бошқа махсус ва бевосита
объектлари доирасини
(97-
м
. 2-
қ
. “
г
”
банди
; 104-
м
. 2-
қ
. “
б
”
банди
; 105-
м
. 2-
қ
. “
в
”
209
банди
; 112-
м
. 3-
қ
.; 140-
м
. 3-
қ
. “
а
”
банди
; 173-
м
. 3-
қ
. “
а
”
банди
; 277-
м
. 3-
қ
. “
г
”
банди
– “
хизмат вазифаси ёки фуқаролик бурчини бажарганлиги муносабати билан
шахсга ёки унинг яқин қариндошларига нисбатан
”)
фарқлаш зарур
.
Ю.В.Баглай бу каби нормалар рақобатини ҳамда жиноятларни ўзаро бир
-
биридан фарқлашди қуйидагиларни инобатга олиш керак деб ҳисоблайди
:
–
жабрланувчилар доирасига кўра
;
–
жиноятчининг ниятига кўра
;
–
мотив ва мақсадига кўра
;
–
объектив томоннинг белгиларига кўра
[4].
Амалдаги ЖК
219-
моддаси биринчи қисми ҳокимият вакилига фаол
қаршилик кўрсатганлик учун жавобгарликни белгиласа
,
модданинг иккинчи
қисми объектив томондан ҳокимият вакилининг ўзининг хизмат вазифасини
бажаришдан воз кечишга
,
шунингдек қонунга хилоф ҳаракатлар содир этишга
мажбур қилишда ифодаланади
.
Бироқ
,
модда диспозициясида хизмат вазифасини бажараётган ҳокимият
вакилининг қонуний фаолиятига ёки фуқаровий бурчини бажараётган шахсга
фаол қаршилик кўрсатиш чегараси аниқ белгилаб берилмаганлиги бугунги кунда
мазкур
жиноятларни
квалификaция
қилишда
,
уларни
маъмурий
ҳуқуқбузарликлардан ажратиш чегараларини белгилашда
,
шунингдек
,
жиноятлар
мажмуи тарзида квалификaция қилишда турли хил талқин қилинишларга ва
тушунмовчиликларга сабаб бўлмоқда
.
Амалдаги ЖКнинг
219-
моддаси биринчи қисми мазмунидаги фаол
қаршилик кўрсатиш деганда
,
айбдор томонидан ҳокимият вакили ёки фуқаровий
бурчини бажараётган шахснинг ўз вазифаларини адо этишига тўсқинлик қилишга
қаратилган ҳаракатлари
,
масалан
,
жиноятчини ушлашга
,
жиноят қуролларини
тортиб олишига
,
тинтув ўтказилишига тўсқинлик қилиши
,
эркинликларни
чеклаши ва ҳ.к
.
содир этилишини тушуниш зарур
.
Бунда
,
фаол қаршилик
кўрсатиш жисмоний зўрлик ишлатиш ёки шундай зўрликни қўллаш билан таҳдид
қилиш орқали амалга оширилиши мумкин
.
Бунда жисмоний таъсир кўрсатишда
210
ифодаланадиган зўрлик жисмоний оғриқни етказмаслиги ҳам мумкин
.
Хусусан
,
зўрлик ҳокимият вакилини ўз мансаб мажбуриятларини бажариш имкониятидан
маҳрум қилиш мақсадида ушлаб туришда
,
бир жойдан иккинчи жойга кўчишига
тўсқинлик қилишда ифодаланиши мумкин
[10].
Яъни
,
ҳуқуқни қўллаш жиҳатидан айтадиган бўлсак
,
ЖКнинг
219-
моддаси
биринчи ва иккинчи қисм диспозицияларида ифодаланадиган қаршилик кўрсатиш
ва мажбурлаш доираси фақатгина енгил тан жароҳатигача бўлган ҳолатгача
(Соғлиқнинг қисқа вақт
,
яъни олти кундан ортиқ
,
аммо йигирма бир кундан кўп
бўлмаган муддатга ёмонлашувига ёки умумий меҳнат қобилиятининг унча узоқ
бўлмаган муддатга йўқотилишига сабаб бўлган қасддан баданга енгил шикаст
етказиш
)
инобатга олинади
.
Агарда
,
қаршилик кўрсатиш ва мажбурлаш ҳокимият вакили ёки
фуқаровий бурчини бажараётган шахсга ўртача оғир ва оғир тан жароҳати билан
содир этилса
,
жиноятлар мажмуи тарзида квалификaция қилиниши лозим
.
Шу ўринда амалий бир мисол билан эътиборингизни яна бир ўзаро ўхшаш
моддаларга қаратмоқчиман
,
яъни ҳокимият вакили ўз хизмат вазифасини
бажариш жараёнида фуқаро унга ҳеч бир сабабсиз ёки қаршилик кўрсатиш
мақсадида юзига
“
оддий тарсаки
”
туширди
.
Мазкур ҳолатни квалификaция
қилишда
3
та моддалар ўзаро рақобатга киришади
,
яъни
,
ЖКнинг
140-
м
. 3-
қ
. “
а
”
банди
–
жабрланувчини ўз хизмат ёки фуқаролик бурчини бажариши муносабати
билан боғлиқ ҳолда ҳақорат қилиш
; 219-
м
.
хизмат вазифасини бажараётган
ҳокимият вакилининг қонуний фаолиятига ёки фуқаровий бурчини бажараётган
шахсга фаол қаршилик кўрсатиш ва
277-
м
. 3-
қ
. “
г
”
банди
–
жамоат тартибини
сақлаш вазифасини бажариб турган ҳокимият вакили ёки жамоатчилик вакилига
ёхуд безорилик ҳаракатларининг олдини олиш чорасини кўрган бошқа
фуқароларга қаршилик кўрсатиб содир этилган безорилик
.
Мазкур таъкидларни асослаб беришга ҳаракат қиламиз
.
Ҳақорат
–
бу
жабрланувчи шахсининг номаъқул кўринишдаги салбий баҳоси бўлиб
,
шахснинг
шаъни ва қадр-қимматини ерга уради
,
унинг маънавий қиёфасини ҳам
211
атрофидагилар назарида
,
ҳам ўзининг назарида поймол қилади
.
