247
ИЧКИ ИШЛАР ОРГАНЛАРИНИНГ СЕКТОРЛАР ФАОЛИЯТИДА
ИЖТИМОИЙ ҲИМОЯГА МУҲТОЖ БЎЛГАН ФУҚАРОЛАР ВА
УЛАРНИНГ ОИЛАЛАРИНИНГ МУАММОЛАРИНИ ҲАЛ ЭТИШНИ
ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
Хасан САРАБЕКОВ
ИИВ Академияси ташкилий-штаб фаолияти кафедраси доценти
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ РЕШЕНИЯ ОРГАНАМИ ВНУТРЕННИХ ДЕЛ
ПРОБЛЕМ ГРАЖДАН
,
НУЖДАЮЩИХСЯ В СОЦИАЛЬНОЙ ЗАЩИТЕ
,
И ИХ СЕМЕЙ В ОТРАСЛЕВОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ
Хасан САРАБЕКОВ
доцент кафедры организационно-штатной деятельности Академии МВД
IMPROVING THE SOLUTION BY THE INTERNAL AFFAIRS BODIES OF
THE PROBLEMS OF CITIZENS IN NEED OF SOCIAL PROTECTION AND
THEIR FAMILIES IN INDUSTRY ACTIVITIES
Khasan SARABEKOV
Associate Professor of the Department of Organizational and Staffing Activities of
the Academy of the Ministry of Internal Affairs
Аннотaция
:
Мақолада секторлар ҳудудларида истиқомат қилувчи
фуқароларнинг ижтимоий муҳтож фуқароларни ва уларнинг оилаларининг
муаммоларини ҳал этиш борасида ички ишлар органлари ходимларининг иш
фаолиятини такомиллаштириш масаласи кўриб чиқилган
.
Аннотaция
:
В статье рассматривается вопрос совершенствования работы
органов внутренних дел в решении проблем социально незащищенных граждан
и членов их семей
.
Annotation:
The article analyzes the issue of improving the activities of internal
affairs bodies in solving the problems of socially needy citizens and their families.
248
Таянч сўзлар
:
секторлар
,
ижтимоий муҳтож оила
,
ижтимоий муҳтож
фуқаролар
,
маҳаллабай
,
хонадонбай
.
оилабай
,
фуқаробай
,
хотин-қизларни
қўллаб-қувватлаш
,
секторбай
,
камбағаликдан чиқариш
;
Ключевые слова
:
отрасли
,
социально необеспеченная семья
,
социально
необеспеченные граждане
,
махаллабай
,
хонадонбай
,
ориентированная на семью
,
ориентированная на граждан
,
поддержка женщин
,
ориентированная на сектор
,
борьба с бедностью
;
Key words:
sectors, socially needy family, socially needy citizens,
neighborhood working, household working. family-oriented work, citizen-oriented
work, women's support, sector-oriented work, poverty alleviation;
Янги
Ўзбекистонда
амалий
натижадорлик
,
инсон манфаатлари ва
яна бир бор инсон манфаатлари
иқтисодий ислоҳотларимизнинг бош
мезонига айланди
[1].
Ш
.
Мирзиёев
Ижтимоий ҳимоя тизими бу
–
камбағаллик ва тенгсизликни камайтириш
,
аҳолининг ижтимоий заиф қатламлари фаровонлигини оширишга қаратилган
чора-тадбирлар ва дастурлар мажмуасидан иборат давлат сиёсатидир
.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М
.
Мирзиёев ўзининг
”
Янги
Ўзбекистон Стратегияси асарида
–
“Биз Ўзбекистоннинг янги тарихида илк
бор камбағалликни камайтириш ҳақидаги қатъий қароримизни бутун
дунёга очиқ эълон қилдик ва уни қисқартириш бўйича кенг қамровли
ишларни бошладик
.
Камбағалликни қисқартириш
,
аҳолини арзон уй-жой
ва ичимлик суви билан таъминлаш
,
эҳтиёжманд оилалар
,
ўзгалар
парваришига муҳтож шахсларни қўллаб-қувватлаш бўйича тизимли
ишларни йўлга қўйдик
.
Барча туман ва шаҳарларда
,
ҳар бир маҳаллада
эҳтиёжманд оилалар
,
аёллар ва ёшлар билан манзилли ишлаш бўйича
мутлақо янги иш усулларини
–
“Темир дафтар
”
тизимини жорий этдик
.
Бу
249
тизим орқали юз минглаб фуқароларнинг бандлиги таъминланмоқда
,
қарийб
5
миллионта оиладаги муаммолар ҳал этилди
”[2]
–
деб кўрсатган эди
.
Буюк мутафаккир Абдурауф Фитрат ёзганидек
“
қаерда оила муносабати
кучли интизом ва тарбияга таянса
,
мамлакат ва миллат ҳам шунча кучли ва
тартибли бўлади
”[3].
Ҳолбуки
, “
жамиятнинг асосий бойлиги ҳисобланган инсон
биринчи навбатда оилада шаклланади
.
