119
HARBIY JINOYAT PROTSESSIDA SUDGA QADAR ISH YURITUVINING
PROTSESSUAL MUAMMOLARI
Muhammadjon ALIMOV,
yu.f.f.d. (PhD), dotsent, O‘zbekiston Respublikasi Jamoat xavfsizligi universiteti
ПРОЦЕССУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ДОСУДЕБНОГО ПРОИЗВОДСТВА
В ВОЕННОМ УГОЛОВНОМ ПРОЦЕССЕ
Мухаммаджон АЛИМОВ
д.ф.ю.н
. (PhD),
доцент
,
Университет общественной безопасности
Республики Узбекистан
PROCEDURAL PROBLEMS OF PRE-TRIAL PROCEEDINGS IN
MILITARY CRIMINAL PROCEEDINGS
Muhammadjon ALIMOV
Doctor of Philosophy, Associate Professor, University of Public Safety
of the Republic of Uzbekistan
Annotatsiya:
Harbiy xizmatchilar ishtirokida sodir etilgan jinoyatlar yuzasidan
sudga qadar ish yurituvning o‘ziga xos xususiyatlari, uning huquqiy asoslari, harbiy
xizmatchilar ishtirokida sodir etilgan jinoyatlar va ularning kriminalistik tavsifi, harbiy
jinoyatlar yoki harbiy xizmatchilar ishtirokida sodir etilgan jinoyatlar yuzasidan
tergovga qadar tekshiruvni amalga oshirish tartibi kabi masalalar ham nazariy, ham
amaliy jihatdan tahlil etilgan.
Аннотaция
:
анализируются как теоретически
,
так и практически вопросы
специфики досудебного производства по преступлениям
,
совершенным с
участием военнослужащих
,
его правовые основы
,
преступления
,
совершенные с
участием военнослужащих
,
и их криминалистическая характеристика
,
порядок
проведения дознания по военным преступлениям или преступлениям
,
совершенным с участием военнослужащих
.
Abstract:
both theoretically and practically, the issues of the specifics of pre-
trial proceedings for crimes committed with the participation of military personnel, its
legal foundations, crimes committed with the participation of military personnel and
120
their forensic characteristics, the procedure for conducting an inquiry for war crimes
or crimes committed with the participation of military personnel are analyzed.
Kalit so‘zlar:
harbiy xizmatchi, jinoyat, Jinoyat kodeksi, Jinoyat-protsessual
kodeksi sudga qadar ish yurituv, surishtiruv, dastlabki tergov, tergovga qadar
tekshiruv.
Ключевые слова
:
военнослужащий
,
преступление
,
УК
,
УПК досудебное
производство
,
дознание
,
предварительное следствие
,
досудебное расследование
.
Key words:
serviceman, crime, Criminal Code, Code of Criminal Procedure
pre-trial proceedings, inquiry, preliminary investigation, pre-trial investigation.
Mamlakat hayotining barcha sohalarida, shu jumladan, sud-huquq sohasida
bosqichma-bosqich amalga oshirilayotgan islohotlar harbiy xizmatchilarning odil
sudlovdagi huquq va manfaatlarini erkin himoya qilishga qaratilgan. Bu boradagi
islohotlarning maqsadi harbiy xizmatchilarning jinoyat protsessida alohida subyekt
sifatidagi ishtirokida sodir etiladigan huquqbuzarliklar uchun javobgarlikning
muqarrarligi, ular sudda jinoyat huquqining qanday subekti bo‘lib ishtirok etishidan
qat’iy nazar ularning huquqlari aybsizlik prezumpsiyasiga asosan himoya qilinishiga
qaratilganligini alohida ta’kidlash lozim. Mamlakatimiz Prezidenti tomonidan 2022-
yil 28-yanvardagi PF-60-sonli farmoni asosida “2022 – 2026-yillarga mo‘ljallangan
yangi O‘zbekistonning Taraqqiyot strategiyasi” imzolangan bo‘lib mazkur
strategiyaning ikkinchi yo‘nalishida “Mamlakatimizda adolat va qonun ustuvorligi
tamoyillarini taraqqiyotning eng asosiy va zarur shartiga aylantirish” vazifasini
qo‘yilishi mazkur mavzuning naqadar dolzarbligini ko‘rsatib turibdi.