Ҳақорат турли
кўринишларда ва усулларда намоён бўлади
.
У фақат оғзаки
,
ёзма
,
бевосита
тегмасдан тана ҳаракатлари орқали
(
жабрланувчи тарафга қараб туфлаш
,
хунук
қилиқлар билан ва ҳ.к
.)
ва бевосита тегиш билан тана ҳаракатлари орқали
,
лекин
жабрланувчига жисмоний зарар етказмасдан
(
итариб юбориш
,
кийимларини
йиртиш ва ҳ.к
.)
содир этилиши мумкин
.
Кўпчилик ҳолларда
,
ҳақорат бевосита рўй
беради
,
лекин у билвосита ҳам бўлиши мумкин
.
Ҳақоратни безориликдан
ажратиш керак ва бу ерда мотив ва мақсад ҳақоратнинг содир этилишида асосий
роль ўйнайди
.
Қасддан безорилик мақсадида нолойиқ кўринишда шахс шаъни ва
қадр-қимматини таҳқирлаш
(
қоида бўйича
,
жамиятда айбдор томонидан одоб
-
ахлоқ қоидаларининг бузилиши
)
бошқа зарур белгилар мавжудлигида ЖКнинг
277-
моддаси
(
Безорилик
)
билан квалификaция қилинади ва ЖКнинг
140-
моддаси
бўйича қўшимча квалификaция қилишни талаб этмайди
[10].
Юқорида келтирилган таҳлиллар асосида
,
амалдаги ЖК
219-
моддасида
объектив томондан фақатгина ҳокимият вакилига фаол қаршилик кўрсатилганлик
учун жавобгарликни белгилаш ҳамда мазкур модданинг иккинчи қисми объектив
томондан зўрлик ишлатиш орқали
,
яъни ҳокимият вакилига
,
фуқаровий бурчини
бажараётган шахсга
,
уларнинг яқин қариндошларига нисбатан зўрлик ишлатиш
орқали содир этилишини инобатга олиб алоҳида моддага ажратиш мақсадга
мувофиқ
.
Худди шундай қиёсий таҳлил соғлиққа қарши жиноятлар билан
солиштирганда шуни айтиш мумкинки
,
ЖКнинг
104-105-
моддалари моддий
таркибли ҳисобланади ва албатта ўртача оғир ёки оғир тан жароҳатлари келиб
чиқишини талаб этади
,
ЖКнинг
219-
моддаси эса формал таркибли ҳисобланади
ва оқибатда тан жароҳатларини келтириб чиқариши талаб этмайди
.
Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг
1999
йил
30
апрелдаги
“Ўзгалар мулкини ўғрилик
,
талончилик ва босқинчилик билан талон-торож
қилиш жиноят ишлари бўйича суд амалиёти тўғрисида
”
ги
30-
сонли қарорида
“
Ҳаёти ёки соғлиқ учун хавфли бўлмаган зўрлик
деганда
,
енгил тан жароҳати
212
етказишни тушуниш лозим
.
Бундай зўрлик жабрланувчига жисмоний азоб
берувчи ёки унинг эркинлигини чеклаб қўювчи ҳаракатларда ифодаланиши
мумкин”лиги кўрсатилган
.
Олий суд Пленумида
“
Ҳаёт учун хавфли бўлган зўрлик ишлатиш деганда
унинг ишлатилиши жабрланувчининг ҳаёти учун аниқ бўлган хавфни вужудга
келтирувчи ҳолат
(
масалан
,
жабрланувчини бўғиш
,
бошини сув остида ушлаб
туриш ва ҳ.к
.)[11]
тушунилади
.
Бу борада К.В.Безручко
, “
ҳаё
т
ёки соғлиқ учун хавфли бўлмаган зўрлик
деганда қасддан содир этиладиган
,
соғлиққа шикаст етказмайдиган калтаклаш ёки
жисмоний оғриқ ва эркинликни чеклашга қаратилган
,
ижтимоий хавфли
,
ғайриқонуний хатти-ҳаракатлар тушунилади
”
дея таърифлаган бўлса
,
ҳаёт ёки
соғлиқ учун хавфли бўлган зўрлик
деганда
,
жабрланувчининг соғлиғига қисқа
вақт муддатга ёмонлашувига ёки умумий меҳнат қобилиятининг унча узоқ
бўлмаган муддатга йўқотилишига сабаб бўлган енгил
,
ўртача оғир ва оғир шикаст
етказадиган зўравонлик ишлатиш билан тавсифланган қасддан
,
ижтимоий
хавфли
,
ноқонуний хатти-ҳаракатлар тушунилиши лозим дея таърифлайди
[3].
Бир қатор олимлар томонидан
“
зўрлик
”
атамасига муаллифлик таърифлари
келтирилган бўлиб
,
К.В.Безручконинг фикрича
“
зўрлик
деганда
,
жисмоний куч
ишлатиш билан тавсифланувчи қасддан
,
ижтимоий хавфли
,
ноқонуний
ҳаракатлар бевосита ёки билвосита
(
вояга етмаганлар ёрдамида
,
ҳайвонлар
,
руҳий
касалликларга чалинган шахслар
)
тажовуз
,
шунингдек
,
жабрланувчининг
иродасига қарши унинг танасига шахсий дахлсизлигини бузиб
,
соғликка зарар
етказиш ёки ҳаётдан маҳрум қилиш
,
эркинликни чеклаш мақсадида кучли таъсир
қилувчи
,
заҳарли
,
заҳарловчи
,
радиоактив моддаларни
,
гиёҳвандлик воситалари
,
уларнинг аналоглари ёки психотроп моддаларни киритиш
(
жисмоний зўрлик
),
шу
билан бирга
,
жабрланувчига ёки унинг яқин қариндошларига юқорида
кўрсатилган ҳаракатларни амалга ошириш орқали ёки амалга оширишни таҳдид
қилиш орқали ахборотли таъсир қилиш ёхуд жабрланувчининг содир бўлаётган
213
воқеани англай олмайдиган руҳий ҳолатга солиш
(
психиатрия ва психотерапия
методларини қўллаган ҳолда/руҳий зўравонлик
)[3].
