342
10. Абдирахманов О., Бир мухаббат тарийхы, Қарақалпақстан баспасы, Нөкис 1974, 34-бет
11. Кайпбергенов Т., шығармалары 5 томлық, 4-том, «Қарақалпақ қызы» романы,
Қарақалпақстан баспасы, Нөкис, 1980, 325-бет
12. 7. Khudaybergenova Zukhra, Sarsenbaeva Ariwkhan THE VERBALIZATION OF THE
NOTION “TIME” WITH THE HELP OF IDIOMATIC EXPRESSIONS AND QUOTATIONS
IN ENGLISH LANGUAGE ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal
Vol. 10, Issue 11, November 2020 Индия p. 711-714. http://dx.doi.org/10.5958/2249-
7137.2020.01521.9
XALILA DÁWLETNAZAROV SHIǴARMALARINDA RUS TILINEN HÁM RUS TILI
ARQALI BASQA TILLERDEN AWISQAN SÓZLER
Orazımbetova R.
QMU, 10.00.03 – Qaraqalpaq tili qánigeligi tayanısh doktarantı
Xalila Dáwletnazarov shıǵarmalarında arab, parsı, parsı-tájik, monǵol tillerinen awısqan
ózlestirme sózler menen qatar rus tili arqalı ózlestirme sózler de kóplep ushırasadı. Shayırdıń
shıǵarmalarında rus tili hám rus tiline basqa tillerden kirgen adam isimleri de ózlestirme sózler
túrinde qollanıladı. Bul uluwma Xalila Dáwletnazarov shıǵarmalarında ǵana emes, al qaraqalpaq
tilinde de rus tilinen hám rus tili arqalı basqa tillerden ózlesken adam atlarınıń menshikli adam
atların hár tárepleme izertlegen tilshi ilimpaz O.Sayımbetov basqa tillik adam atlarınıń (rus tili
hám rus tili arqalı basqa tillerden ózlesken menshikli adam atlarınıń) ózlesiwin úsh dáwirge bólip
qaraydı: 1) 1917-jıldan – 40-jıllarǵa deyin; 2) 1940-1960 –jıllar; 3) 1960-jıllardan 1980-jıllarǵa
shekem. [13, 28-29]
Shayır X.Dáwletnazarov shıǵarmalarında joqarıda atap kórsetilgenindey menshikli adam
atlarınıń qaraqalpaq tiline ózlesiwinde usı dáwirlerge de tiykarlanadı, sonıń menen birge
shıǵarmanıń mazmunına, itibar qaratılǵan tematikaǵa da qaratıladı.
Qurıp
soda zavod
úskenelerin,
Muqıyatlap qaǵıp shúrip-shegelerin,
Juwıp aqlıq-shawlıq kishkenelerdiń,
Jórgegi pashshayı kibi ashılsın (“Ashılsın” 165-bet)
Mısaldaǵı soda, zavod sózleri rus tilinen siyasiy-jámiyetlik baylanıslar sebepli kirgen
neologizmler bolsa da, búgingi kúni qollanılıw mánisi ádewir keńeydi. Usı qosıq qatarında jup sóz
túrindegi shúrip-shege sózleriniń dáslepki komponenti shúrip sózi, tiykarınan shrup rus tillik sóz
bolıp, awızeki sóylew stili túrinde berilip, qosıqtıń ele de kórkemligin, tásirsheńlik kúshin
joqarılatıwda qollanılǵanlıǵın kóriwimizge boladı.
