84
Uzbekistan: Language and Culture 2023/1(2)
ISSN 2181-922X 84
—
95
Elbekning yangi hikoyalari tahlili
Gulzoda Soatova
1
Abstrakt
Maqolada milliy adabiyotimiz rivojiga munosib hissa qo‘shgan
Elbekning hikoyanavislik mahorati haqida mulohaza yuritilgan. Ijodkor
ning “Maorif va o‘qitg‘uvchi”, “Yer yuzi” kabi jurnallarda nashr etilgan,
joriy nashrlarda uchramaydigan “Qishloqqa sayohat”, “Kelgusining quy-
oshi”, “Kuzatishda”, “Yangi turmush izlovchi”, “Moshoqchi Erbo‘ta”, “Jadid-
chi Qoravoy” kabi hikoyalari tahlil etilgan. “Qishloqqa sayohat” hikoyasida
xarobaga aylangan qishloq va buning sabablari, “Kelgusining quyoshi” hi-
koyasida tunda kitob o‘qiyotgan bola, “Kuzatishda” hikoyasida yangi jadid-
lar maktabida o‘qib, otasining e’tiroziga uchragan farzand, “Yangi turmush
izlovchi” hikoyasida yangi, yengil hayotni sevuvchi Qahhorxo‘janing hayoti,
“Moshoqchi Erbo‘ta” hikoyasida boylar qo‘lida ishi yurishmagan Erbo‘ta
ning turmushi, “Jadidchi Qoravoy” hikoyasida esa bir savdogar boyning
o‘g‘li Qoravoy haqidagi fikrlar tahlilga tortilib, ilmiy xulosalar chiqarilgan.
Kalit so‘zlar:
Elbek, ilm, milliy ozodlik, jadid, ta’lim-tarbiya, kelajak,
hikoya, hikoyanavis.
Kirish
Elbek o‘zbek adabiyoti rivojiga o‘zining she’rlari, hikoyalari,
dostonlari va tarjimalari bilan munosib hissa qo‘shgan ijodkorlar-
dandir. Ijodkor she’riy va nasriy asarlarida o‘zbek xalqining yaqin
tarixidan olingan, shu jumladan, shoirning o‘tmishi bilan bog‘liq
voqealar tasviri gavdalanadi. U tarixiy o‘tmishga murojaat etgani-
da ham, zamonaviy mavzularda qalam tebratganida ham ibratli vo-
qealarni tasvirlashga, zamondoshlarining, ayniqsa, yosh avlodning
dunyoqarashi va axloq odobini shakllantirishda katta ahamiyatga
ega bo‘lgan masalalarni ko‘tarishga intilgan. Bolalarga bag‘ishlan-
gan asarlari bilan o‘zbek bolalar adabiyotining rivojiga sezilarli his-
sa qo‘shib, XX asr o‘zbek adabiyotida birinchi bo‘lib she’riy roman
janrini boshlab bergan. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun “Yozuv
1
Soatova Gulzoda Nurmamat qizi
– filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD),
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti.
: soatovagulzoda@navoiy-uni.uz ; soatovagulzoda001@gmail.cом
ORCID ID:
0000-0002-2064-8088
Iqtibos uchun:
Soatova G.N. 2023. “Elbekning yangi hikoyalari tahlili”.
O‘zbekiston: til va madaniyat. Adabiyotshunislik
1 (2)
: 84-95.
Elbekning yangi hikoyalari tahlili
85
yo‘llari” (birinchi bo‘lak, 1921), “O‘rnak”, “Boshlang‘ich maktabda
ona tili” (1923), “Go‘zal yozg‘ichlar” (1925) kabi o‘quv qo‘llanmalari
va majmualarni yaratgan.
Elbek juda murakkab qatag‘on davrida Cho‘lponga ergashib
ijod qildi. XX asrning 80-yillaridan ijodkor hayoti va ijodini o‘rganish
boshlandi. N.Qobulobning “Elbek” adabiy portreti [Qobulov 1988],
A.Aliyevning “Elbek va davr adabiy jarayoni” [Aliyev 1989, oktabr,
3-4] maqolasi, H.Uzoqovning “Momaguldurak”, [Uzoqov 1993],
1999-yillarda nashr ettirgan “Tanlangan asarlar”i [Elbek 1999],
U.Amonovning “Armug‘on yolqinlar” [Amonov 2017] she’riy to‘pla-
mi, O.Abdullaevning “Mungli qushim” [Abdullayev 1999] she’riy
to‘plami shular jumlasidandir.