Фикримизча
,
амалдаги Жиноят кодексида
"
зўрлик
", "
жисмоний зўрлик
"
ва
"руҳий зўрлик
"
каби тушунчаларнинг мустаҳкамланиши ҳуқуқни қўлловчи
органлар ва амалиёт ходимлари орасида турлича талқин қилинишларга чек қўйиш
билан бирга
,
зўрлик ишлатиб содир этиладиган жиноятларни саралаш амалиётини
соддалаштиришга имкон беради
.
К.В.Безручконинг фикрича
, “
мажбурлаш
бу жабрланувчининг шахсий
дахлсизлигига тажовуз қиладиган зўравонлик ишлатишда ифодаланган
,
жабрланувчининг иродасига таъсир қилиши мумкин бўлган ҳаракатларни содир
этиш таҳдиди ҳақидаги маълумотларни унинг эътиборига етказиш билан боғлиқ
бўлган ҳаракатлар
”[3].
Амалдаги Жиноят кодексида жисмоний ёки руҳий мажбурлашни қўллаб
содир этиладиган жиноятлар турлари алоҳида кўрсатиб ўтилган
,
жумладан
,
Жиноят кодекси
411
-моддасида Жисмоний ёки руҳий мажбурлаш ёхуд қўрқитиш
натижасида қилмиш содир этиш жиноятни истисно қилувчи ҳолат сифатида
баҳоланган
, 115-
модда Аёлни ўз ҳомиласини сунъий равишда туширишга
мажбурлаш
, 1151
-модда Инсонни ундан аъзоларини ва
(
ёки
)
тўқималарини
трансплантaция учун олишга розилик беришга мажбурлаш
,
зўрлик ишлатиб ёки
зўрлик ишлатиш билан қўрқитиб содир этилган бўлса
, 135-
модда Одам савдоси
ўғирлаш
,
зўрлик ишлатиш ёки зўрлик ишлатиш билан қўрқитиш ёхуд
мажбурлашнинг бошқа шаклларини қўллаш орқали содир этилган бўлса
, 149-
модда тафаккур мулки объектига нисбатан муаллифлик ҳуқуқини ўзлаштириб
олиш
,
ҳаммуаллифликка мажбурлаш
, 1921
-модда Хусусий мулк ҳуқуқини бузиш
-
мулкдорнинг ўз мол-мулкига бўлган ҳуқуқидан воз кечишга мажбурлаш
, 219-
модда ҳокимият вакилига ёки фуқаровий бурчини бажараётган шахсларни қандай
шаклда бўлмасин ўзининг хизмат вазифасини бажариш ёки фуқаровий бурчини
бажаришдан воз кечишга
,
шунингдек қонунга хилоф ҳаракатлар содир этишга
мажбур қилиш
.
Мазкур нормаларни таҳлил этадиган бўлсак
,
деярли барча
214
нормаларда
“
мажбурлаш
”
атамаси замирида
“
руҳий мажбурлаш
”
тушунилиб
келинмоқда
.
Юқоридагиларни инобатга олган ҳолда
, “
руҳий мажбурлаш деганда
,
бошқа
шахснинг иродасини бостириш ёки жиноятчи учун фойдали бўлган
ҳаракатларнинг содир этилишига эришишга қаратилган шахснинг руҳиятига
тўғридан-тўғри ёки билвосита ҳуқуққа хилоф ахборот орқали таъсири
”
тушунилади
.
Юқоридагиларни инобатга олган ҳолда
,
ҳокимият вакилига қаршилик
кўрсатиш ўз мазмунида тўлиқ
“
зўрлик ишлатиш
”
атамасини қамраб
олмаганлигини инобатга олиб
,
амалдаги Жиноят кодекси
219-
моддасини
қуйидаги таҳрирда баён этиш мақсадга мувофиқ
:
“2191
-модда
.
Ҳокимият вакилига ёки фуқаровий бурчини бажараётган
шахсга нисбатан зўрлик ишлатиш
Ҳокимият вакилига ёки фуқаровий бурчини бажараётган шахсга ёхуд
уларнинг яқин қариндошларига нисбатан қандай шаклда бўлмасин ўзининг
хизмат вазифасини бажаришдан воз кечишга
,
шунингдек
,
қонунга хилоф
ҳаракатлар содир этишга мажбур қилиш мақсадида
,
худди шунингдек хизмат
вазифаларини бажарганлиги муносабати билан ўч олиш мақсадида ҳаёт ёки
соғлиқ учун хавфли бўлмаган зўрлик ишлатиш
, —
уч йилдан беш йилгача озодликни чеклаш ёки уч йилдан беш йилгача
озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади
.
Ҳокимият вакилига ёки фуқаровий бурчини бажараётган шахсга ёхуд
уларнинг яқин қариндошларига нисбатан қандай шаклда бўлмасин ўзининг
хизмат вазифасини бажаришдан воз кечишга
,
шунингдек қонунга хилоф
ҳаракатлар содир этишга мажбур қилиш мақсадида
,
худди шунингдек хизмат
вазифаларини бажарганлиги муносабати билан ўч олиш мақсадида ҳаёт ёки
соғлиқ учун хавфли бўлган зўрлик ишлатиш орқали содир этилган бўлса
,
‒
беш йилдан саккиз йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади
.
215
Ушбу модданинг биринчи ёки иккинчи қисмида назарда тутилган
ҳаракатлар
:
а
)
икки ёки ундан ортиқ шахсга нисбатан
;
д
)
бир гуруҳ шахслар томонидан
;
е
)
такроран ёки хавфли рецидивист томонидан содир этилган бўлса
–
саккиз йилдан ўн йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади
”.
Ўзбекистон Республикасида ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг
асосий вазифаси жамоат тартибини сақлаш ва жамоат хавфсизлигини
таъминлашдир
.
Ушбу фаолиятни амалга оширишга тўсқинлик қилиш мамлакатда
фуқаролар хавфсизлигининг нормал ҳолатини беқарорлаштиришга олиб келади
.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг
2021
йил
29
ноябрдаги
“Ўзбекистон Республикаси жамоат хавфсизлиги концепцияси
”[1]
нинг
4-
бандига
кўра
,
Жамоат хавфсизлигини таъминлаш фаолияти асосий тамойилларидан бири
бу фуқароларнинг ҳуқуқлари
,
эркинликлари ва қонуний манфаатларини муҳофаза
қилиш ҳамда уларни ҳурмат қилишдан иборат
.