Оила қандай кишини шакллантириши
жамият учун бефарқ эмас
”[4]
Ижтимоий муҳтож оилаларга ички ишлар
органларининг секторлардаги фаолиятида фарзанд тарбиясига
,
оиладаги тартиб
интизомга ва одоб-ахлоқ қоидаларига риоя этишларини мунтазам равишда
тушунтириб боришлари мақсадга мувофиқдир
.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг
2019
йил
17
январдаги
“
Аҳоли
муаммолари билан ишлаш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари
тўғрисида
”
ги Фармонида Халқ қабулхоналари ҳудудларни комплекс ижтимоий
-
иқтисодий ривожлантириш бўйича секторлар
,
давлат органлари ва бошқа
ташкилотлар билан биргаликда уйма-уй юриш
,
ижтимоий ва бошқа объектларни
ўрганиш орқали муаммоларни аниқлаш
,
уларга ечим топишга қаратилган тизим
жорий қилинди
.
Халқ орасида
“
Темир дафтар
”
деб номланган камбағал оилалар реестрини
тузишда камбағал оилаларни уйма-уй ўрганиш асосида
,
аҳолининг ижтимоий
заиф қатламлари муаммолари ҳам ҳисобга олинди
.
Мазкур реестр
камбағалликни камайтириш ва секторлар кесимида аҳоли фаровонлигини
ошириш бўйича мақсадли дастурга асос бўлди
.
Аҳоли учун ҳаётий муҳим
аҳамиятга эга бўлган маҳаллий даражада ҳал қилинмаган муаммолар вилоят ёки
республика даражаларига ўтказилди
.
2022
йилнинг олти ойида Хотин-қизлар ўртасида ҳуқуқбузарликларнинг барвақт
олдини олиш ҳамда оилаларда соғлом турмуш тарзини қарор топтириш борасида
бир қатор ишлар амалга оширилган
.:
– 3067
нафар хотин-қизларнинг ишга жойлашишида
, 3132
нафарига моддий ва
ижтимоий ёрдам берилишида
, 2125
нафарини тиббиёт диспансерига
250
юборилишида
, 716
нафарига шахсини тасдиқловчи ҳужжатларини қайта
тиклашда
, 1138
нафарига тадбиркорлик фаолиятини йўлга қўйишда амалий
ёрдамлар кўрсатилди
;
–
оғир ижтимоий аҳволда қолган
,
шу жумладан
,
оилавий муаммолар ва
турмушида зўравонлик ишлатишига дуч келган
172
нафар хотин-қизлар
Аёлларнинг
реабилитaция
қилиш
ва
мослаштириш
марказларига
жойлаштирилди
;
–
ижтимоий муаммолари ҳал этилиши натижасида соғлом турмуш тарзида ўтган
9157
нафар
,
шу жумладан
, 228
нафар вояга етмаган қизлар
, 2156
нафар ёш
(18-30
ёш
)
хотин-қизлар
, 217
нафар илгари судланган аёллар ички ишлар органлари
ҳисобидан чиқарилган
;
– “
ҳимоя ордери
”
расмийлаштирилган
25869
нафар хотин-қизларнинг
оилаларида олиб борилган профилактик ишлар натижасида
12843
та оила
яраштирилди
, 11640
та оилаларда низолар бартараф этилди
,
шунингдек
,
уларнинг қонуний ҳақ-ҳуқуқларини тўлиқ таъминлаш мақсадида
,
тазйиқ
ўтказилган ва
(
ёки
)
зўравонлик содир этган
2762
нафар шахслар ҳимоя ордери
талабларини бажармаганлиги учун маъмурий жавобгарликка тортилган
;
–
оғир вазиятга тушиб қолган хотин-қизларга тезкорлик билан зарурий ёрдам
кўрсатиш учун тизимда
(
Ҳуқуқбузарликлар профилактикаси хизмати таркибида
,
2022
йил
10
январдан
)
қисқа
“ 1259”
ва
“1286”
рақамли
“
Ишонч маркази
”
ташкил
этилиб
,
марказга қўнғироқ
5976
нафар аёлларга психологик ва ҳуқуқий ёрдам
кўрсатилди
.
Аҳолининг кам таъминланган
,
якка ёлғиз
,
боқувчисини йўқотган
,
ногирон ҳамда
доимий меҳнат билан банд бўлмаган қатламлари билан ишлаш борасида
“маҳаллабай
”
тизими йўлга қўйилди
[5].
Секторларда фаолият олиб бораётган ички ишлар органлари ходимлари
томонидан уйма-уй юриш орқали ўтказилган ўрганишлар ижтимоий ёрдам
тизимини ривожлантириш муҳимлигини кўрсатиб берди
.
Хусусан
,
молиявий
ёрдам олувчиларнинг аксарияти ночор аҳволда эмас
,
балки замонавий
251
таъмирланган
,
мебель ва бошқа буюмлар билан жиҳозланган хонадонларда
истиқомат қилиши
,
шунингдек автомобиль ва банк ҳисобрақамларига эга экани
аниқланган бўлса
,
кам таъминланган оилаларнинг аксарияти моддий ёрдам олиш
учун рўйхатга киритилмагани кузатилди
.
Ушбу ҳолат
,
аҳолининг кам
таъминланган ва ҳимояга муҳтож қатламларини ижтимоий қўллаб-қувватлаш
тизимини
,
хусусан ушбу ёрдамни белгилаш мезонларини тубдан ўзгартириш
лозимлигини кўрсатди
.
Юқоридагилардан кўриниб турибдики
,
охирги
2-3
йилда аҳолининг
ижтимоий қўллаб-қувватлаш тизимида ўтган йиллар давомида тўпланган
мавжуд муаммоларни секторлар томонидан йиғилган маълумотлар асосида қўл
режимида тезкор ҳал этиш ўзининг самарасини кўрсатди
.