Asosiy qism
Elbekning nasriy asarlariga e’tibor qaratsak, Haydarali Uzo-
qov tomonidan 1993, 1999-yillarda tayyorlangan “Tanlangan asar-
lari”da 8 ta “Fohisha”, ”Ona”, “Anorgul”, “Dadamat”, “Chirchiq”, “Men
kim bo‘laman”, “Qahhorxo‘ja”, “Qo‘shchi Turg‘un” nomli hikoyalari
berilgan. Boshqa elbekshunos olimlar nashrlarida Elbek hikoyalari
bosilmagan, ular haqida mulohaza yuritilmaydi. H.Uzoqov Elbekning
“Dadamat”, “Qo‘shchi Turg‘un” hikoyalar to‘plamini “eskirgan, bo‘sh
asarlar” [Elbek 1999, 19] deydi. “Maorif va o‘qitg‘uvchi” jurnalida
Elbekning joriy nashrlarda uchramaydigan
“Qishloqqa sayohat”
[Elbek 1925, 1, 136-143] “Kuzatishda” [Elbek 1925, 2, 60-62], “Kel
-
gusining quyoshi” [Elbek 1925, 9-10, 74-76], “Yangi turmush izlov
-
chi” [Elbek 1926, 7-8, 25-27], “Mashshoqchi Erbo‘ta” [Elbek 1926,
9, 40-41] nomli hikoyalari, “Yer yuzi” jurnalida esa “Jadidchi Qora-
voy” [Elbek 1926, 4, 15-16] hikoyasi chop etilgan. Ushbu hikoyalar
bilan tanishganimizda H.Uzoqovning yuqoridagi fikrlari to‘lig‘icha
o‘zini oqlamasligiga guvoh bo‘ldik. Chunki yoshlarni ilm-ma’rifatga
yo‘naltirish, istiqbolli yorug‘ kelajakka intilish g‘oyalari hech qachon
eskirmaydi.
“Maorif va o‘qitg‘uvchi” jurnalining ilk sonida Elbekning
“Qishloqqa sayohat” hikoyasi chop etilgan. Muallif ko‘pdan beri bor-
magan, bolaligi o‘tgan qishlog‘iga bahor faslida borishga to‘g‘ri kelib
qoladi. Bu, albatta, unga o‘zgacha kayfiyat, ruh bag‘ishlaydi. O‘sha
bolaligidagi ko‘m-ko‘k o‘rmonlar, tiniq suvlar, fayzli ko‘chalar ko‘z ol-
didan o‘tadi. Juda sevinib, ot aravada yo‘lga tushadi. Ilk bor uni keksa
tog‘lar kutib oladi va shunday deydi.
“Biz seni ko‘p kutdik. Va nihoyat
kelding. Biz keksayib, belimiz bukilib qoldi. Bolam, endi bizda kuch
qolmadi, biz saqlay olmaymiz, endi bizga ishonma, mana yurtingni
86
Gulzoda SOATOVA
endi o‘zing saqla!”.
So‘ng yo‘lidan daryo chiqib, unga mahzun so‘zlaydi. So‘zlari
tushunarsiz, yoki o‘n to‘qqizinchi yil o‘choqlaridagi falokatdan
so‘zlaydi yoki mening charchab, bolaligim o‘tgan qishlog‘imning ho-
zirgi xarob, eski, och holatini ko‘rib xafa bo‘lganim uchun mening
kayfiyatimni ko‘taradi. Shunda birdan ko‘za ko‘targan qizlar kelib,
ushbu qo‘shiqni birgalikda kuylaydi.
Daryolarni bo‘ylaymiz,
Erkinlikda o‘ynaymiz.
Qurib ketsun qari chollar,
Biz ularga tegmaymiz.
Soylar to‘lib suv oqar,
Tursun sochpopuk taqar.
Boyaqish cholg‘a tushibdur,
Ko‘z yoshig‘a kim boqar.
