20
6.
Шамов А. Н. Лексические навыки устной речи и чтения – основа семантической
компетенции обучаемых //Иностранные языки в школе. 2007. №4.
7.
Шумилова Е.А. Реализация механизмов формирования социально-коммуникативной
компетентности в условиях педагогического вуза // Современная высшая школа:
инновационный аспект. 2009. №2.
8.
Hymes, D.H. “On Communicative Competence” In: J.B. Pride and J. Holmes (eds)
Sociolinguistics. Selected Readings. Harmondsworth: Penguin, 1972. pp. 269-293.
QARAQALPAQ TILINDEGI GILEMSHILIKKE BAYLANISLI ATAMALAR
Allaniyazova Sh.
Qaraqalpaq til bilimi kafedrası docenti, QMU
Hárbir tildiń sózlik quramında sol xalıqtıń tarıyxına baylanıslı bahalı maǵlıwmatlar
saqlanadı. Xalıqtıń kelip shıǵıwı hám rawajlanıwı, turmısı hám mádeniyatı, úrp-ádet dástúrleri
tildiń leksikalıq qatlamında óz kórinisin tabadı. Mine, usınday qaraqalpaq tiliniń kásiplik
leksikasınıń bir túri – qol óner leksikası. Qol óneriniń eń áyyemgi túrleriniń biri- kesteshilik hám
gilemshilik óneri. Qaraqalpaq xalqında keń rawajlanǵan kórkem, eń názik, eń qospalı qol óneri
túrleriniń biri – kesteshilik.
Kesteshilik
– qol óneriniń basqa túrleri sıyaqlı kóp ásirlik tariyxqa iye. Qız-kelinshekler úy
buyımlarına, kiyim-kensheklerge kesteler toqıǵan, naǵıslardıń álwan túrlerin dóretken. Olardıń
sheberligi, talantlılıǵı sulıw hám shıraylı kestelerinde kórinedi.
“Keste
” sózi parsı-tájik tilindegi “kashta” sózinen fonetikalıq ózgeriske ushırawı arqalı
awısqan. –shilik qosımtası qosılıw arqalı kásip-óner atın bildiriwshi kesteshilik sózi jasaǵan.
Kesteshilikte naǵıs atamaları ayrıqsha semantikalıq ózgeshelikke iye.
Gezlemege tigilgen yaki toqılǵan hár bir naǵıstıń óz ataması bar. Naǵıslar hám olardıń
atamaları tek etnografiyalıq tárepten izertlenip qoymastan, lingvistikalıq kózqarastan túrkiy
tillerde T.Tursunovanıń ózbek tilindegi kesteshilik ónerine arnalǵan miynetlerinde naǵıs
atamaların uqsaslıq tiykarında payda bolıwın atap kórsetip, bir neshe tematikalıq toparlarǵa
ajıratadı.[3,68]
“Naǵıs”
sózi arab tilindegi “naqis” sózinen qaraqalpaq tiline kelip kirgen. “Naǵıs” sózi
kórkemlik ushın qoldan tigilgen, kestelengen, aǵashqa oyılǵan, sızılıp yaki boyap salınǵan barlıq
naǵıslardı bildiredi. Naǵıs salıw qol óneriniń barlıq túrlerine tán. Kesteshilik ónerindegi naǵıs
atamaları tábiyat kórinislerine, ósimlikler hám haywanlar, olardıń múshelerine, úy buyımlarına,
geometriyalıq figuralarǵa uqsatıw arqalı payda bolǵan. Qaraqalpaq hayal-qızları kúndelikli
turmısta ushırasatuǵın, ózleri qorshaǵan ortalıqtaǵı nárselerdi keste etip toqıǵan hám naǵıslardı
solardıń atı menen ataǵan. Mısalı: erik gúl, qáreli gúl, gúl naǵıs, ǵawasha gúl, qoralı gúl, qos
múyiz, taq múyiz, toqalaq múyiz, qoltıqsha múyiz, tırnaq múyiz, segiz múyiz, úsh múyiz, úlken
múyiz, qus tili, ǵarǵa tırnaq naǵıs, ǵaz moyın hám t.b.
Gilemshilik – qolda hám mashinada toqılatuǵın gilem, palas hám gilem túrindegi úy-ruzger
buyımların toqıw menen shuǵıllanıwshı kásip.
Gilem
sózi parsı-tájik sózi bolıp “palas” degen mánini bildiredi. Gilem – tósek etip edenge
tósew yamasa dıywalǵa qaǵıw ushın naǵıslanıp júnnen hám basqa da materialdan toqılǵan bir jaǵı
túkli buyım.