Аммо тан олиш
лозимки
,
кўп ҳолларда
«
инсон омилига
»
ҳаддан ташқари боғлиқлик
муаммоларни ечишда бошқа муаммоларни ҳам келтириб чиқариши мумкин
.
Хорижий мамлакатлар тажрибаси ва тадқиқот жараёнида аниқланган
камчиликлар ижтимоий қўллаб-қувватлашни тизимли асосда йўлга қўйиш
лозимлигини кўрсатмоқда
.
Айрим ёрдам турларини ажратишнинг аниқ
мезонлари бўлиши
,
унга мувофиқликни аниқлаш мустақил ахборот манбаларига
асосланиши лозим
.
Ёрдам ажратиш мезонлари ва тартиблари
,
ажратилган
маблағлар тўғрисидаги маълумотлар аниқ ва бутунлай шаффоф бўлиши лозим
.
Ижтимоий қўллаб-қувватлаш масалаларини қўлда бошқаришдан аниқ ва равшан
интегрaциялашган тизимга ўтказиш бўйича бир қатор ишлар амалга оширилди
.
Эҳтиёж даражаси оила аъзоларининг даромадлари
,
мол-мулк
,
банк
ҳисобварақлари
,
олинган кредитлар
,
турли идораларнинг тегишли маълумотлар
базаларида мавжуд бўлган автомобиллар ҳақидаги маълумотларни ҳисобга олиш
йўли билан аниқланади
.
Ушбу ҳисоб-китобларга асосан ижтимоий хизматлар
,
ёрдамга муҳтож аҳоли ва олувчиларнинг ягона маълумотлар базаси
шакллантирилади
.
Мазкур тизимни синовдан ўтказиш учун Сирдарё вилоятида
2019
йилнинг
1
октябридан бошлаб пилот лойиҳа сифатида синаб кўрилди
.
Ушбу
тизим фаолиятини самарали амалга ошириш учун аҳолига кўрсатилаётган ёрдам
252
тўғрисидаги объектив маълумотлар
“
Ижтимоий ҳимоя ягона реестрига
”
киритиб
борилиши керак
.
Ушбу вазифа хонадонларни ўрганиш жараёнида ҳам амалга
оширилади
.
Мазкур маълумотлар асосида ва айрим оилаларнинг турмуш
даражасига карантин чекловларининг салбий таъсирини ҳисобга олган ҳолда
,
Маҳалла ва оилани қўллаб-қувватлаш вазирлиги ҳамда ҳудудларни ижтимоий
-
иқтисодий ривожлантиришга масъул идоралар томонидан жорий йилда
молиявий ёрдам ва кўмакка муҳтожлар рўйхати тузилди
.
Ушбу рўйхатлардан кам таъминланганлар
;
имконияти чекланган
фуқаролар
;
ижтимоий ҳимояга муҳтож оилалар
;
ёлғиз кексалар
;
доимий ишсиз
фуқаролар
;
карантин туфайли ишсиз қолган фуқаролар
;
эпидемиологик
жиҳатдан ночор ҳудудлардан қайтган фуқаролар ўрин олишган
.
2021
йилнинг
1
январидан бошлаб
,
давлат ижтимоий хизматлари ва
ёрдамини тақдим этишда давлат органлари ва ташкилотлари томонидан
қўшимча ҳужжатлар ва маълумотлар фуқаролардан талаб этилишига йўл
қўйилмайди
. «
Ижтимоий ҳимоя ягона реестри
»
ахборот тизими орқали кам
таъминланган деб эътироф этилганлик тўғрисида маълумотнома ягона
интерактив давлат хизматлари портали орқали тақдим этилади ва
12
ой давомида
амал қилади
.
ФҲДЁ бўлимлари архивларида қоғозда сақланадиган
ҳужжатларнинг электрон маълумотлар базаларини шакллантириш мақсадида
30
млрд сўм маблағ ажратилади
.
Мазкур қарорда белгиланган вазифалар ижросини амалга ошириш
Ўзбекистонда камбағалликни бартараф этиш жараёнида муҳим восита бўладиган
аҳолининг камбағал ва ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламларига моддий ёрдам
кўрсатишнинг замонавий ва ошкора тизимини яратишга хизмат қилиши
лозим
[6].
Ғарб давлатларида ижтимоий ҳимоянинг марказлашган тизими
20-
асрнинг
бошларида Германия ва Буюк Британияда ижтимоий таъминот тизимларининг
яратилиши даврида
,
бир оз кейинроқ эса АҚШда
–
Буюк депрессия даврида
муваффақиятга эриша бошлади
. 100
йил олдин ижтимоий ҳимоя тизимлари
253
фақатгина бир неча мамлакатда расман мавжуд бўлган бўлса
,
бугунги кунга
келиб ушбу тизим деярли барча давлатларда амал қилмоқда
.
Мамлакатлар ўз
имкониятлари
,
миллий шароитлари ва устуворликларига асосланиб ижтимоий
ҳимоя тизимларини қурадилар
.
Ижтимоий қўллаб-қувватлаш тизими нафақат моддий ёрдам беришга
,
балки аҳолининг ёрдамга муҳтож қатламларини камбағалликдан чиқаришга
йўналтирилган бўлиши муҳим роль ўйнайди
.