Xalila Dáwletnazarov shıǵarmalarında rus tili arqalı basqa tillerden kirgen sózler portret
jasawda, sózdiń obrazlılıǵın kúsheytiwde hám mazmunın ashıp beriwde jumsalǵan. Mısalı:
Állen waqta kelgen
ekspreske
,
Kóp qatarlı ol da ilesti eplep,
Kimi qalǵıp, kimi urnıqqan gápke,
Birewi sóylese, birewi jónlep (“Biytanıs adam haqqında qosıq” 28-bet)
Bul anglichan tilinen kirgen ekspress sóziniń tiykarǵı mánisi “kúsheytilgen” degendi
[14,159] bildirip, bul toqtawsız tez júretuǵın poezd, paroxod, avtobusqa da aytıladı. Qosıq
qatarında tez júretuǵın avtobus mánisinde qollanılǵan. Rossiya menen tariyxıy baylanıslar,
343
siyasiy-ekonomikalıq turmısımızda tásiri sebepli kóp ǵana sózler tilimizge kirip kelip, olardan
óndiriske baylanıslı sózlerden tómendegilerdi atap ótiwge boladı.
Tarını quwırıp, kúydirse sıya,
Qamıs ush, qaraǵay
partalar
edi (“Amaniyaz Arshekov” 94-bet)
Bul qosıqta házirgi hám burınǵı bilimlendiriwdi salıstırıw maqsetinde shayır parta hám
qaraǵay sózlerin yaǵnıy óz tillik sózimiz hám ózlestirmeni salıstırıp qaraydı.
Mashinalar
arǵımaqlarday,
Ne qáleseń ármansız mindi (“Adam bolmay-aq ketti-aw ol” 31-bet)
Bul mısalda da mashina sóziniń mánisin ele de anıǵıraq ashıp beriw ushın tilimizdegi júyrik
attı ańlatatuǵın sóz arǵımaq sózi menen salıstırıp kórsetedi.
Rus tili arqalı kirgen bir neshe sózlerdiń bir gáp ishinde dizbeklesip keliwin tómendegi
mısallardan kóremiz.
Xudojnikler polotnasında
,
Músinshiler músinshileriniń
Ketigin jazar,
Men óz jırımdı,
Súwretimdi toqıyman seniń,
Barlıq túrin sortlarına (“Watan” 4-bet)
Xalila Dáwletnazarov shıǵarmalarında házirgi waqıtta internacional terminlerge aylanıp
ketken rus tili arqalı italiyan tilinen kirgen sózler de stillik maqsetlerde qollanılǵan. Mısalı:
Student
qız búgin kewilli,
Volkonında
jataqxananıń,
Moynın shashın japqan óńirin,
Aydan zıyat deymen jamalı (“Jadırap tur ana tábiyat” 23-bet)
Francuz tilinen kirgen aktyor sózin shayırdıń tómendegi qosıǵınan ushıratamız.
Aktyor
jigit oǵırı kerbaz,
Tıqırlaydı shıyırıp murnın,
Ayaqların basadı ǵaz-ǵaz,
Jıltıratıp kelip júz-urtın (“Xat” 19-bet)
Shayır shıǵarmalarında latın tillik ózlestirme sózler de qollanıladı.
Awzın ashıp
auditoriyanıń
,
Bir jigit-qız beti qap-qalıń,
Oǵan kúlip baqla sen janım,
Basqa jaqtan, basqa jaqtan,
Salsın soqpaǵın (“Xat” 19-bet)
Auditoriya latın tilinde “tıńlaw ornı” degen uǵımdı bildirip, lekciyalar oqıwǵa arnalǵan
bólme. Francuz tilinen kirgen tómendegi sóz de qosıqtıń mazmunın ashıp beriw ushın qollanılǵan.
Materikler
hám eller arasın,
Tutastırıp kepserlep atır ol,
Doslıqtıń eń ullı gúzarı,
Festival
otları ótken jol (“Festival otları” 15-bet)
Festival francuzsha sóz bolıp, “jámiyetlik bayram, kórkem-ónerdiń eń jaqsı shıǵarmaların
kózden ótkeriw” degen mánini bildiredi.
344
Xalila Dáwletnazarov shıǵarmalarında termin sıpatında qollanılǵan basqa tillik ózlestirme
sózlerdi de ushıratamız.