Harbiy xizmatchilar ishtirokida sodir etilgan jinoyatlar yuzasidan sudga qadar
ish yurituvning huquqiy asosi sifatida JPKning to‘qqizinchi bo‘limida, shuningdek,
harbiy xizmatchining jamiyatdagi ijtimoiy maqomi va uning huquqlarini ijtimoiy
himoyasi O‘zbekiston Respublikasining 2002-yil 12-dekabr kunidagi “Umumharbiy
majburiyat va harbiy xizmat to‘g‘risida”gi qonun va O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2019-yil 12-sentabr kunidagi “O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari
121
tomonidan harbiy xizmatni o‘tash tartibi to‘g‘risidagi nizom”ni tasdiqlash to‘g‘risidagi
PP-4447-sonli qaror bilan tartibga solingan.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi normalarida inson huquqlari va
erkinliklarini ro‘yobga chiqarish, jamiyatda qonun ustuvorligini ta’minlashga
qaratilgan qoidalar o‘z ifodasini topgan bo‘lib, uning 44-moddasida “Har bir shaxsga
o‘z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari, mansabdor
shaxslar, jamoat birlashmalarining g‘ayriqonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga
shikoyat qilish huquqining kafolatlanganligi” alohida huquqiy me’yor sifatida
belgilangan.
Mazkur normativ huquqiy hujjatlar harbiy xizmatchilarning huquqlari,
erkinliklari va qonuniy manfaatlarini samarali himoya qilishning eng muhim kafolati
sifatida tergov organlari va sud hokimiyatining ochiq va shaffofligini ta’minlash,
ularning insonparvar demokratik huquqiy davlat va kuchli fuqarolik jamiyatini barpo
etishdagi rolini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Harbiy jinoyatlarni tergov qilish va amaldagi JPKning 34, 36, 381, 392 –
moddasiga asosan harbiy xizmatchilar tomonidan jinoyat sodir etilganida sudga qadar
ish yurituvchi organlarning vazifalari, hamda ularning protsessual harakatlarni amalga
oshirish huquqlari tartibga solingan. Yuqoridagi normativ huquqiy hujjatlar va
Respublika Prezidenti tomonidan olib borilayotgan oqilona siyosat hozirgi kunda
harbiy xizmatchilar ishtirokida sodir etilgan jinoyatlar yuzasidan tergovga qadar
tekshiruv, dastlabki tergovni olib boruvchi organlar, shuningdek, biz kabi ilmiy
izlanuvchilar oldiga harbiy jinoyatlarni har tomonlama puxta tergov qilish shakli va
usullarini ishlab chiqish, shuningdek, amaldagi protsessual tartiblarni optimallashtirish
kabi talablarni qo‘ymoqda.
Umuman jinoyat protsessida (shu jumladan harbiy xizmatchilar ishtirokida sodir
etilgan jinoyatlarda ham) jinoyat subyektlarining ayblilik masalasini uzil-kesil hal etish
asosan dastlabki tergov bosqichida boshlanib, unda shaxsni gumon qilinuvchi yoki
ayblanuvchi tariqasida jinoyat ishiga jalb etish, dalillarni qidirish, aniqlash, qayd etish,
122
tadqiq qilish, tekshirish va baholashga qaratilgan protsessual tizim tergovchiga
shaxsning huquqlarini qonun doirasida cheklash vakolatini beradi [1].
Harbiy xizmatchilar ishtirokida sodir etilgan jinoyat ishlarini yuritishda tergovga
qadar tekshiruv va dastlabki tergov jarayonida shaxsning huquq va erkinliklarni
ta’minlash, protsessual harakatlarni amalga oshirish jarayonlari odillik va adolatlilik
mezonlari asosida olib borilayotganligini tekshirish jarayonlari tahlili shuni
ko‘rsatdiki, hozirgi kunda ushbu faoliyatni samarali tarzda va optimal ravishda
tashkillashtirishga imkon beradigan, hamda tergovga qadar tekshiruv va dastlabki
tergovni sifatli va maqsadli olib borilishini ta’minlaydigan nazariya kerakligini taqozo
etadi.