Ҳокимият вакилига қаршилик кўрсатиш жиноятлари ижтимоий
муносабатларнинг икки гуруҳига тажовуз қилади
:
бутун давлат органлари ишини
бузади
,
шу билан бирга унинг самарадорлигини пасайтирадиган
ижтимоий
-
оммавий
ва
шахслараро
муносабатлардир
[2].
Бир қатор адабиётларда ҳокимият вакилига тажовуз қилиш билан боғлиқ
жиноятнинг бевосита объектини аниқлаш бўйича мунозаралар бўлмоқда
.
Ҳокимият вакилига қаршилик кўрсатиш объекти масаласига бағишланган
рус ҳуқуқшунос олимларининг асарларини ўрганиш шуни кўрсатадики
,
олимлар
орасида бу масала бўйича ягона тўхтамга келингани йўқ
,
гарчи уларнинг
кўпчилиги мазкур жиноят кўп объектли деган фикрда
[3].
Баъзи олимлар
(
Г.Ф.Поленов
)
мазкур жиноятларнинг икки объектли
эканлигини таъкидлаб
,
бошқарув субъектларига таъсир қиладиган жиноятлар
учун асосий белгиловчи объекти
–
бу уларнинг нормал фаолияти
,
полиция
ходимларининг
,
халқ отрядлари ва халқ посбонларининг обрўси ҳисобланса
,
216
ушбу жиноятни содир этишда полиция ходимларининг
,
халқ отрядлари ва халқ
посбонларининг шахсий манфаатлари иккинчи объект сифатида намоён бўлади
.
Мазкур қарашларга Е.А.Козельцев ҳамда П.П.Осиповлар ҳам қўшилишади
[4].
Мазкур фикрни А.Г.Брагина ҳам ўз тадқиқотида таъкидлаб ўтган
,
яъни
унинг фикрича
,
ҳокимият вакилини ҳақорат қилиш жинояти икки ёқлама
хусусиятга эга
,
у иккита асосий тўғридан-тўғри объектни ўз ичига олади
:
ҳокимият вакилларининг бошқарув фаолияти
,
шунингдек
,
ҳокимият вакилининг
шаъни ва қадр-қиммати
[5].
Вандан-Иш Амарсанаа
[6]
ва Р.Т.Гамидовлар
[7]
тажовузларнинг бевосита объекти сифатида жамоат хавфсизлиги бўлиши
позициясида туради
.
Бизнингча ҳам ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимларига қарши
қаратилган жиноятларнинг асосий объекти бу ходимларнинг хизматдаги
вазифаларини бажариш жараёнида вужудга келадиган ижтимоий муносабатлар
ҳисобланса ва қўшимча объект сифатида
–
уларнинг ҳаёти
,
соғлиғи
,
шаъни
,
қадр
-
қиммати
,
жисмоний ва руҳий дахлсизлиги
,
шахсий хавфсизлиги ҳимояланади
.
Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ходимлари ўз фаолиятининг табиатига
кўра
,
кўп ҳолларда уларнинг ҳаёти ва соғлиғига тажовуз қилиш билан боғлиқ
қаршилик кўрсатадиган жиноятчилар билан тўқнашишига тўғри келади
.
Ушбу
турдаги жиноят учун жавобгарлик Ўзбекистон Республикаси Жиноят
кодексининг
219-
моддасида назарда тутилган бўлиб
,
унинг объектив томони
“хизмат вазифасини бажараётган ҳокимият вакилининг қонуний фаолиятига ёки
фуқаровий бурчини бажараётган шахсга фаол қаршилик кўрсатишда ёки қандай
шаклда бўлмасин ўзининг хизмат вазифасини бажариш ёки фуқаровий бурчини
бажаришдан воз кечишга
,
шунингдек қонунга хилоф ҳаракатлар содир этишга
мажбур қилиш
”[8]
да ифодаланади
.
Л
.A.
Букалерова ўз тадқиқот ишида жиноят таркибининг элементларидан
бири
–
жиноятнинг объектив томонини қуйидагича изоҳлайди
:
–
жиноятнинг объектив томон белгиларисиз
,
субъектнинг ҳаракатларида
жиноят аломатлари бўлмайди
;
217
–
объектив томон белгиларини тўғри белгилаш билан жиноятни маъмурий
ҳуқуқбузарликдан аниқ ажратиш имконини беради
;
–
жиноятнинг объектив томонини таҳлил қилиш содир этилган жиноий
қилмишнинг малакасига
,
жиноятнинг ижтимоий хавфлилик даражасини
баҳолашга
,
натижада субъектнинг табиати ва жавобгарлик даражасига сезиларли
таъсир қилади
;
–
жиноятнинг объектив томони элементлари суд томонидан жазонинг тури
ва миқдорини белгилашда
,
қолаверса
,
жазони енгиллаштирувчи ва
оғирлаштирувчи ҳолатлар сифатида ҳисобга олинишида асос бўлади
[9].
Шарҳланаётган жиноятни тўғри квалификaция қилиш учун қуйидагиларни
аниқлаш лозим
:
–
қаршилик кўрсатиш ҳокимият вакили ёки фуқаровий бурчини
бажараётган шахснинг қонуний
,
яъни қонунга зид бўлмаган ҳаракатларига қарши
йўналтирилганлиги
;
–
қаршилик кўрсатиш шахс томонидан ўз хизмат вазифаси ёки
фуқаровий бурчи ижро этилаётган вақтида содир этилганлиги
[10].
Ўзбекистон Республикаси ЖКнинг
2019-
моддаси
“
Ҳокимият вакилига ёки
фуқаровий бурчини бажараётган шахсга қаршилик кўрсатиш
”
жинояти объектив
томонини таҳлил қилар эканмиз
,
худди шу мазмундаги Ўзбекистон Республикаси
МЖтКнинг
195-1951
-моддалари
“
Ички ишлар органлари ходимларининг ўз
хизмат бурчларини бажаришларига қаршилик кўрсатиш
”
ҳамда
“
Ўзбекистон
Республикаси Миллий гвардияси ҳарбий хизматчиларининг
(
ходимларининг
)
ўз
хизмат бурчларини бажаришларига қаршилик кўрсатиш”га тўхталиб ўтсак
.
