RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TARJIMASHUNOSLIK VA LINGVISTIKA: ZAMONAVIY YONDASHUVLAR TADQIQI” nomli ilmiy
maqolalar to‘plami May – 2024
18
СИНТАКСИС ВА ЗАМОНАВИЙ НАЗАРИЯЛАРГА БИР
НЕЧТА ФИКРЛАР
А. Ж. Ибаев,
СамДЧТИ Тил ва таржима
кафедраси доценти
Аннотация -
Тилшунослик соҳасида синтаксис соҳаси морфология ва семантиика билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, нутқ
қисмларининг (ёки сўз синфларининг) жумладаги жойлашуви мезонларига, жараёнларга қизиқади. Декомпозиция / жумла
қурилиши (назарий кўрсатмаларга мувофиқ), синтагма тузилишига, оддий жумладаги таркибий қисмларнинг ўрни ва
жойлашуви ҳамда уларнинг функционал муносабатлари, мураккаб жумладаги позицион муносабатлар ва бошқалар
синтаксиснинг ўрганиш объекти саналиши сир эмас. Мазкур мақолада шу ва шунга ўхшаш масалалар талқини берилган.
Калит сўзлар
- синтаксис, трансформация, трансформа, пропозиция, гап, морфема.
НЕКОТОРЫЕ СУЖДЕНИЯ О СИНТАКСИСЕ И СОВРЕМЕННЫХ КОНЦЕПЦИЯХ
СамГИИЯ, Кафедра языка и перевода доцента А.Ж. Ибаева
Аннотация.
В лингвистике область синтаксиса тесно связана с морфологией и семантикой и интересуется
критериями расположения частей речи (или классов слов) в предложении. Не секрет, что построение предложения
(согласно теоретическим инструкциям), структура синтагмы, роль и расположение компонентов в простом предложении,
а также их функциональные взаимосвязи, позиционные отношения в сложном предложении и т.д. считаются объектом
изучения синтаксиса. В этой статье дается интерпретация этих и подобных вопросов.
Ключевые слова
: синтаксис, трансформация, трансформа, пропозиция, предложение, морфема.
EVALUATIONS OF SYNTAX AND CONTEMPORARY IDEAS
Associate Professor A.J. Ibaev
SamSIFL Department of Language and Translation
Abstract -
In linguistics, the field of syntax is closely related to morphology and semantics and is interested in the criteria
for the location of parts of speech (or classes of words) in a sentence. It is no secret that the construction of a sentence (according
to theoretical instructions), the structure of the syntagma, the role and location of components in a simple sentence, as well as their
functional relationships, positional relationships in a complex sentence, etc. are considered the object of syntax study. This article
provides an interpretation of these and similar questions.
Keywords - syntax, transformation, transform, proposition, sentence, morpheme.
1.
КИРИШ
Бошқа фанлар вакиллари сингари, тилшунослар ҳам кузатувчининг парадоксига бўйсунишади, уларнинг нуқтаи назари
ҳеч қачон тасвирланган объектга таъсир қилмасдан қолмайди. Бироқ, барча фанларда, у табиий фанлар ёки инсон
онгининг фаолиятини ўрганадиган фанлар бўлмасин, бу фундаментал эпистемологик чекловнинг оқибатлари билимларни
ривожлантириш ва қатъий методологик тамойилларни қабул қилиш устидан қатъий назорат билан мувозанатланади.
Шундай қилиб, ўз фанлари бўйича фикр алмашишнинг шаффофлигини кафолатлаш учун олимлар ноаниқ атамаларни,
мажозий номларни ёки нотўғри белгиланган тушунчаларни тақиқлайдилар. Шундай қилиб, илмий тоифалашлар аниқлик
ва изчиллик талабига бўйсунади: принципиал жиҳатдан улар ҳар доим ҳал қилинадиган барқарор аниқловчи хусусиятлар
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TARJIMASHUNOSLIK VA LINGVISTIKA: ZAMONAVIY YONDASHUVLAR TADQIQI” nomli ilmiy
maqolalar to‘plami May – 2024
19
билан боғлиқ бўлиши керак. Бу, масалан, тил занжирини ноёб таснифлаш имконини беради. Ушбу генератив грамматика
тилшунослик соҳасидаги тадқиқотлар асосида ётади, гарчи улар ҳар жиҳатдан ҳар томонлама натижаларга ва ўқитишнинг
ягона асосларига олиб келмаган (ёки ҳали бўлмаган) бўлса-да.