Harbiy xizmatchilar ishtirokida sodir etilgan jinoyatlar va ularning kriminalistik
tavsifi qator xorijiy olimlar tomonidan o‘rganilgan, bulardan, Lavrukov M.M., Jesterov
P.V.Volchok V.G. [2,3,4] va boshqa olimlarning ilmiy ishlarini tadqiq etish orqali
harbiy xizmatchilar ishtirokida sodir etilgan harbiy xizmat o‘tash tartibiga qarshi
jinoyatlarning kriminologik tavsifi, sodir etish mexanizmi, profilaktikasi haqidagi
taklif va tavsiyalarni o‘rgangan holda, mazkur jinoyatlarning sodir etilishida aksariyat
hollarda harbiy xizmatchilar ko‘p yillar davomida moddiy javobgarlik lavozimlarida
xizmat qilib kelganligi va harbiy mulkka nisbatan beparvolarcha munosabatda
bo‘lganligi sabab bo‘lganligini ko‘rishimiz mumkin.
Shuningdek, harbiy xizmatchilar ishtirokida sodir etilgan boshqa turdagi
jinoyatlarning kriminalistik tavsiflari o‘rganilganda[5,6,7], mazkur turdagi
jinoyatlarning sodir etilishida harbiy xizmatchilarning jamoat joylarida o‘zining
jismoniy qobiliyatlarini ko‘z-ko‘z qilishga urinishi, oilaviy kelishmovchiliklar
natijasida olingan stressni y
е
ngish maqsadida alkogolizmga ruju qo‘yish va oldin sodir
etgan jinoyatlarini oshkor bo‘lishini oldini olish maqsadida shaxsning hayotiga qarshi
jinoyatlarni sodir etganligini ko‘rishimiz mumkin.
Harbiy xizmatchilar ishtirokida sodir etilgan jinoyatlar yuzasidan mamlakatimiz
qonunchiligini o‘rganganimizda, amaldagi JPKning 36-moddasi asosida harbiy
prokuratura tergovchilarining vazifa va vakolatlari alohida tartibda (harbiy xizmatchi
123
jinoyat huquqining alohida subyekti ekanligi inobatga olingan holda) berilmagan.
Mazkur holat shuni ko‘rsatadiki, harbiy xizmatchilar ishtirokida sodir etilgan jinoyatlar
yuzasidan dastlabki tergovni odilona olib borishda amaldagi JPK talablari asosida
barcha turdagi tergov harakatlarini amalga oshirishda harbiy prokuratura
tergovchilarining alohida vazifa va vakolatlari tartibga solinmaganligini ko‘rishimiz
mumkin.
Shu sababli amaldagi JPKning 36-moddasi (Tergovchining vakolatlari)da harbiy
prokuratura tergovchilariga harbiy xizmatchilar ishtirokida sodir etilgan jinoyatlarni
tergov qilishda harbiy xizmatchilarning ayrim huquqlarini cheklashda harbiy
xizmatchilarning harbiy va davlat sirlaridan xabardorligi, ularning jinoyat huquqining
alohida sub’ekti ekanligini, shuningdek, harbiy xizmatchining xizmat o‘tash joyining
alohida yoki toifalangan obyektlar sirasiga kirishini hisobga olgan holda alohida
vakolatlar belgilash maqsadga muvofiq.