Ўзбекистон Республикаси МЖтКнинг
195-1951
-моддаларида назарда
тутилган ҳуқуқбузарликлар қуйидаги ҳаракатлар билан содир этилади
,
яъни
:
–
ходимининг ўз вазифаларини бажариши билан боғлиқ қонуний
талабларини бажармасликка омма олдида ҳар қандай шаклда даъватлар қилиш
;
–
ходимларга оммавий равишда бўйсунмасликни келтириб чиқариш
мақсадида била туриб сохта уйдирмаларни тарқатиш
.
218
Ушбу тадқиқот доирасида ҳокимият вакилига нисбатан жисмоний ва руҳий
зўрлик ишлатиш ёхуд зўрлик ишлатиш билан қўрқитиш учун жиноий
жавобгарликни такомиллаштириш масалалари ёритиб берилмоқда
.
Хусусан
,
амалдаги ЖКнинг
112-
моддаси
3-
қисми ўлдириш ёки зўрлик ишлатиш билан
қўрқитиш ўз хизмат ёки фуқаролик бурчини бажариши муносабати билан шахсга
ёки унинг яқин қариндошларига нисбатан содир этилганлик учун жавобгарликни
назарда тутган бўлса-да
,
мазкур параграф аввалида келтирган таъкидимизга
асосланиб
,
мазкур турдаги жиноятларнинг бевосита объекти ҳокимият
вакилининг шахсий манфаатлари эмас
,
балки бошқарув тартиби
,
жамоат
хавфсизлиги
,
жамоат тартиби ҳисобланади
.
ЖКнинг
112-
моддасининг асосий
объекти эса
,
шахсга қарши жиноят ҳисобланади
.
Шу ўринда Ю.В.Баглайнинг ҳам таъкиди ўринли деб ҳисоблаймиз
,
зеро
,
унинг айтишича
“
Бундай ҳолларда ҳокимият вакилининг шахсига етказилган
зарар айбдор шахс томонидан фақат маълум бир шахсга қопланади
,
жиноятнинг
объекти бўлган ҳокимият
,
бошқарув ва жамоат бирлашмалари органларининг
нормал фаолияти
,
давлат манфаатлари ҳисобга олинмайди
”[4].
Ўтказилган тадқиқотлар ҳокимият вакилига қарши содир этилган
жиноятларни бошқа
,
турдош жиноятлардан ажратиш зарурлигини кўрсатмоқда
.
Бу
,
биринчи навбатда
,
Жиноят кодексининг
219-
моддасида назарда тутилган
ҳокимият вакилининг ҳаёти
,
соғлиғи
,
шахсий дахлсизлиги
,
шаъни ва қадр
-
қимматига тажовуз қилса-да
,
жиноятнинг махсус объекти бошқарув тартиби
ҳисобланади
,
иккинчи томондан жиноятнинг бошқа махсус ва бевосита
объектлари доирасини
(97-
м
. 2-
қ
. “
г
”
банди
; 104-
м
. 2-
қ
. “
б
”
банди
; 105-
м
. 2-
қ
. “
в
”
банди
; 112-
м
. 3-
қ
.; 140-
м
. 3-
қ
. “
а
”
банди
; 173-
м
. 3-
қ
. “
а
”
банди
; 277-
м
. 3-
қ
. “
г
”
банди
– “
хизмат вазифаси ёки фуқаролик бурчини бажарганлиги муносабати билан
шахсга ёки унинг яқин қариндошларига нисбатан
”)
фарқлаш зарур
.
Ю.В.Баглай бу каби нормалар рақобатини ҳамда жиноятларни ўзаро бир
-
биридан фарқлашди қуйидагиларни инобатга олиш керак деб ҳисоблайди
:
–
жабрланувчилар доирасига кўра
;
219
–
жиноятчининг ниятига кўра
;
–
мотив ва мақсадига кўра
;
–
объектив томоннинг белгиларига кўра
[4].
Амалдаги ЖК
219-
моддаси биринчи қисми ҳокимият вакилига фаол
қаршилик кўрсатганлик учун жавобгарликни белгиласа
,
модданинг иккинчи
қисми объектив томондан ҳокимият вакилининг ўзининг хизмат вазифасини
бажаришдан воз кечишга
,
шунингдек қонунга хилоф ҳаракатлар содир этишга
мажбур қилишда ифодаланади
.
Бироқ
,
модда диспозициясида хизмат вазифасини бажараётган ҳокимият
вакилининг қонуний фаолиятига ёки фуқаровий бурчини бажараётган шахсга
фаол қаршилик кўрсатиш чегараси аниқ белгилаб берилмаганлиги бугунги кунда
мазкур
жиноятларни
квалификaция
қилишда
,
уларни
маъмурий
ҳуқуқбузарликлардан ажратиш чегараларини белгилашда
,
шунингдек
,
жиноятлар
мажмуи тарзида квалификaция қилишда турли хил талқин қилинишларга ва
тушунмовчиликларга сабаб бўлмоқда
.
Амалдаги ЖКнинг
219-
моддаси биринчи қисми мазмунидаги фаол
қаршилик кўрсатиш деганда
,
айбдор томонидан ҳокимият вакили ёки фуқаровий
бурчини бажараётган шахснинг ўз вазифаларини адо этишига тўсқинлик қилишга
қаратилган ҳаракатлари
,
масалан
,
жиноятчини ушлашга
,
жиноят қуролларини
тортиб олишига
,
тинтув ўтказилишига тўсқинлик қилиши
,
эркинликларни
чеклаши ва ҳ.к
.
содир этилишини тушуниш зарур
.
Бунда
,
фаол қаршилик
кўрсатиш жисмоний зўрлик ишлатиш ёки шундай зўрликни қўллаш билан таҳдид
қилиш орқали амалга оширилиши мумкин
.