2.
АСОСИЙ
ҚИСМ
Тилшунослик соҳасида синтаксис соҳаси морфология ва семантиика билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, нутқ қисмларининг
(ёки сўз синфларининг) жумладаги жойлашуви мезонларига, жараёнларга қизиқади. Декомпозиция / жумла қурилиши
(назарий кўрсатмаларга мувофиқ), синтагма тузилишига, оддий жумладаги таркибий қисмларнинг ўрни ва жойлашуви
ҳамда уларнинг функционал муносабатлари, мураккаб жумладаги позицион муносабатлар ва бошқалар синтаксиснинг
ўрганиш объекти саналиши сир эмас.
Шуни таъкидлаш керакки, замонавий тилшуносликда жумлага берилган максимал синтактик бирликнинг мавқеи кўпинча
кўплаб баҳсларга сабаб бўлади. Бу эса баъзи тилшуносларни таҳлилнинг икки хил даражасини кўриб чиқишга олиб
келади: (1) морфемалар ва синтактик бирликларнинг артикуляциясига мос келадиган микросинтактик даража, яъни оддий
гапдан кичик даражадаги бирликлар, (2) ва морфемалар ҳамда синтактик бирликларнинг артикуляциясига мос келадиган
макросинтактик даража. Фаолияти синтактик, семантик ва прагматик характер касб этган оддий жумлага тенг ёки ундан
катта даражадаги бирликлар.
Шундай қилиб, концепция бўйича икки хил нуқтаи назарни минимал даражада ажратиш керак: (1) сўзловчи синтаксиси
(жумла яратувчиси), (2) тавсифловчининг синтаксиси (грамматик, лингвистик нуқтаи назардан). Сўзловчи синтаксиси-бу
таркибий сегментлари ушбу тилнинг грамматик кодига мувофиқ ташкил этилган баёнотларни яратишга имкон берадиган
қоидаларни автоматик равишда қўллаш натижасидир. Ҳар қандай тил, ҳатто энг оддий, ёзувсиз тил бўлса ҳам, маълум
қоидаларга бўйсунади. Синтаксис ушбу қоидалар қўлланиладиган соҳалардан биридир. Синтактик қоидаларнинг ўзига
хослигини тан олиш, асло, синтаксиснинг автономиясини тан олишни англатмайди. Зеро, синтакис семантика билан
чамбарчас боғлиқдирки, бунинг исботи сифатида тилшуносликнинг синтактик семантика деб номланувчи йўналишини
мисол келтиришимиз мумкин.
Тавсифловчининг синтаксиси – бу сўзловчи синтаксисига аналитик (таснифловчи ва тушунтирувчи) ёндашув
натижасидир. Бу ёндашув, албатта, мос келадиган назарий асосга қараб, унинг усули ва тахминларида катта фарқ қилиши
мумкин.
Синтаксисни ўрганар эканмиз, албатта, олдимизда гапнинг қурилиши, унинг структураси масаласи кўндаланг туради.
Грамматикада жумлани синтактик бирликларни бирлаштирган автоном бутунлик сифатида кўриш мумкин. Бироқ,
акустик ёки визуал нуқтаи назардан (яъни оғзаки ва ёзма равишда) жумла сўзлар кетма-кетлигига ўхшайди (худди поезд
вагонлар кетма-кетлигига ўхшайди).
Жумла семантик бирликка (ёки коммуникация бирлигига), яъни хабар орқали узатиладиган таркибга (маънога) эгадир.
Ушбу таркиб жумла белгилари ўртасида ўрнатилган муносабатлардан келиб чиқади ва нутқдаги контекст ва вазиятга
боғлиқ бўлади. Ҳар бир жумла ўз мазмунига эга. Ушбу мазмун нутқдаги вазият ( бу вазиятга ҳатто хаёлий вазиятни ҳам
киргизиш мумкин) билан алоқани ўрнатиш натижасида пайдо бўлади.