Shu bilan birga, JPKning 36-moddasi asosida tergovchining dastlabki
tergovdagi harakatlari umumiy asosda tartibga solingan. Lekin, hozirgi kunda Qurolli
Kuchlarimizning barcha harbiy bo‘linmalarida harbiy xizmatchilar ishtirokida sodir
etilgan jinoyatlar yuzasidan, dastlabki tergovga qadar bajarilishi lozim bo‘lgan
protsessual harakatlar harbiy bo‘linmalarda kimlar tomonidan bajarilishi va qaysi
turdagi protsessual isbotlash tergov harakatlarini o‘tkazish vakolatlari JPKning 392-
moddasi (Tergovga qadar tekshiruvni amalga oshiruvchi organ boshlig‘ining va uning
mansabdor shaxsining vakolatlari)da tartibga solinmagan. Aksariyat hollarda JPKning
329-moddasida tartibida harbiy qism va bo‘linmalarda jinoyatlar sodir etilganda
jinoyat ishini qo‘zg‘atish to‘g‘risidagi qaror tuzishgacha bo‘lgan davrda bir qator
isbotlash tergov harakatlari (qo‘shimcha hujjatlar, tushuntirishlar talab qilib olish,
shaxsni ushlab turish, shaxsiy tintuv va olib qo‘yish, hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan
kechirish, ekspertiza o‘tkazish, taftish tayinlash va h.k) o‘tkaziladi.
Shuningdek, JPKning 38112-moddasida surishtiruv organlari ijtimoiy xavfi
katta bo‘lmagan va uncha og‘ir bo‘lmagan jinoyatlar bo‘yicha ayblov dalolatnomasi
tuzishi belgilangan. Bir qarashda mazkur holat umumiylik asosida tartibga solib
124
qo‘yilgandek. Lekin, hozirgi kunda amaliyotda joylardagi harbiy tuzilmalarda
tergovga qadar tekshiruv olib boruvchi mansabdor shaxslar tomonidan harbiy
xizmatchilar o‘rtasida sodir etilgan ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan va uncha og‘ir
bo‘lmagan jinoyatlar bo‘yicha ayblov dalolatnomasi JPKning 381-moddasi tartibida
qaysi surishtiruv organlari surishtiruvchilari tomonidan chiqarilishi qonunchilikda
ochiq qolmoqda va ushbu masala amaliyotdagi tergovga qadar tekshiruv olib boruvchi
mansabdor shaxslarning haqli e’tiroziga sabab bo‘lmoqda.
Shu sababli amaldagi JPKning 38-moddasi (Surishtiruv)ga organi sifatida harbiy
xizmatchilar ishtirokida sodir etilgan ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan va uncha og‘ir
bo‘lmagan jinoyatlar yuzasidan surishtiruvni olib boradigan “Harbiy surishtiruvchi”
nomli yangi surishtiruv organini kiritish maqsadga muvofiq.
Harbiy jinoyatlar yoki harbiy xizmatchilar ishtirokida sodir etilgan jinoyatlar
yuzasidan tergovga qadar tekshiruvni harbiy qismlar, qo‘shilmalarning komandirlari,
harbiy muassasalar va harbiy o‘quv yurtlarining boshliqlari — ularga bo‘ysunuvchi
harbiy xizmatchilar, shuningdek o‘quv mashqlari o‘tkazilayotgan vaqtda harbiy
xizmatga majburlar tomonidan sodir etilgan jinoyatlarga doir ishlar bo‘yicha
O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari xodimlarining xizmat majburiyatini
bajarish bilan bog‘liq jinoyatlari yoki qism, qo‘shilma, muassasa yoxud o‘quv yurti
joylashgan y
е
rda sodir etgan jinoyatlariga doir ishlar bo‘yicha, olis safarda bo‘lgan
dengiz kemalarining kapitanlari kema bortida harbiy xizmatchilar ishtirokida sodir
etilgan holatlar yuzasidan amalga oshiriladi.[8]
Shundan kelib chiqadigan bo‘lsak harbiy xizmatchilar ishtirokida sodir
bo‘ladigan jinoyatlarni tergov qilishda umumiylik asosida yondashish maqsadga
muvofiq emas. Chunki, mazkur protsess harbiy xizmatni o‘tash bilan bog‘liq holda
sodir etilganligi, shuningdek harbiy xizmatchilarning huquqiy maqomi qonun bilan
himoya qilinganligi tergov va surishtiruv organi xodimidan maxsus amaliy va nazariy
bilimlarni talab etadi, shuningdek, aynan Milliy gvardiya bo‘linmalarida xizmatni
o‘tash tartibi davlat sirlarini saqlash to‘g‘risidagi qonun bilan himoyalangan davlat va
125
harbiy sirlar bilan bog‘liqligi sababli ulardan maxsus maxfiy hujjatlar bilan ishlash
uchun ruxsatnomani ham talab etadi.