Dushpan degen sózdi, onıń mánisin,
Hesh adam, hesh kewil bilmeydi uǵım,
Enceklopediya
tomların aqtarıp,
Umıt bolıp ketken sózlikten shıǵıp (“Qıyalımda” 13-bet)
Enceklopediya sózi tiykarınan grek tilinen kirip kelip, mánisi boyınsha sózlik formanı, hár
tárepten maǵluwmat beretuǵın quralı.
Sonday-aq, shayırdıń “Sen maǵan kerekseń” qosıqlar toplamındaǵı “Watan qosıǵında
qollanılǵan “telegraf” sózi de grek tilinen kirgen sózler qatarın tolıqtıradı.
Sol tawqımshıl erkin qaslardı,
Telegraf
sımlarındaǵı (“Watan” 5-bet)
Bul M. Maksеtova avtorlıǵındaǵı shet tili sózleriniń russha-qaraqalpaqsha sózliginde bul
sózge bılayınsha túsinik beredi. “grek tilinen alınıp “alısqa jazaman” degen sóz. 1. telegraf – sım
boylap elektr signallarınıń kómegi menen xabarlardı uzaq aralıqqa qabıl etetuǵın hám olardı tez
jetkeretuǵın baylanıs sisteması”. [14,132]
Xalila Dáwletnazarov dóretiwshiliginde rus tili hám rus tili arqalı kirgen shet tili sózlerinen
tómendegilerdi de mısal retinde kórsetiwge boladı.
Járiyalar jer júzi
radioları
,
Xalıqlar erkinlikke shıqtı betpe-bet,
Rabochiy
diyxanlar jeńiske jetti,
London, Vashington
jańa húkimet.
Bul bir ǵana qosıq shuwmaǵında basqa tillik tórt ózlestirme sózdi ushıratamız. Mısallardaǵı
rabochiy, radio sózi rus tili arqalı ózlesken sóz bolsa, qosıqtıń sońǵı qatarındaǵı London –
Angliyanıń paytaxtınıń ataması, al Vashington Amerikadaǵı iri qalardıń atınıń biri bolıp, qosıqta
waqıyanı ele de aydınlastırıp beriwde stillik tárepten shayır oǵada orınlı tańlaǵan ózlestirme sózler
bolıp tabıladı.
Basqa tillik ózlestirme sózlerdi shayırdıń tómendegi qosıqlarınan da kóriwimizge boladı.
Quyashtıń, jerdiń, aydıń, dáriyalardıń da,
Soqqan júrekleri, óz jolları bar,
Ómir
komposları
, olarǵa, sizge,
Túrli baǵdar bersin, áziyz adamlar.
(“Komposlar” 27-bet)
Taksi, avtobuslar
bándirgisinde,
Kóshede, jollarda ótedi kúnim,
Berdim basqalarǵa óz náwbetimdi,
Men máyli, jayaw-aq,
Márhamat, miniń! (“Sen tuwılǵan tań” 34-bet)
Xalila Dáwletnazarov shıǵarmalarında qollanılǵan rus tili hám rus tili arqalı kirgen bir qatar
ózlestirme sózler qatarında rus tiline túrkiy tillerden ózlesken gewish sózi haqqında da aytıp
ótiwimizge boladı.
Duyım jurttı qaldırıp tásiyin,
Ayaǵında
gewishsiz
mási,
Kózim tınıp órmeler áste,
345
Ala jiptiń ústinde qıldıń (“Dárwazshı” 34-bet)
Prof E. Berdimuratov óz miynetinde galosh sózin rus tillik sóz sıpatında keltiriledi. Al
O.Bekbawlov hám Q.Mámbetnazarovlardıń avtorlıǵındaǵı sózlikte “gewish” – parsı tilinen
alınǵan “altın sabaq penen tigilgen ayaq kiyim” dep kórsetedi. [6, 20]
Demek, bul tárepinen qaraǵanımızda ayırım rus tillik sózlerdiń quramında túrkiy yamasa
arab, parsı hám t.b. sózlerdiń de ózlestirme sózler sıpatında enisip ketkenligin kóriwimizge boladı.