Роман Якобсоннинг сўзларига кўра, ёлғиз сўзнинг ўзи ҳеч нарсага тенгдир (“само по себе слово-ничто”). Бошқача
айтганда, ёлғиз сўз ҳеч қандай фаоллик касб этмайди. У фақат гапнинг бошқа элементлари билан фаоллаша олади.
1
Бизнингча, олимнинг фикрига қисман қўшилса бўлади. Чунки, ҳақиқатан ҳам, сўз гапнинг бошқа компонентлари билан
бирга алоқага киришсагина гап сатҳида унинг компоненти сифатида маълум мавқега эга бўлади. Аммо, шу билан бирга,
битта сўздан иборат гаплар ҳам мавжудлигини унутмаслигмиз керак. Шу сабабли “ёлғиз сўзнинг ўзи ҳеч нарсага тенгдир”
деган кескин фикр, фикримизча, бирмунча изоҳталаб кўринади.
Синтаксис гап таркиби қоидаларини ўрганар экан, биринчи навбатда, жумла таркибида унинг аъзолари сифатида
бирлаштирилган сўзлар ва иборалар қандай қилиб жумлани — лингвистик алоқанинг ушбу асосий синтактик бирлигини
ташкил этишини ва гапнинг ўзига хос конструктив ва грамматик хусусиятлари нимада эканлигини аниқлаши керак.
Анъанавий грамматикада гапнинг иккита умумий характерли хусусияти илгари сурилган. Аммо бу хусусиятларнинг
ўзаро алоқаси ва ўзаро таъсири бугунги кунгача тўлиқ аниқланмаган. Бу хабар ва предикативликнинг интонацияси, яъни
ифода этилган таркибни реал воқеликка боғлаш, гапнинг моҳиятини нутқ алоқасининг асосий ва айни пайтда бирламчи
грамматик ташкил этилган бирлиги сифатида белгилайдиган, сўзловчининг воқеликка муносабатини ифодаловчи ва
нисбатан тўлиқ фикрни ўзида мужассам этган грамматик категорияларнинг умумийлигида намоён бўлади. Ушбу иккала
хусусиятнинг мавжудлиги гап учун мажбурий саналади
2
.
Таъкидлаш лозимки, гапнинг мулоқот даврида қўлланилиши унинг коммуникатив хусусиятини тақозо этади. Бу ўринда
тил системасидан инсоннинг ўзига хос йўсинда фойдаланиши муҳим аҳамият касб этади. Масалан, муайян бир жумланинг
1
Jakobson R. Word and Language, 1971.
2
Қаранг: В. В. Виноградов. Некоторые задачи изучения синтаксиса простого предложения // Вопросы языкознания. №1.
1954. – С.3-29.
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TARJIMASHUNOSLIK VA LINGVISTIKA: ZAMONAVIY YONDASHUVLAR TADQIQI” nomli ilmiy
maqolalar to‘plami May – 2024
20
коммуникатив вазифаси сўзловчининг хоҳиши ва нутқ муҳитининг талаби билан боғлиқ ҳолда турлича бўлиши мумкин.
Масала тавсифига гапнинг актуал бўлаклари нуқтаи назаридан ёндашилганда, коммуникатив вазифа тема ва рема
тушунчалари орқали шаклланади
3
.
Гапнинг актуал бўлакларга бўлиниши гап мантикий бўлакларининг кандай жойлашуви ва инверсиянинг белгиланишида
муҳим аҳамият касб этади. Бунда мантиқий урғу кайси мантикий бўлакка юкланиши ҳам ҳал килувчи вазифани ўтайди.
Чунки унинг кесим вазифасига кўчирилиши ёки кесим олдига ўтказилиши зарурияти туғилади
4
.