Shuningdek, Qurolli Kuchlar tizimidagi harbiy qism va bo‘linmalarning qariyb
90%da [9] tergovga qadar tekshiruvni komandirning ma’naviy axloqiy tarbiya va
yoshlar bilan ishlash bo‘yicha o‘rinbosarlariga yuklatilgan. Mazkur mansabdor
shaxslarning aksariyati oliy yuridik ma’lumotga ega bo‘lmagan harbiy xizmatchilar
tashkil etadi. Mazkur holat o‘z-o‘zidan amaldagi qonunlar ijrosini nazorat qiluvchi
organ hisoblangan prokuratura organiga o‘z-o‘zidan bog‘lanib qolishiga sabab bo‘ladi
va tergovga qadar tekshiruvning mustaqilligi prinsipiga, shuningdek sudga qadar ish
yurituvda odillik va qonuniylikka qat’iy amal qilish prinsipiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi
mumkin.
Harbiy bo‘linmalarda sodir etilgan jinoyatlar bo‘yicha sudga qadar ish
yurituvning ijtimoiy asoslari, bo‘linmalarda xizmat olib borayotgan shaxsiy tarkibning
yoshi, ish staji, ijtimoiy kelib chiqishi, ma’lumoti va ularning jinoyat sodir
etayotgandagi ruhiy holatlariga bog‘liq bo‘ladi. Shundan kelib chiqib fikr yuritadigan
bo‘lsak, jinoyat sodir etayotgan 20-25 yoshdagi harbiy xizmatchilar ko‘pincha sodir
etayotgan xatti-harakatlarining huquqiy oqibatini ongli ravishda bilmagan holda sodir
etadilar. Shu sababli sudga qadar ish yurituvda bilib-bilmay jinoyat sodir etilganligi
sababli o‘zlarining harakatlarining jinoiy oqibatlarini ongli ravishda anglab
yе
tmaganliklari sabab o‘zlarini aybsiz-aybdor deb hisoblaydilar va tergov jarayonida
tergovchida bir qator qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi, lekin, ularning sodir etgan
jinoyatlarining huqiqiy oqibatlari tushuntirilganidan so‘ng aksariyat hollarda
ayblanuvchilar tomonidan o‘z aybiga iqror bo‘lganlik to‘g‘risidagi arizalar yozilishi va
surishtiruv, tergov jarayoniga jinoyatni tez va oson ochilishida o‘z hissasini
qo‘shadilar.
Yoshi va ish staji katta bo‘lgan harbiy xizmatchilar tomonidan sodir etilgan
jinoyatlar yuzasidan sudga qadar ish yurituvda ko‘pincha shaxslarni sodir etayotgan
jinoyatlarining huquqiy oqibatini bilgan holda sodir etayotganliklari sababli ular bilan
surishtiruvchi va tergovchilar tomonidan ko‘proq isbotlashga qaratilgan tergov
126
harakatlarini amalga oshirish lozim bo‘ladi, shu sababli jinoyat ishini yuritishda
tergovchi va surishtiruvchiga bir muncha qiyinchiliklarni tug‘dirishi mumkin.
Harbiy xizmatchilar tomonidan kuchli alkogol mastlik va kuchli ruhiy
hayajonlanish (stress) holatida sodir etilgan jinoyatlarni tergov qilinganda
ayblanuvchilar yoki gumonlanuvchilar tomonidan sodir etilgan jinoyatlarini ularning
jinoyat sodir etish vaqtidagi mastligi yoki ruhiy hayajonlanganligi y
е
ngillashtiruvchi
holat deb baholanishini kuzatishimiz mumkin. Shu sababli, tergovchi va
surishtiruvchilar tomonidan ularga sodir etgan jinoyatlarining huquqiy oqibatlari va
ularning jinoyat sodir etish paytidagi ruhiy holati, sodir etgan jinoyatini
yе
ngillashtirmasligini, aksincha, og‘irlashtiruvchi holat ekanligi tushuntirilganida ular
tomonidan tergov va surishtiruv organlaridan norozi bo‘lgan holda shikoyat arizalarini
yozishlariga sabab bo‘lishi mumkin.