Ривожланган мамлакатларда
1990
йиллардан бошлаб нафақа кўринишидаги ижтимоий ёрдам олувчиларни расмий
тадбиркорликка жалб қилиш учун мажбурий талаблар жорий қилинган
.
Бу
амалиёт қўлланилган мамлакатларда
(
Корея
,
АҚШ
,
Янги Зеландия
,
Буюк
Британия ва бошқалар
.)
аҳоли бандлиги ошгани кузатилган
.
Турли тадқиқотлар натижалари шуни кўрсатадики
,
камбағалликдаги инсон
фаровонлигини фақатгина даромадларга асосланган баҳолаш ўрнига бошқа кўп
критерияли тизимлари билан ўлчаш камбағалликка қарши курашишнинг
самарасини янада оширади
.
Камбағаллик бу фақатгина даромадлар эмас
,
бу
турли ўлчамли
(
тоза ичимлик суви
,
соғлиқни сақлаш
,
санитария ҳолати
,
бошқа
зарур хизматлар
)
ҳаёт сифатини ифодаловчи кўрсаткичдир
.
Мақсадли
ижтимоий ёрдам кўрсатиш тизимидаги бу ўзгаришлар қисман Австрия
,
Бельгия
,
Австралия
,
Канада
,
Чехия
,
Дания ва бошқа мамлакатларда
2000
йилларнинг
ўрталарида расмий камбағаллик даражасини камайтиришга омил бўлган
.
Турли мамлакатлар камбағаллик даражасини камайтириш учун турли
моделларни қўллашади
.
Мисол учун
,
швед модели икки мақсадни кўзда тутади
:
тўлиқ бандлик ва даромадлар тенгсизлигини камайтиришни таъминлаш
.
Мазкур
мамлакатида
,
ишсизларни ўқитиш ва қайта тайёрлаш
,
талаб юқори бўлган
соҳаларда ишлаш қобилиятини тиклашни маъқул кўришади
.
Хитойда қишлоқ хўжалигини
,
шу жумладан
,
қишлоқ ҳудудларини
ривожлантириш ва ер ислоҳотларига қаратилган кенг кўламли чора-тадбирлар
амалга оширилади
.
254
Чехияда эса камбағал аҳолини моддий томондан қўллаб-қувватлаш учун
асосий нафақадан ташқари маҳсулотлар ва пул кўринишидаги қўшимча
кўмаклар берилади
.
АҚШда камбағалларга кўрсатилаётган ёрдам аҳолининг
15
фоизидан
20
фоизигача қисмини қамраб олувчи махсус дастурлар орқали тарқатилади
.
Энг
кўп тарқалган ёрдам турлари бу озиқ-овқат талонлари
,
арзон уй-жой олиш
дастурлари
,
қариялар учун тиббий ва ижтимоий ёрдам турлари
,
бола
парваришлаш бўйича нафақалар ва бошқа турдаги қўллаб-қувватлаш турларини
ўз ичига олади
.
Ўзбекистон шароитида ҳам ривожланган мамлакатлардек камбағалликни
қисқартиришга комплекс ёндашув энг мақбул ечимдир
.
Мазкур сиёсат меҳнатга
лаёқатли аҳолини имкон қадар иш билан таъминлаш ва бир вақтнинг ўзида
муҳтож одамларни камбағаллик чегарасидан чиқаришга қаратилган давлат
томонидан ижтимоий қўллаб қувватлашга қаратилган
.
Шу билан бирга
,
қашшоқликни зудлик билан бартараф этишнинг имкони
бўлмаган шароитда кам таъминланганларни ижтимоий ҳимоя қилиш
,
уларнинг
даромад олиши ва инсон капиталини ривожлантириши учун қўшимча
имкониятлар яратиш назарда тутилмоқда
.
Ногиронларни ижтимоий ҳимоя қилиш масалалари
10
дан ортиқ вазирлик
ва идоралар ваколатига киритилган
.
Аниқроғи
:
ногиронликни белгилаш ва
ногиронларни тиббий-ижтимоий қўллаб-қувватлаш масалалари Соғлиқни
сақлаш вазирлиги ваколатига
,
ногиронларни ишга жойлаштириш
–
Бандлик ва
меҳнат муносабатлари вазирлиги
,
махсус мактаб-интернатлар фаолиятини
ташкиллаштириш
–
Халқ таълими вазирлиги
,
ногиронларнинг транспорт
хизматларидан фойдаланиши Транспорт вазирлиги ваколатига киради
.
Кам
таъминланган оилалар
,
пенсионерлар ва аҳолининг бошқа эҳтиёжманд
қатламларини ижтимоий ҳимоя қилиш масаласида ҳам худди шундай ҳолат
кузатилади
.
Айни дамда юқорида санаб ўтилган давлат органларининг ҳеч бири
255
аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш соҳасида давлат сиёсатини шакллантириш ва
амалга ошириш бўйича мувофиқлаштирувчи вазифаларни бажармайди
.
Айни дамда Америка
,
Европа
,
МДҲнинг аксарият давлатларида
эҳтиёжманд аҳоли қатламларини ижтимоий ҳимоя қилиш бўйича турли давлат
ва нодавлат ташкилотлар фаолиятини мувофиқлаштиришга йўналтирилган
давлат сиёсатига катта эътибор қаратилади
.