Bul mısallarda ózlestirme sózler pikirdi ele de anıqlastırıp, aydın; astırıp beriwde
jumsalǵanın kóremiz. Rus tilinen, rus tili arqalı basqa tillerden, latın, grek, italiyan, francuz hám
t.b. tillerinen kirgen sózler bolsa kópshiligi bilimlendiriw, óndiris, kórkem-óner tarawlarına tiyisli
bolsa da Xalila Dáwletnazarov shıǵarmalarında onıń qosıqlarınıń kórkemligin támiyinlep
turatuǵın til birliklerinen bolıp esaplanadı.
PAYDALANÍLǴAN ÁDEBIYATLAR:
1. Абдиназимов Ш. Бердақ шығармалары тили. –Тошкент, Фан, 2006.
2. Алиев А.Ю. Ўзлаштирилган сўзлар // Тилшунослик масалалари (илмий асарлар тўплами)
II қисм. –Тошкент, 1976, –Б.61-66-бетлер.
3. Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. Фонетика и морфология. часть II. –М., 1952.
4. Баскаков Н.А. Состав лексика каракалпакского языка и структура слова // Исследование
по сравнительной грамматике тюркских языков, IV, Лексика. –М.,1952.
5. Бекбаўлов О. Қарақалпақ тилиндеги өзлестирме сөзлердиң қолланылыўы // Қарақалпақ
тили бойынша изертлеўлер. –Нөкис, Қарақалпaқстан, 1971, –Б.133-139
6. Бекбаўлов О., Мәмбетназаров Қ. Қaҳaрманлық дәстанлардағы өзлестирме сөзлердиң
түсиниги. –Нөкис, Билим, 1992; Қаҳарманлық эпостың араб-парсы лексикасы ҳәм оның
тарийхый лингвистикалық характеристикасы. –Нөкис, 1979.
7. Дәўлетназаров Х. Хат (қосықлар). –Нөкис, «Қарақалпақстан», 1980.
8. Дәўлетназаров Х. Сен маған керексең … –Нөкис, «Қарақалпақстан», 1986.
9. Дәўлетназаров Х. Сен жақсы қызсаң. –Нөкис, «Қарақалпақстан», 1989.
10. Дәўлетназаров Х. Хош қал, жаслығым…. –Нөкис, «Қарақалпақстан», 1993.
11.
Дәўлетназаров Х. Әлўидағ, муҳаббат әлўидағ!... –Нөкис, «Арал» журналы баспасы,
1993.
12. Дәўлетназаров Х. Ашық болмаған ким бар? –Нөкис, «Қарақалпақстан», 1991.
13. Сайымбетов.О, Қарақалпақ тилиндеги меншикли адам атлары. –Нөкис, «Билим», 2000,
–Б.28-29
14. Максетова.М.А. Шет тил сөзлериниң русша-қарақалпақша сөзлиги. –Нөкис, «Билим»,
1992, –Б.132
QARAQALPAQ HÁM INGLIS TILLERINDE KELBETLIKTIŃ DÁREJELERIN
SALÍSTÍRÍW
Seytjanova Luiza Taxirovna
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti
Axmetova Moldir Kasim kizi
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti, 2-kurs studenti
Annotaciya:
Bul maqalada sóz shaqaplarınıń bir túri bolǵan kelbetlik hám onıń
dárejeleri haqqında maǵlıwmat berilgen. Bunda qaraqalpaq hám inglis tillerindegi kelbetlik
dárejeleri jasalıwındaǵı ayrım ózgeshelikleri hám uqsaslıqları haqqında sóz etilgen.