Қайд этилганидек, синтактик қурилмаларнинг таҳлили хусусида гап кетганда, кейинги йилларда амалдаги анъанавий
синтактик таҳлил яроқсиз эканлиги тилшунос олимлар томонидан такрор-такрор таъкидланмоқда. Шунга кўра, гапни
структур жиҳатдан трансформация ва деривация доирасида таҳлил қилганда, бизнингча, гапнинг пропозитив структураси
шаклланиши яққол кўзга ташланади. Зеро, гапнинг синтактик структурасини ташкил этаётган сўзларнипнг барчаси
пропозитив маъно ифодасида бир хилда қатнашади деб бўлмайди. Бундай сўз ва бирикмалар гапнинг пропозитив
структураси компонентлари таъсири доирасининг кенгайишида аҳамият касб этиши мумкин
5
.
3. ХУЛОСА
Демак, деривацион нуқтаи назарга кўра гап структураси дериватлар парадигмасини ташкил қилади, бу парадигмалар эса
ягона пропозитив маънони ифодалайди:
1. Мулла Фазлиддин сирпанчик қоятошга кўтарилишдан кўра тушиш қийинлигини билар эди. Шунинг учун
Хонзода бегимни пастга кузатиб туша бошлади (П.Қодиров. Юлдузли тунлар).
2. Jane was very tired. She sat down on a chair (Charlotte Bronte. Jane Eyre).
Берилган мисоллар трансформация жараёнига учраса, уларнинг трансформалари проопозитив маънолари
ўзгармайди. Фикримиз далилини қуйидаги мисолда кўришимиз мумкин:
1. Cирпанчиқ қоятошга кўтарилишдан кўра тушиш қийинлигини билган мулла Фазлиддин Хонзода бегимни пастга
кузатиб туша бошлади.
2. Very tired, Jane sat in a chair.
Кўринадики, таҳлил учун берилган гаплар билан уларнинг трансформалари ифодаланаётган пропозитив маънолар бир-
бири билан муштаракдир..
4.
Ф
ОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР
[1]
Jakobson R. Word and Language, 1971.
[2]
Ibayev A.J. Comparative analysis of the derivation of simple sentences in English and Uzbek// International Journal for
Research in Applied Science & Engineering Technology (IJRASET) ISSN: 2321-9653; Volume 10 Issue IVApr 2022. – P. 2146-
2150. (SJ Impact Factor: 7.538).
[3]
Виноградов В.В. Некоторые задачи изучения синтаксиса простого предложения // Вопросы языкознания. №1. 1954. –
С.3-29.
[4]
Миртожиев М.М. Гап бўлакларида семантик-синтактик номутаносиблик. – Тошкент, 2008. – 5-б.
[5]
Шодиев С. Турғун сўз бирикмалар, терминлар, таркибли терминлар борасида айрим мулоҳазалар // Хорижий
филология. – Самарқанд, 2016.-№. –Б.89-91.
[6]
Мирзоев Ж. (2024). “Koʻz” komponentli frazeologik birliklarning tasnifi va ularning semantik xususiyatlari (S. Ayniyning
“Eski maktab” povesti misolida). Зарубежная лингвистика и лингводидактика, 2(1), 6-12.
[7]
Mirzoyev J. N. (2024). “Sudxoʻrning Oʻlimi” Asarida Qoʻllanilgan Somatik Frazeologizmlar Tarjimasining Tahlili. Miasto
Przyszłości, 45, 401-405.
[8]
Norkulovich M. J. (2023). SADRIDDIN AYNIYNING “ESKI MAKTAB” POVESTIDAGI FRAZEOLOGIK BIRLIKLAR
TARJIMASINING QIYOSIY TAHLILI (TOJIK, OʻZBEK VA INGLIZ TILLARI MISOLIDA). TA'LIM VA RIVOJLANISH
TAHLILI ONLAYN ILMIY JURNALI, 3(7), 37-41.
[9]
Bahodir Abdimital ughli Abdirasulov. (2023). Ethical Challenges in Translating Children’s Literature. Journal of Intellectual
Property and Human Rights, 2(12), 143–145.
[10]
Asror, Y. (2023). DICTIONARY OF LINGUOCULTURAL UNITS AS A TYPE OF DICTIONARY. TA'LIM VA
RIVOJLANISH TAHLILI ONLAYN ILMIY JURNALI, 3(3), 251-253.