Масалан
,
АҚШда тегишли мувофиқлаштириш вазифалари Соғлиқни сақлаш
ва ижтимоий хизматлар вазирлигига
,
Буюк Британияда Меҳнат ва пенсиялар
вазирлигига
,
Францияда
–
Соғлиқни сақлаш ва ижтимоий ҳимоя вазирлигига
,
Швецияда Соғлиқни сақлаш ва ижтимоий ривожланиш вазирлигига юклатилган
.
Шунингдек
,
Германияда Меҳнат ва ижтимоий муносабатлар Федерал вазирлиги
,
Италияда Меҳнат ва ижтимоий сиёсат вазирлиги
,
Россия
,
Белоруссия
,
Қозоғистонда Меҳнат ва ижтимоий ҳимоя вазирликлари ҳам худди шу вазифалар
билан шуғулланади
.
Эҳтиёжи муҳтож оилаларга ҳар томонлама ёрдам бериш борасида хориж
мамлакатлари тажрибасидан фойдаланиш ва камбағалликдан қутқариш борасида
секторлар иш фаолиятида муҳим аҳамият касб этади
.
Ижтимоий ҳимоя тизими бу
–
камбағаллик ва тенгсизликни камайтириш
,
аҳолининг ижтимоий заиф қатламлари фаровонлигини оширишга қаратилган
чора-тадбирлар ва дастурлар мажмуасидан иборат давлат сиёсатидир
.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М
.
Мирзиёев ўзининг
”
Янги
Ўзбекистон Стратегияси асарида
–
“Биз Ўзбекистоннинг янги тарихида илк
бор камбағалликни камайтириш ҳақидаги қатъий қароримизни бутун
дунёга очиқ эълон қилдик ва уни қисқартириш бўйича кенг қамровли
ишларни бошладик
.
Камбағалликни қисқартириш
,
аҳолини арзон уй-жой
ва ичимлик суви билан таъминлаш
,
эҳтиёжманд оилалар
,
ўзгалар
парваришига муҳтож шахсларни қўллаб-қувватлаш бўйича тизимли
ишларни йўлга қўйдик
.
Барча туман ва шаҳарларда
,
ҳар бир маҳаллада
эҳтиёжманд оилалар
,
аёллар ва ёшлар билан манзилли ишлаш бўйича
256
мутлақо янги иш усулларини
–
“Темир дафтар
”
тизимини жорий этдик
.
Бу
тизим орқали юз минглаб фуқароларнинг бандлиги таъминланмоқда
,
қарийб
5
миллионта оиладаги муаммолар ҳал этилди
”[2]
–
деб кўрсатган эди
Буюк мутафаккир Абдурауф Фитрат ёзганидек
“
қаерда оила муносабати
кучли интизом ва тарбияга таянса
,
мамлакат ва миллат ҳам шунча кучли ва
тартибли бўлади
”[3].
Ҳолбуки
, “
жамиятнинг асосий бойлиги ҳисобланган инсон
биринчи навбатда оилада шаклланади
.
Оила қандай кишини шакллантириши
жамият учун бефарқ эмас
”[4]
Ижтимоий муҳтож оилаларга ички ишлар
органларининг секторлардаги фаолиятида фарзанд тарбиясига
,
оиладаги тартиб
интизомга ва одоб-ахлоқ қоидаларига риоя этишларини мунтазам равишда
тушунтириб боришлари мақсадга мувофиқдир
.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг
2019
йил
17
январдаги
“
Аҳоли
муаммолари билан ишлаш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари
тўғрисида
”
ги Фармонида Халқ қабулхоналари ҳудудларни комплекс ижтимоий
-
иқтисодий ривожлантириш бўйича секторлар
,
давлат органлари ва бошқа
ташкилотлар билан биргаликда уйма-уй юриш
,
ижтимоий ва бошқа объектларни
ўрганиш орқали муаммоларни аниқлаш
,
уларга ечим топишга қаратилган тизим
жорий қилинди
.
Халқ орасида
“
Темир дафтар
”
деб номланган камбағал оилалар реестрини
тузишда камбағал оилаларни уйма-уй ўрганиш асосида
,
аҳолининг ижтимоий
заиф қатламлари муаммолари ҳам ҳисобга олинди
.
Мазкур реестр
камбағалликни камайтириш ва секторлар кесимида аҳоли фаровонлигини
ошириш бўйича мақсадли дастурга асос бўлди
.
Аҳоли учун ҳаётий муҳим
аҳамиятга эга бўлган маҳаллий даражада ҳал қилинмаган муаммолар вилоят ёки
республика даражаларига ўтказилди
.