Бунда жисмоний таъсир кўрсатишда
ифодаланадиган зўрлик жисмоний оғриқни етказмаслиги ҳам мумкин
.
Хусусан
,
зўрлик ҳокимият вакилини ўз мансаб мажбуриятларини бажариш имкониятидан
маҳрум қилиш мақсадида ушлаб туришда
,
бир жойдан иккинчи жойга кўчишига
тўсқинлик қилишда ифодаланиши мумкин
[10].
Яъни
,
ҳуқуқни қўллаш жиҳатидан айтадиган бўлсак
,
ЖКнинг
219-
моддаси
биринчи ва иккинчи қисм диспозицияларида ифодаланадиган қаршилик кўрсатиш
220
ва мажбурлаш доираси фақатгина енгил тан жароҳатигача бўлган ҳолатгача
(Соғлиқнинг қисқа вақт
,
яъни олти кундан ортиқ
,
аммо йигирма бир кундан кўп
бўлмаган муддатга ёмонлашувига ёки умумий меҳнат қобилиятининг унча узоқ
бўлмаган муддатга йўқотилишига сабаб бўлган қасддан баданга енгил шикаст
етказиш
)
инобатга олинади
.
Агарда
,
қаршилик кўрсатиш ва мажбурлаш ҳокимият вакили ёки
фуқаровий бурчини бажараётган шахсга ўртача оғир ва оғир тан жароҳати билан
содир этилса
,
жиноятлар мажмуи тарзида квалификaция қилиниши лозим
.
Шу ўринда амалий бир мисол билан эътиборингизни яна бир ўзаро ўхшаш
моддаларга қаратмоқчиман
,
яъни ҳокимият вакили ўз хизмат вазифасини
бажариш жараёнида фуқаро унга ҳеч бир сабабсиз ёки қаршилик кўрсатиш
мақсадида юзига
“
оддий тарсаки
”
туширди
.
Мазкур ҳолатни квалификaция
қилишда
3
та моддалар ўзаро рақобатга киришади
,
яъни
,
ЖКнинг
140-
м
. 3-
қ
. “
а
”
банди
–
жабрланувчини ўз хизмат ёки фуқаролик бурчини бажариши муносабати
билан боғлиқ ҳолда ҳақорат қилиш
; 219-
м
.
хизмат вазифасини бажараётган
ҳокимият вакилининг қонуний фаолиятига ёки фуқаровий бурчини бажараётган
шахсга фаол қаршилик кўрсатиш ва
277-
м
. 3-
қ
. “
г
”
банди
–
жамоат тартибини
сақлаш вазифасини бажариб турган ҳокимият вакили ёки жамоатчилик вакилига
ёхуд безорилик ҳаракатларининг олдини олиш чорасини кўрган бошқа
фуқароларга қаршилик кўрсатиб содир этилган безорилик
.
Мазкур таъкидларни асослаб беришга ҳаракат қиламиз
.
Ҳақорат
–
бу
жабрланувчи шахсининг номаъқул кўринишдаги салбий баҳоси бўлиб
,
шахснинг
шаъни ва қадр-қимматини ерга уради
,
унинг маънавий қиёфасини ҳам
атрофидагилар назарида
,
ҳам ўзининг назарида поймол қилади
.
Ҳақорат турли
кўринишларда ва усулларда намоён бўлади
.
У фақат оғзаки
,
ёзма
,
бевосита
тегмасдан тана ҳаракатлари орқали
(
жабрланувчи тарафга қараб туфлаш
,
хунук
қилиқлар билан ва ҳ.к
.)
ва бевосита тегиш билан тана ҳаракатлари орқали
,
лекин
жабрланувчига жисмоний зарар етказмасдан
(
итариб юбориш
,
кийимларини
йиртиш ва ҳ.к
.)
содир этилиши мумкин
.
Кўпчилик ҳолларда
,
ҳақорат бевосита рўй
221
беради
,
лекин у билвосита ҳам бўлиши мумкин
.
Ҳақоратни безориликдан
ажратиш керак ва бу ерда мотив ва мақсад ҳақоратнинг содир этилишида асосий
роль ўйнайди
.
Қасддан безорилик мақсадида нолойиқ кўринишда шахс шаъни ва
қадр-қимматини таҳқирлаш
(
қоида бўйича
,
жамиятда айбдор томонидан одоб
-
ахлоқ қоидаларининг бузилиши
)
бошқа зарур белгилар мавжудлигида ЖКнинг
277-
моддаси
(
Безорилик
)
билан квалификaция қилинади ва ЖКнинг
140-
моддаси
бўйича қўшимча квалификaция қилишни талаб этмайди
[10].
Юқорида келтирилган таҳлиллар асосида
,
амалдаги ЖК
219-
моддасида
объектив томондан фақатгина ҳокимият вакилига фаол қаршилик кўрсатилганлик
учун жавобгарликни белгилаш ҳамда мазкур модданинг иккинчи қисми объектив
томондан зўрлик ишлатиш орқали
,
яъни ҳокимият вакилига
,
фуқаровий бурчини
бажараётган шахсга
,
уларнинг яқин қариндошларига нисбатан зўрлик ишлатиш
орқали содир этилишини инобатга олиб алоҳида моддага ажратиш мақсадга
мувофиқ
.
Худди шундай қиёсий таҳлил соғлиққа қарши жиноятлар билан
солиштирганда шуни айтиш мумкинки
,
ЖКнинг
104-105-
моддалари моддий
таркибли ҳисобланади ва албатта ўртача оғир ёки оғир тан жароҳатлари келиб
чиқишини талаб этади
,
ЖКнинг
219-
моддаси эса формал таркибли ҳисобланади
ва оқибатда тан жароҳатларини келтириб чиқариши талаб этмайди
.
Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг
1999
йил
30
апрелдаги
“Ўзгалар мулкини ўғрилик
,
талончилик ва босқинчилик билан талон-торож
қилиш жиноят ишлари бўйича суд амалиёти тўғрисида
”
ги
30-
сонли қарорида
“
Ҳаёти ёки соғлиқ учун хавфли бўлмаган зўрлик
деганда
,
енгил тан жароҳати
етказишни тушуниш лозим
.