Yuqorida misol sifatida keltirilgan holatlarning tahlili aksariyat holatlarda
ayblanuvchilar va gumon qilinuvchilarning huquqiy ongi va madaniyatining y
е
tarli
darajada bo‘lmaganligini ko‘ramiz. Shu sababli, harbiy qism va bo‘linmalarda harbiy
xizmatchilarning huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirishga qaratilgan qat’iy chora
tadbirlar belgilanishi va ular asosida huquqshunoslik mashg‘ulotlarini
tashkillashtirishimiz maqsadga muvofiq.
Ikkinchidan, shaxsiy tarkib orasida bezorilik, talonchilik, haqorat, shaxsning
sog‘lig‘iga qarshi jinoyatlar va o‘zganing mulkini talon-toroj qilish bilan bog‘lik
jinoyatlarning mazmun mohiyati va ularning huquqiy oqibatlari amaliy misollar bilan
tushuntirish ishlari olib borilishi;
Uchinchidan, harbiy xizmatchilar ishtirokida sodir etilgan jinoyatlarni tergov
qilish jarayonida, harbiy qismning ichki tartibi, shaxsiy tarkibning soni va maxfiy ish
hujjatlari bilan bog‘liq holatlar mavjud bo‘lganligi sababli tergovchi va
surishtiruvchilarning maxfiy hujjatlar bilan ishlash ruxsatnomasini borligi va maxfiylik
tartibotiga rioya qilgan holda tergov va surishtiruv ishlarini olib borilishiga ahamiyat
qaratish lozim.
127
Адабиётлар рўйхати
;
Библиографические ссылки
; References:
1.
Рыжаков А.П
.
Возмещение вреда
,
причиненного преступлением
. –
М
.,
1999. –
С
. 25.
2.
Лавруков М.М
.
Квалификaция воинских насильственных преступлений
//
Автореф.дис
…
канд.юрид.наук
. –
М
., 1999. – 23
с
.
3.
Жестеров П.В
.
Криминологическая характеристика и предупреждение
дезертирства среди военнослужащих срочной службы внутренних войск
//
Автореф.дис…канд.юрид.наук
. –
М
., 2006. – 14
с
.
4.
Волчок В.Г
.
Криминологическая характеристика и профилактика
хищений огнестрельного оружия
,
боеприпасов
,
взрывчатых веществ и взрывных
устройств
,
совершаемых военнослужащими
//
Автореф.дис…канд
.
юрид.наук
. –
М
., 2007. – 34
с
.
5.
Лопатин М.Ю
.
Неосторожная преступность военнослужащих
//
Автореф.дис…канд.юрид.наук
. –
М
., 2012. – 26
с
.
6.
Панчежко С.Л
.
неформальные отношения в армейской среде как фактор
преступности военнослужащих
//
Автореф.дис…канд.юрид.наук
. –
Ростов-на
-
Дону
., 2007.
7.
Рывкин С.Ю
.
Особенности расследования и предупреждения убийств
,
совершенных военнослужащими
//
Автореф.дис
…
канд.юрид.наук
. –
Волгоград
.,
2005. – 27
с
.
8. Muallifning amaliyotdagi kuzatishlar natijasida aniqlangan ma’lumotlar
jamlanmasi.
9.
Рустамбаев
,
М
.
Х
. "
Ўзбекистон Республикаси жиноят ҳуқуқи
курси
."
Ўзбекистон
Республикаси
Миллий
гвардияси
Ҳарбий-техник
институти
.–
Тошкент
-2018 (2010).
10.
Рустамбаев
,
М
.
Х
.,
Н
.
Е
.
Мухаммадиев
, and
С
.
Абдухаликов
. "
Миллий
гвардия хизматчилари
(
ходимлари
)
нинг касб этикаси
."
Тошкент
,
Миллий
гвардия Ҳарбий-техник институти
(2019).