2022
йилнинг олти ойида Хотин-қизлар ўртасида ҳуқуқбузарликларнинг барвақт
олдини олиш ҳамда оилаларда соғлом турмуш тарзини қарор топтириш борасида
бир қатор ишлар амалга оширилган
.:
257
– 3067
нафар хотин-қизларнинг ишга жойлашишида
, 3132
нафарига моддий ва
ижтимоий ёрдам берилишида
, 2125
нафарини тиббиёт диспансерига
юборилишида
, 716
нафарига шахсини тасдиқловчи ҳужжатларини қайта
тиклашда
, 1138
нафарига тадбиркорлик фаолиятини йўлга қўйишда амалий
ёрдамлар кўрсатилди
;
–
оғир ижтимоий аҳволда қолган
,
шу жумладан оилавий муаммолар ва
турмушида зўравонлик ишлатишига дуч келган
172
нафар хотин-қизлар
Аёлларнинг
реабилитaция
қилиш
ва
мослаштириш
марказларига
жойлаштирилди
;
–
ижтимоий муаммолари ҳал этилиши натижасида соғлом турмуш тарзида ўтган
9157
нафар
,
шу жумладан
228
нафар вояга етмаган қизлар
, 2156
нафар ёш
(18-30
ёш
)
хотин-қизлар
, 217
нафар илгари судланган аёллар ички ишлар органлари
ҳисобидан чиқарилган
;
– “
ҳимоя ордери
”
расмийлаштирилган
25869
нафар хотин-қизларнинг
оилаларида олиб борилган профилактик ишлар натижасида
12843
та оила
яраштирилди
, 11640
та оилаларда низолар бартараф этилди
,
шунингдек
,
уларнинг қонуний ҳақ-ҳуқуқларини тўлиқ таъминлаш мақсадида
,
тазйиқ
ўтказилган ва
(
ёки
)
зўравонлик содир этган
2762
нафар шахслар ҳимоя ордери
талабларини бажармаганлиги учун маъмурий жавобгарликка тортилган
;
–
оғир вазиятга тушиб қолган хотин-қизларга тезкорлик билан зарурий ёрдам
кўрсатиш учун тизимда
(
Ҳуқуқбузарликлар профилактикаси хизмати таркибида
,
2022
йил
10
январдан
)
қисқа
“ 1259”
ва
“1286”
рақамли
“
Ишонч маркази
”
ташкил
этилиб
,
марказга қўнғироқ
5976
нафар аёлларга психологик ва ҳуқуқий ёрдам
кўрсатилди
.
Аҳолининг кам таъминланган
,
якка ёлғиз
,
боқувчисини йўқотган
,
ногирон ҳамда
доимий меҳнат билан банд бўлмаган қатламлари билан ишлаш борасида
“маҳаллабай
”
тизими йўлга қўйилди
[5].
Секторларда фаолият олиб бораётган ички ишлар органлари ходимлари
томонидан уйма-уй юриш орқали ўтказилган ўрганишлар ижтимоий ёрдам
258
тизимини ривожлантириш муҳимлигини кўрсатиб берди
.
Хусусан
,
молиявий
ёрдам олувчиларнинг аксарияти ночор аҳволда эмас
,
балки замонавий
таъмирланган
,
мебель ва бошқа буюмлар билан жиҳозланган хонадонларда
истиқомат қилиши
,
шунингдек автомобиль ва банк ҳисобрақамларига эга экани
аниқланган бўлса
,
кам таъминланган оилаларнинг аксарияти моддий ёрдам олиш
учун рўйхатга киритилмагани кузатилди
.
Ушбу ҳолат
,
аҳолининг кам
таъминланган ва ҳимояга муҳтож қатламларини ижтимоий қўллаб-қувватлаш
тизимини
,
хусусан ушбу ёрдамни белгилаш мезонларини тубдан ўзгартириш
лозимлигини кўрсатди
Юқоридагилардан кўриниб турибдики
,
охирги
2-3
йилда аҳолининг
ижтимоий қўллаб-қувватлаш тизимида ўтган йиллар давомида тўпланган
мавжуд муаммоларни секторлар томонидан йиғилган маълумотлар асосида қўл
режимида тезкор ҳал этиш ўзининг самарасини кўрсатди
.
Аммо тан олиш
лозимки
,
кўп ҳолларда
“
инсон омилига
”
ҳаддан ташқари боғлиқлик
муаммоларни ечишда бошқа муаммоларни ҳам келтириб чиқариши мумкин
.
Хорижий мамлакатлар тажрибаси ва тадқиқот жараёнида аниқланган
камчиликлар ижтимоий қўллаб-қувватлашни тизимли асосда йўлга қўйиш
лозимлигини кўрсатмоқда
.
Айрим ёрдам турларини ажратишнинг аниқ
мезонлари бўлиши
,
унга мувофиқликни аниқлаш мустақил ахборот манбаларига
асосланиши лозим
.
Ёрдам ажратиш мезонлари ва тартиблари
,
ажратилган
маблағлар тўғрисидаги маълумотлар аниқ ва бутунлай шаффоф бўлиши лозим
.
Ижтимоий қўллаб-қувватлаш масалаларини қўлда бошқаришдан аниқ ва равшан
интегрaциялашган тизимга ўтказиш бўйича бир қатор ишлар амалга оширилди
.
Эҳтиёж даражаси оила аъзоларининг даромадлари
,
мол-мулк
,
банк
ҳисобварақлари
,
олинган кредитлар
,
турли идораларнинг тегишли маълумотлар
базаларида мавжуд бўлган автомобиллар ҳақидаги маълумотларни ҳисобга олиш
йўли билан аниқланади
.
Ушбу ҳисоб-китобларга асосан ижтимоий хизматлар
,
ёрдамга муҳтож аҳоли ва олувчиларнинг ягона маълумотлар базаси
шакллантирилади
.
Мазкур тизимни синовдан ўтказиш учун Сирдарё вилоятида
259
2019
йилнинг
1
октябридан бошлаб пилот лойиҳа сифатида синаб кўрилди
.
Ушбу
тизим фаолиятини самарали амалга ошириш учун аҳолига кўрсатилаётган ёрдам
тўғрисидаги объектив маълумотлар
“
Ижтимоий ҳимоя ягона реестрига
”
киритиб
борилиши керак
.
Ушбу вазифа хонадонларни ўрганиш жараёнида ҳам амалга
оширилади
.