21
Gilemshe-
gilemniń kishkene túri. Gilemler toqılıw texnikasına qaray túkli gilem, taqır
gilem (túksiz gilem), túkli ǵalı gilem, xıywa gilemi, túrkmen gilem, shashaqlı gilem sıyaqlı
túrlerge bólinedi.
Mısalı:
Dóndi
gilem
geyde tawıs párindey,
Aspandaǵı ayqulaqtay qubıldı.
(I.Yusupov)
Qazaq tilinde de gilemniń bir neshe túrleri bolıp, olar ózleriniń atamalarına iye:
qalı kilem,
jibek kilem, taqır kilem, túkti kilem, qara kilem, buxar kilem, túrkmen kilem, shigúl kilem, parsı
kilem, alasha kilem
t.b.[I.53]
Ǵalı
sózi házirgi qaraqalpaq tilinde joqarı sapadaǵı gilem mánisinde qollanıladı.
T.Tursunova ǵalı sózin eski túrkiy sózi ekenligin, tájik tilinde “ǵalı” sózi “gilem” mánisinde
qollanılatuǵınlıǵın, ózbek tiliniń dialektlerinde “ǵalı” “qalıń gilem” mánilerin bildiretúǵınlıǵın
aytadı.[2.9-10]
Qaraqalpaq tilinde ǵalı sózi gilem mánisinde jeke turıp ta qollanıladı. Mısalı;
Jurt maqtadı sóytip sırlı
ǵalını
,
Altınǵoy dep sawdagerler jutındı
. (I.Yusupov)
Palas
- túksiz etip toqılǵan tósew ushın qollanılatuǵın gilemnıń bir túri. Palas- jún, paxta
jiplerden qalıń etip toqılǵan tósek. Mısalı:
Bólmeleri tolı
ǵalı, palas
, qorasında úsh buzawlı sıyırı, on bes qoyı bar.
(A.Bekimbetov).
Alasha
- túkli túrli jún jipten toqılǵan túksiz gilem tárizli tósek. Mısalı:
Móreshi óre aǵashtıń
ortasın tesip ótkerilgen tutqadan ustap qozaqta otırıp toqılǵan
alasha,
bózdi taqtaydıń ústine jayıp
alashanı uzın boyına sawmalap shiyshe menen arman-berman ısadı, alasha tawarda jıltıraq payda
boladı.
( Q.Ayımbetov)
Qara úydiń keregelerine tutınıw zatların salıp qoyıw ushın hárqıylı naǵıs salınıp islengen
qaltalar paydalanılǵan. Bunday buyımlarǵa kergi, qarshın kiredi.
Kergi-
kerekli buyımlardı ishine salıp, keregege ilip qoyatuǵın túkli naǵıs salıp toqılǵan
qalta. Uzınlıǵi 80 sm den 120 sm ge shekem bolıp, eni 35-80 sm aralıǵında boladı. Kerginiń aldı
túrlishe naǵıslar menen bezetiledi, tómengi jiyegi shashaqlanadı.
Qarshın
- bet jaǵına naǵıs oyılıp toqılǵan kiyim-kenshek salıp qoyılatuǵın qalta. Onıń
kólemi kergige salıstırǵanda kishilew, sandıqtıń, sabayaqtıń ústine qoyıladı. Mısalı:
Qaptalındaǵı
aynalı sandıq penen onıń ústindegi
qarshınnıń
naǵısları qoldan terip baylaǵan gúldástedey jalt-
jult etedi
. (K.Sultanov)
Boǵjama
– kiyim-kenshek salıp qoyıw ushın túksiz etip naǵıslap toqılǵan úy buyımı.
Boǵjama bir neshe bólekten quralıp tigilgen. Mısalı:
Murtlash keregege kerilgen
kergi
menen
boǵjamanıń
japıraq-japıraq naǵıslarına úńildi
. ( K.Sultanov)
Degde
- attıń ústine jabılatuǵın shashaqlı gilem. Kólemi, naǵıs úlgileri boyınsha úlken
gilemge júda uqsas, eki ushı dóńgelenip keledi, espe shashaǵı boladı. Mısalı;
Degde
attı qańtarıp
qoyǵanda erdiń ústine jabılatuǵın gilem.
(A.Allamuratov)
Qorjın
- atqa ishine zat salıp júklewge qolaylastırılıp islengen eki qaltalı buyım. Beti jaǵı
túkli gilemge usatıp naǵıslar menen kestelengen boladı. Mısalı;
Qorjınnıń
eki basındaǵı tolǵan
qaq yerik, jiyde, shiy bawırsaqlar ortadaǵı dasturqanǵa mol-molaqay etip tógilip, jigitler bir jaq,
qızlar bir jaq bolıp Ómirbek balıqshınıń shertegine jaylastı
. (K.Mámbetov)
Solay etip, gilemshilikke baylanıslı sózlerdiń shıǵıs dereklerin, mánilerin úyreniw arqalı
olardıń sózlik quramda jiyi, al ayırımları siyrek qollanılatuǵınlıǵın kóremiz.