Бундай зўрлик жабрланувчига жисмоний азоб
берувчи ёки унинг эркинлигини чеклаб қўювчи ҳаракатларда ифодаланиши
мумкин”лиги кўрсатилган
.
Олий суд Пленумида
“
Ҳаёт учун хавфли бўлган зўрлик ишлатиш деганда
унинг ишлатилиши жабрланувчининг ҳаёти учун аниқ бўлган хавфни вужудга
222
келтирувчи ҳолат
(
масалан
,
жабрланувчини бўғиш
,
бошини сув остида ушлаб
туриш ва ҳ.к
.)[11]
тушунилади
.
Бу борада К.В.Безручко
, “
ҳаё
т
ёки соғлиқ учун хавфли бўлмаган зўрлик
деганда қасддан содир этиладиган
,
соғлиққа шикаст етказмайдиган калтаклаш ёки
жисмоний оғриқ ва эркинликни чеклашга қаратилган
,
ижтимоий хавфли
,
ғайриқонуний хатти-ҳаракатлар тушунилади
”
дея таърифлаган бўлса
,
ҳаёт ёки
соғлиқ учун хавфли бўлган зўрлик
деганда
,
жабрланувчининг соғлиғига қисқа
вақт муддатга ёмонлашувига ёки умумий меҳнат қобилиятининг унча узоқ
бўлмаган муддатга йўқотилишига сабаб бўлган енгил
,
ўртача оғир ва оғир шикаст
етказадиган зўравонлик ишлатиш билан тавсифланган қасддан
,
ижтимоий
хавфли
,
ноқонуний хатти-ҳаракатлар тушунилиши лозим дея таърифлайди
[3].
Бир қатор олимлар томонидан
“
зўрлик
”
атамасига муаллифлик таърифлари
келтирилган бўлиб
,
К.В.Безручконинг фикрича
“
зўрлик
деганда
,
жисмоний куч
ишлатиш билан тавсифланувчи қасддан
,
ижтимоий хавфли
,
ноқонуний
ҳаракатлар бевосита ёки билвосита
(
вояга етмаганлар ёрдамида
,
ҳайвонлар
,
руҳий
касалликларга чалинган шахслар
)
тажовуз
,
шунингдек
,
жабрланувчининг
иродасига қарши унинг танасига шахсий дахлсизлигини бузиб
,
соғликка зарар
етказиш ёки ҳаётдан маҳрум қилиш
,
эркинликни чеклаш мақсадида кучли таъсир
қилувчи
,
заҳарли
,
заҳарловчи
,
радиоактив моддаларни
,
гиёҳвандлик воситалари
,
уларнинг аналоглари ёки психотроп моддаларни киритиш
(
жисмоний зўрлик
),
шу
билан бирга
,
жабрланувчига ёки унинг яқин қариндошларига юқорида
кўрсатилган ҳаракатларни амалга ошириш орқали ёки амалга оширишни таҳдид
қилиш орқали ахборотли таъсир қилиш ёхуд жабрланувчининг содир бўлаётган
воқеани англай олмайдиган руҳий ҳолатга солиш
(
психиатрия ва психотерапия
методларини қўллаган ҳолда/руҳий зўравонлик
)[3].
Фикримизча
,
амалдаги Жиноят кодексида
"
зўрлик
", "
жисмоний зўрлик
"
ва
"руҳий зўрлик
"
каби тушунчаларнинг мустаҳкамланиши ҳуқуқни қўлловчи
органлар ва амалиёт ходимлари орасида турлича талқин қилинишларга чек қўйиш
223
билан бирга
,
зўрлик ишлатиб содир этиладиган жиноятларни саралаш амалиётини
соддалаштиришга имкон беради
.
К.В.Безручконинг фикрича
, “
мажбурлаш
бу жабрланувчининг шахсий
дахлсизлигига тажовуз қиладиган зўравонлик ишлатишда ифодаланган
,
жабрланувчининг иродасига таъсир қилиши мумкин бўлган ҳаракатларни содир
этиш таҳдиди ҳақидаги маълумотларни унинг эътиборига етказиш билан боғлиқ
бўлган ҳаракатлар
”[3].
Амалдаги Жиноят кодексида жисмоний ёки руҳий мажбурлашни қўллаб
содир этиладиган жиноятлар турлари алоҳида кўрсатиб ўтилган
,
жумладан
,
Жиноят кодекси
411
-моддасида Жисмоний ёки руҳий мажбурлаш ёхуд қўрқитиш
натижасида қилмиш содир этиш жиноятни истисно қилувчи ҳолат сифатида
баҳоланган
, 115-
модда Аёлни ўз ҳомиласини сунъий равишда туширишга
мажбурлаш
, 1151
-модда Инсонни ундан аъзоларини ва
(
ёки
)
тўқималарини
трансплантaция учун олишга розилик беришга мажбурлаш
,
зўрлик ишлатиб ёки
зўрлик ишлатиш билан қўрқитиб содир этилган бўлса
, 135-
модда Одам савдоси
ўғирлаш
,
зўрлик ишлатиш ёки зўрлик ишлатиш билан қўрқитиш ёхуд
мажбурлашнинг бошқа шаклларини қўллаш орқали содир этилган бўлса
, 149-
модда тафаккур мулки объектига нисбатан муаллифлик ҳуқуқини ўзлаштириб
олиш
,
ҳаммуаллифликка мажбурлаш
, 1921
-модда Хусусий мулк ҳуқуқини бузиш
-
мулкдорнинг ўз мол-мулкига бўлган ҳуқуқидан воз кечишга мажбурлаш
, 219-
модда ҳокимият вакилига ёки фуқаровий бурчини бажараётган шахсларни қандай
шаклда бўлмасин ўзининг хизмат вазифасини бажариш ёки фуқаровий бурчини
бажаришдан воз кечишга
,
шунингдек қонунга хилоф ҳаракатлар содир этишга
мажбур қилиш
.
Мазкур нормаларни таҳлил этадиган бўлсак
,
деярли барча
нормаларда
“
мажбурлаш
”
атамаси замирида
“
руҳий мажбурлаш
”
тушунилиб
келинмоқда
.