Мазкур маълумотлар асосида ва айрим оилаларнинг турмуш
даражасига карантин чекловларининг салбий таъсирини ҳисобга олган ҳолда
,
Маҳалла ва оилани қўллаб-қувватлаш вазирлиги ҳамда ҳудудларни ижтимоий
-
иқтисодий ривожлантиришга масъул идоралар томонидан жорий йилда
молиявий ёрдам ва кўмакка муҳтожлар рўйхати тузилди
.
Ушбу рўйхатлардан кам таъминланганлар
;
имконияти чекланган
фуқаролар
;
ижтимоий ҳимояга муҳтож оилалар
;
ёлғиз кексалар
;
доимий ишсиз
фуқаролар
;
карантин туфайли ишсиз қолган фуқаролар
;
эпидемиологик
жиҳатдан ночор ҳудудлардан қайтган фуқаролар ўрин олишган
.
2021
йилнинг
1
январидан бошлаб
,
давлат ижтимоий хизматлари ва
ёрдамини тақдим этишда давлат органлари ва ташкилотлари томонидан
қўшимча ҳужжатлар ва маълумотлар фуқаролардан талаб этилишига йўл
қўйилмайди
. “
Ижтимоий ҳимоя ягона реестри
”
ахборот тизими орқали кам
таъминланган деб эътироф этилганлик тўғрисида маълумотнома ягона
интерактив давлат хизматлари портали орқали тақдим этилади ва
12
ой давомида
амал қилади
.
ФҲДЁ бўлимлари архивларида қоғозда сақланадиган
ҳужжатларнинг электрон маълумотлар базаларини шакллантириш мақсадида
30
млрд сўм маблағ ажратилади
.
Мазкур қарорда белгиланган вазифалар ижросини амалга ошириш
Ўзбекистонда камбағалликни бартараф этиш жараёнида муҳим восита бўладиган
аҳолининг камбағал ва ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламларига моддий ёрдам
кўрсатишнинг замонавий ва ошкора тизимини яратишга хизмат қилиши
лозим
[6].
Ғарб давлатларида ижтимоий ҳимоянинг марказлашган тизими
20-
асрнинг
бошларида Германия ва Буюк Британияда ижтимоий таъминот тизимларининг
260
яратилиши даврида
,
бир оз кейинроқ эса АҚШда
–
Буюк депрессия даврида
муваффақиятга эриша бошлади
. 100
йил олдин ижтимоий ҳимоя тизимлари
фақатгина бир неча мамлакатда расман мавжуд бўлган бўлса
,
бугунги кунга
келиб ушбу тизим деярли барча давлатларда амал қилмоқда
.
Мамлакатлар ўз
имкониятлари
,
миллий шароитлари ва устуворликларига асосланиб ижтимоий
ҳимоя тизимларини қурадилар
.
Ижтимоий қўллаб-қувватлаш тизими нафақат моддий ёрдам беришга
,
балки аҳолининг ёрдамга муҳтож қатламларини камбағалликдан чиқаришга
йўналтирилган бўлиши муҳим роль ўйнайди
.
Ривожланган мамлакатларда
1990
йиллардан бошлаб нафақа кўринишидаги ижтимоий ёрдам олувчиларни расмий
тадбиркорликка жалб қилиш учун мажбурий талаблар жорий қилинган
.
Бу
амалиёт қўлланилган мамлакатларда
(
Корея
,
АҚШ
,
Янги Зеландия
,
Буюк
Британия ва бошқалар
.)
аҳоли бандлиги ошгани кузатилган
.
Турли тадқиқотлар натижалари шуни кўрсатадики
,
камбағалликдаги инсон
фаровонлигини фақатгина даромадларга асосланган баҳолаш ўрнига бошқа кўп
критерияли тизимлари билан ўлчаш камбағалликка қарши курашишнинг
самарасини янада оширади
.
Камбағаллик бу фақатгина даромадлар эмас
,
бу
турли ўлчамли
(
тоза ичимлик суви
,
соғлиқни сақлаш
,
санитария ҳолати
,
бошқа
зарур хизматлар
)
ҳаёт сифатини ифодаловчи кўрсаткичдир
.
Мақсадли
ижтимоий ёрдам кўрсатиш тизимидаги бу ўзгаришлар қисман Австрия
,
Бельгия
,
Австралия
,
Канада
,
Чехия
,
Дания ва бошқа мамлакатларда
2000
йилларнинг
ўрталарида расмий камбағаллик даражасини камайтиришга омил бўлган
.
Турли мамлакатлар камбағаллик даражасини камайтириш учун турли
моделларни қўллашади
.
Мисол учун
,
швед модели икки мақсадни кўзда тутади
:
тўлиқ бандлик ва даромадлар тенгсизлигини камайтиришни таъминлаш
.
Мазкур
мамлакатида
,
ишсизларни ўқитиш ва қайта тайёрлаш
,
талаб юқори бўлган
соҳаларда ишлаш қобилиятини тиклашни маъқул кўришади
.
261
Хитойда қишлоқ хўжалигини
,
шу жумладан
,
қишлоқ ҳудудларини
ривожлантириш ва ер ислоҳотларига қаратилган кенг кўламли чора-тадбирлар
амалга оширилади
.
Чехияда эса камбағал аҳолини моддий томондан қўллаб-қувватлаш учун
асосий нафақадан ташқари маҳсулотлар ва пул кўринишидаги қўшимча
кўмаклар берилади
.