[11]
Khayrieva MI, qizi Ochilova SQ, qizi Nurillayeva MR. THE SCIENTIFIC AND PRACTICAL FEATURES OF THE
RIDDLES IN LINGUISTICS. GOLDEN BRAIN. 2024 Apr 25;2(10):174-8.
3
Қаранг: Турниёзов Н., Турниёзов Б., Турниёзова Ш. Ўзбек тили деривацион синтаксиси. - Тошкент, 2011. – 74-б.
4
Қаранг: Миртожиев М.М. Гап бўлакларида семантик-синтактик номутаносиблик. – Тошкент, 2008. – 5-б.
5
Турниёзов Н., Турниёзов Б., Турниёзова Ш. Ўша асар, ўша бет.
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TARJIMASHUNOSLIK VA LINGVISTIKA: ZAMONAVIY YONDASHUVLAR TADQIQI” nomli ilmiy
maqolalar to‘plami May – 2024
21
[12]
Қозоқова Чарос Абдивалиевна (2023). ХХ АСР ИНГЛИЗ АЁЛЛАР НАСРИНИНГ БАЪЗИ НАЗАРИЙ
МАСАЛАЛАРИХХ АСР ИНГЛИЗ АЁЛЛАР НАСРИНИНГ БАЪЗИ НАЗАРИЙ МАСАЛАЛАРИ. Research Focus, 2 (12),
47-51. doi: 10.5281/zenodo.10404307
[13]
Begimqulov, A., & Maraimova, K. (2021). THE THEORY OF THE FIRM'S ACTIVITIES AND ORGANIZATIONAL
FORMS OF ENTREPRENEURSHIP. In
ВОПРОСЫ УПРАВЛЕНИЯ И ЭКОНОМИКИ: СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ
АКТУАЛЬНЫХ ПРОБЛЕМ
(pp. 65-69).
[14]
Мараимова, К. Ш. (2022). НАЦИОНАЛЬНЫЕ ЦЕЛИ УСТОЙЧИВОГО РАЗВИТИЯ УЗБЕКИСТАНА.
Экономика и
социум
, (4-3 (95)), 54-58.
[15]
Maraimova, K., & Sanoqulov, A. (2022). O’ZBEKISTONDA MENEJMENT SOHASINING RIVOJLANISHIDA CHET EL
TAJRIBASI: AMERIKA QO ‘SHMA SHTATLARI.
Естественные науки в современном мире: теоретические и
практические исследования
,
1
(24), 22-25.
[16]
Abdukhafizovna, Y. S. (2021). The peculiarities of using distance learning and independent work in teaching
process.
ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal
,
11
(4), 309-315.
[17]
Yusupova, S. A. (2021, April). Modern distance education in Uzbekistan and its development prospects. In
Archive of
Conferences
(Vol. 23, No. 1, pp. 252-253).
[18]
Юсупова, Ш. А. (2023). Психологические И Методические Принципы Обучения Иностранным
Языкам.
Международный Журнал Искусство Слова
,
6
(6).
[19]
Абсаломов, Х., Эсанов, С., & Хакимов, Х. (2022). The importance of error correction in foreign language
learning.
Общество и инновации
,
3
(2/S), 289-293.
[20]
Uchkunovich, A. K. (2023). NAVIGATING THE RAPIDS: CHALLENGES AND SOLUTIONS IN DEVELOPING
WRITING SKILLS.
Academic Integrity and Lifelong Learning (France)
,
3
, 38-39.
[21]
Абсаламов, Х. (2022). Practicality of productive speaking skills in ESP and EGP.
Анализ актуальных проблем, инноваций,
традиций, решений и художественной литературы в преподавании иностранных языков
,
1
(01), 205-208.
[22]
Jumayeva, M. B., & Yusupov, O. Y. (2023). USING DIFFERENT GAMES AND SONGS IN TEACHING ENGLISH TO
ELEMENTARY SCHOOL STUDENTS.
BOSHQARUV VA ETIKA QOIDALARI ONLAYN ILMIY JURNALI
,
3
(4), 107-111.