22
ÁDEBIYATLAR:
1. Алламуратов А. Каракалпакская народная вышивка. -Нөкис, 1977.
2. Алламуратов А. Мәңги мийрас.-Нөкис, 1993.
3. Алламуратов А, Доспанов О, Тлеўмуратов Г. Қарақалпақша көркем-өнер атамаларының
сөзлиги. –Нөкис, 1991
4.Tурсунова Т. Ӯзбек тили амалий санъат лексикаси. – Ташкент, 1978.
5. Тажимуратов А. Шебердиң қолы ортақ. Алматы, 1977
QÍPSHAQLAR SÓZLIGINIŃ QARAQALPAQ TILINE QATNASÍ
Almambetova Periyzat
Ilimiy basshı: PhD. X. Tolıbayev
Qaraqalpaq mámleketlik universiteti
Annotaciya
. Bul maqalada qıpshaqlardıń orta ásirlerdegi esteligi “Kodeks Kumanikus”
sózligi tuwralı maǵlıwmatlar berilgen. Qıpshaq qáwimlik birlespesiniń qaraqalpaqlar
etnogenezinde tutqan ornı tariyxıy dárekler menen keltirilgen. “Kodeks Kumanikus”tıń baspaları,
izertleniwi boyınsha materiallar berilgen. Ásirese, qaraqalpaq tiliniń tariyxın úyreniwde bul
esteliktiń ornı kórsetilgen.
Tayanısh sózler
: qıpshaqlar, Kodeks Kumanikus, qaraqalpaq tili, tyurkologiya, sózlik.
Tildiń rawajlanıw barısındaǵı barlıq ózgeshelikler xalıq ómirindegi waqıyalar menen tıǵız
baylanıslı. Áyyemgi qáwim waqtındaǵı hár túrli urıw hám taypalar tili sol waqıttaǵı jámiyet
rawajlanıwı menen ózgerip, birge jetilip barǵan.
Kúndelikli kún-kóriske baylanıslı jaqın otırǵan birneshe taypa bara-bara ortaqlasıp, xalıqlıq
negizdi qurap, sol toparǵa kirgen urıw, taypa tilleri birige baslaydı. Olardıń ishindegi bir til,
basqalarına qaraǵanda adamlardıń óz ara qarım-qatnas quralı sıpatında basım rol atqaradı. Biraq,
qalǵan urıw hám taypa tilleri ózleriniń grammatikalıq hám leksikalıq ózgesheliklerin ulıwma
joytpaydı.
Búgingi túrkiy tilleriniń tariyxı bunnan onlaǵan ásir keyinge qaytaradı. V. Gumboldt bul
tuwralı bılay degen edi: “Óz ara hám ishki dúzilislik qásiyetine qaray salıstırılıp atırǵan,
semyalarǵa bólingen xalıq tilleri tariyxıy bilimlerdiń oǵada kóp dáregin quraydı, ... olar sizdi
heshbir ápsana jetip barmaytuǵın alıs jasırın uzaqlıqqa alıp baradı. Salıstırmalı til bilimi úlken
keńisliklerge ajıralǵan xalıq qáwimleri, dáslepki dáwirlerde óz ara bir-biri menen baylanısta
bolǵan hám ulıwma bir jasaw ortalıǵınan kelip shıqqanlıǵın kórsetedi” [3: 48].
Túrkiy xalıqlarınıń izertleniwiniń áhmiyeti tuwralı nemis alımı Ernst Dobelxofer: «Его
письменные памятники посвоему возрасту, конечно не могут идти в сравнение с теми
свидетелями 1000 летней истории Древнего Востока, о которых мы говорили до сих пор.
Но за то они происходят из области, являвшейся для всех западных культур «по ту
сторонним миром», из самого сердца Азии, и принадлежат народу, о котором мы данное
время ничего не знали, да и теперь еще знаем черезвычаино мало вот по этому-то они и
представляют огромный интерес» [2: 398] – degen pikir aytadı.
Tariyxta "túrkiy" atı menen belgili bolǵan xalıq erte zamannan berli Orta Aziyanıń hár túrli
aymaqlarınan orın alǵan. Olar bir-biri menen onsha baylanısa bermegen. Biz sóz etpekshi bolǵan
qıpshaq-kumanlar sol túrkiy tiller toparına kiredi. Vizantiya menen Batıs Evropa eski jazba