АҚШда камбағалларга кўрсатилаётган ёрдам аҳолининг
15
фоизидан
20
фоизигача қисмини қамраб олувчи махсус дастурлар орқали тарқатилади
.
Энг
кўп тарқалган ёрдам турлари бу озиқ-овқат талонлари
,
арзон уй-жой олиш
дастурлари
,
қариялар учун тиббий ва ижтимоий ёрдам турлари
,
бола
парваришлаш бўйича нафақалар ва бошқа турдаги қўллаб-қувватлаш турларини
ўз ичига олади
.
Ўзбекистон шароитида ҳам ривожланган мамлакатлардек камбағалликни
қисқартиришга комплекс ёндашув энг мақбул ечимдир
.
Мазкур сиёсат меҳнатга
лаёқатли аҳолини имкон қадар иш билан таъминлаш ва бир вақтнинг ўзида
муҳтож одамларни камбағаллик чегарасидан чиқаришга қаратилган давлат
томонидан ижтимоий қўллаб қувватлашга қаратилган
.
Шу билан бирга
,
қашшоқликни зудлик билан бартараф этишнинг имкони
бўлмаган шароитда кам таъминланганларни ижтимоий ҳимоя қилиш
,
уларнинг
даромад олиши ва инсон капиталини ривожлантириши учун қўшимча
имкониятлар яратиш назарда тутилмоқда
.
Ногиронларни ижтимоий ҳимоя қилиш масалалари
10
дан ортиқ вазирлик
ва идоралар ваколатига киритилган
.
Аниқроғи
:
ногиронликни белгилаш ва
ногиронларни тиббий-ижтимоий қўллаб-қувватлаш масалалари Соғлиқни
сақлаш вазирлиги ваколатига
,
ногиронларни ишга жойлаштириш
–
Бандлик ва
меҳнат муносабатлари вазирлиги
,
махсус мактаб-интернатлар фаолиятини
ташкиллаштириш
–
Халқ таълими вазирлиги
,
ногиронларнинг транспорт
хизматларидан фойдаланиши Транспорт вазирлиги ваколатига киради
.
Кам
таъминланган оилалар
,
пенсионерлар ва аҳолининг бошқа эҳтиёжманд
262
қатламларини ижтимоий ҳимоя қилиш масаласида ҳам худди шундай ҳолат
кузатилади
.
Айни дамда юқорида санаб ўтилган давлат органларининг ҳеч бири
аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш соҳасида давлат сиёсатини шакллантириш ва
амалга ошириш бўйича мувофиқлаштирувчи вазифаларни бажармайди
.
Айни дамда Америка
,
Европа
,
МДҲнинг аксарият давлатларида
эҳтиёжманд аҳоли қатламларини ижтимоий ҳимоя қилиш бўйича турли давлат
ва нодавлат ташкилотлар фаолиятини мувофиқлаштиришга йўналтирилган
давлат сиёсатига катта эътибор қаратилади
.
Масалан
,
АҚШда тегишли мувофиқлаштириш вазифалари Соғлиқни сақлаш
ва ижтимоий хизматлар вазирлигига
,
Буюк Британияда Меҳнат ва пенсиялар
вазирлигига
,
Францияда
–
Соғлиқни сақлаш ва ижтимоий ҳимоя вазирлигига
,
Швецияда Соғлиқни сақлаш ва ижтимоий ривожланиш вазирлигига юклатилган
.
Шунингдек
,
Германияда Меҳнат ва ижтимоий муносабатлар Федерал вазирлиги
,
Италияда Меҳнат ва ижтимоий сиёсат вазирлиги
,
Россия
,
Белоруссия
,
Қозоғистонда Меҳнат ва ижтимоий ҳимоя вазирликлари ҳам худди шу вазифалар
билан шуғулланади
.
Эҳтиёжи муҳтож оилаларга ҳар томонлама ёрдам бериш борасида хориж
мамлакатлари тажрибасидан фойдаланиш ва камбағалликдан қутқариш борасида
секторлар иш фаолиятида муҳим аҳамият касб этади
.
Адабиётлар рўйхати
;
Библиографические ссылки
; References:
1.
Ш
.
Мирзиёев
.
Янги Ўзбекистон Стратегияси.Тошккент
–2021.
Б
-51-52
2.
Абдурауф Фитрат
.
Оила ёки оилани бошқариш тартиби
. –
Т
,:
“Ўзбекистон
” 2001.-325-
Б
.
3.
М
.
Усмоналиев
,
Й
.
Каракетов
.
Криминология
.
ТДЮИ
, 2001.-338-
Б
.
4.
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенгатининг ялпи мажлисига
2022
йилнинг биринчи ярми якунлари бўйича Ички ишлар вазири генерал
-
лейтенант П.Р
.
Бобожоновнинг ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш ва уларнинг
профилактикаси ҳолати тўғрисидаги ахбороти
.
263
5. https://kun.uz/news/2020/08/11/aholini-ijtimoiy-qollab-quvvatlash-tizimidagi-
muammolarni-aynan-qolda-boshqarish-rejimida-hal-etishga-togri-kelmoqda-obid-
hakimov
6.
Рустамбаев
,
М
.
Х
. "
Ўзбекистон Республикаси жиноят кодексига шарҳлар
.
Махсус қисм
."
Тошкент
,
Илм зиё
(2006).