Юқоридагиларни инобатга олган ҳолда
, “
руҳий мажбурлаш деганда
,
бошқа
шахснинг иродасини бостириш ёки жиноятчи учун фойдали бўлган
ҳаракатларнинг содир этилишига эришишга қаратилган шахснинг руҳиятига
224
тўғридан-тўғри ёки билвосита ҳуқуққа хилоф ахборот орқали таъсири
”
тушунилади
.
Юқоридагиларни инобатга олган ҳолда
,
ҳокимият вакилига қаршилик
кўрсатиш ўз мазмунида тўлиқ
“
зўрлик ишлатиш
”
атамасини қамраб
олмаганлигини инобатга олиб
,
амалдаги Жиноят кодекси
219-
моддасини
қуйидаги таҳрирда баён этиш мақсадга мувофиқ
:
“2191
-модда
.
Ҳокимият вакилига ёки фуқаровий бурчини бажараётган
шахсга нисбатан зўрлик ишлатиш
Ҳокимият вакилига ёки фуқаровий бурчини бажараётган шахсга ёхуд
уларнинг яқин қариндошларига нисбатан қандай шаклда бўлмасин ўзининг
хизмат вазифасини бажаришдан воз кечишга
,
шунингдек
,
қонунга хилоф
ҳаракатлар содир этишга мажбур қилиш мақсадида
,
худди шунингдек хизмат
вазифаларини бажарганлиги муносабати билан ўч олиш мақсадида ҳаёт ёки
соғлиқ учун хавфли бўлмаган зўрлик ишлатиш
, —
уч йилдан беш йилгача озодликни чеклаш ёки уч йилдан беш йилгача
озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади
.
Ҳокимият вакилига ёки фуқаровий бурчини бажараётган шахсга ёхуд
уларнинг яқин қариндошларига нисбатан қандай шаклда бўлмасин ўзининг
хизмат вазифасини бажаришдан воз кечишга
,
шунингдек қонунга хилоф
ҳаракатлар содир этишга мажбур қилиш мақсадида
,
худди шунингдек хизмат
вазифаларини бажарганлиги муносабати билан ўч олиш мақсадида ҳаёт ёки
соғлиқ учун хавфли бўлган зўрлик ишлатиш орқали содир этилган бўлса
,
‒
беш йилдан саккиз йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади
.
Ушбу модданинг биринчи ёки иккинчи қисмида назарда тутилган
ҳаракатлар
:
а
)
икки ёки ундан ортиқ шахсга нисбатан
;
д
)
бир гуруҳ шахслар томонидан
;
е
)
такроран ёки хавфли рецидивист томонидан содир этилган бўлса
–
саккиз йилдан ўн йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади
”.
225
Адабиётлар рўйхати
;
Библиографические ссылки
; References:
1.
Қонунчилик маълумотлари миллий базаси
, 01.12.2021
й
.,
06/21/27/1116-
сон
2.
Коротков Н.П
.
Некоторые проблемы
,
связанные с применением ст
.
318
ук рф в действующем законодательстве
//
Социально-экономический и
гуманитарный журнал Красноярского ГАУ
. 2017.
№
1. 174-181.
3.
Безручко К.В
.
Понятие преступлений
,
связанных с применением
насилия и вопросы квалификaции
.
Авто.дисс
.
канд.юрид.наук
. 2010, 24.
//
Диссертaция на тему
«
Понятие преступлений
,
связанных с применением
насилия и вопросы квалификaции
»,
скачать бесплатно автореферат по
специальности ВАК РФ
12.00.08 -
Уголовное право и криминология
;
уголовно
-
исполнительное право
(dissercat.com)
4.
Баглай
Ю.В
.
Уголовно-правовая
охрана
сотрудников
правоохранительных органов
,
осуществляющих деятельность по охране
общественного порядка и обеспечению общественной безопасности
:
по данным
Приволжского
округа
.
Авто.дисс
.
канд.юрид.наук
. 2010, 34. //
https://www.dissercat.com/content/ugolovno-pravovaya-okhrana-sotrudnikov-
pravookhranitelnykh-organov-osushchestvlyayushchikh-d
5.
Брагина
А.Г
.
Уголовная ответственность за
оскорбление
представителя
власти
.
Авто.дисс
.
канд.юрид.наук
. 2006, 22. //
https://www.dissercat.com/content/ugolovnaya-otvetstvennost-za-oskorblenie-
predstavitelya-vlasti
6.
Вандан-Иш Амарсанаа
.
Посягательства на жизнь и здоровье
Представителя власти По законодательству российской Федерaции и Монголии
.
Авто.дисс
.
канд.юрид.наук
. 2018, 20.
//https://www.dissercat.com/content/posyagatelstva-na-zhizn-i-zdorove-predstavitelya-
vlasti-po-zakonodatelstvu-rossiiskoi-federa
7.
Гамидов Р.Т
.
Применение насилия в отношении представителя
власти
:
уголовно-правовое и криминологическое исследование
(
па примере
226
Республики
Дагестан
).
Авто.дисс
.
канд.юрид.наук
. 2010, 30. //
https://www.dissercat.com/content/primenenie-nasiliya-v-otnoshenii-predstavitelya-
vlasti-ugolovno-pravovoe-i-kriminologichesko
8.
Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодекси
//
Қонун ҳужжатлари
маълумотлари миллий базаси
9.
Букалерова Л
.
А
.
Понятие
,
признаки и значение объективной стороны
преступления
//
Общая часть уголовного права
:
состояние законодательства и
научной мысли
/
под ред
.
Н
.
А
.
Лопашенко
.
СПб
., 2011.
10.
М.Х.Рустамбаев
.
Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексига
шарҳлар
.
Махсус қисм/М
.
Рустамбаев
. –
Тошкент
: “Yuridik adabiyotlar publish”,
2022.
11.
https://lex.uz/docs/1448644
12.
Рустамбаев
,
М
.
Х
. "
Ўзбекистон Республикаси Жиноят ҳуқуқи курси
.
V
том
."
Тош-кент
:
Ўзбекистон Республикаси Миллий гвардияси Ҳарбий-техник
институти
304 (2018): 310-323.