Hikoya qahramoni qishloqqa kelganida bolaligidagi qish-
log‘idan asar ham qolmaganini, xayolidagi orzulari sarob yekanini
anglaydi. Och-nahor, ozib ketgan, umidsiz odamlarni, xaroba, buzil-
gan eski uy va ko‘chalarni ko‘rib o‘kinadi va o‘tkinchilardan buning
sababini so‘raydi. Ular buning sababi tinimsiz bo‘lib turadigan urush-
larda ekanligini aytadi. Ammo muallif bunday ayanchli turmushning
sababi odamlarning yalqovligi, bilimsizligi, yashash yo‘llarini o‘rgan-
maganligi degan xulosaga keladi.
Elbek o‘z davrining hur fikrli ijodkori sifatida u yerda ya
shovchi kimsalarga rahmi keladi, ularning bu ahvolga tushishiga
o‘zlari sababchi ekanligini ta’kidlaydi. Darhaqiqat, ilmli, mehnatse-
var, tadbirkor insonlar har qanday vaziyatda ham farovon turmush
kechirish yo‘llarini topa oladi. Muallif bunday xulosaga kelishdan
oldin bolaligi o‘tgan qishloqning abgor holatini, odamlarning achi-
narli ahvolini “19-yil o‘choqlaridag‘i falokatdandir” deb ham o‘ylay-
di. Bu bejiz emas, albatta. Tarixdan ma’lumki, birinchi jahon urushi
hamda oktabr inqilobidan so‘ng boshlangan fuqarolar urushi mam-
lakatda katta inqirozni vujudga keltirdi. Ijtimoiy-iqtisodiy hayotning
butunlay izdan chiqishi natijasida sho‘rolar mamlakatining aksari-
yat hududlarida ocharchilik boshlandi. Shu mamlakatning bir o‘lka-
si sifatida Turkiston ham bu falokatdan chetda qolmadi. Bu haqida
Q.Rajabov shunday deydi: “O‘tgan asrning yigirmanchi yillarida
yuz bergan ocharchilik va qahatchiliklar million-million kishilarn-
ing hayotiga zomin bo‘ldi va shuning barobarida rus xalqi tarixida
ham mudhish sahifalar bo‘lib qoldi” [Rajabov 2021, 44, 5]. Shuning
-
dek, hikoyada suv olib ketish uchun daryo bo‘yiga kelgan qizlarning
Elbekning yangi hikoyalari tahlili
87
qo‘shiqlari ham keltiriladi. Aslida, bu qo‘shiq zamirida qizlarning
taqdiri yoritilgan. Kambag‘allik, bechoralik sabab boy chollarga te-
gib mahzun bo‘lgan qizlar daryo bo‘yida xonish qiladi. Bu voqealar
tariximizning qora kunlari sifatida xotiralarda saqlanadi.
Elbekning “Qishloqqa sayohat” hikoyasi murakkab davr
dagi tariximizning bir darakchisi va bu musibatlarga chora izlagan
xalqparvar bir ijodkorning qalb nidosidir.
Elbekning
“Kuzatishda”
nomli hikoyasida oddiy, sodda,
taqdir sinovlarini ko‘raverib ko‘zi qotgan Toshboboning boshidan
kechirganlari hikoya qilinadi. U dunyoda biron kishini, ayniqsa, ya-
qin insonini uzoq safarga jo‘natishdek og‘ir ish bo‘lmasligini aytib,
o‘zining temir yo‘l bo‘lmagan paytlardagi safari haqida so‘zlaydi. Sa-
farga chiqish oldidan oila a’zolarining holatini quyidagicha tasvirlay-
di:
“Birov o‘ldirib qo‘ysa, o‘liklari dala-toshda qolib, biz bularni, bu-
lar bizlarni ko‘rolmay qolarmi ekanlar, deyishib bizning jo‘nashimiz
oldidan barchalari qayta-qayta quchoqlashib ko‘rishar edilar, onala
rimiz bo‘lsa bo‘ynimizg‘a yopishib, sira qo‘yg‘isi kelmay yig‘lab-yig‘lab
nochor qolishar edilar”.
Taqdir taqozosi bilan 45 yoshga to‘lganida
bir o‘g‘il ko‘rib, yoshiga yetganida uni o‘qish uchun maktabga ber-
gani, ammo 6-7 yilda ham hech narsa o‘rgana olmagani uchun uni bir
o‘rtog‘ining gapi bilan yangi maktabga ko‘chiradi. U maktab shun-
day maktab ekanki, hatto ota-onasidan ham uzoqlashib, bezib, hech
kimni tanimaydigan bo‘lib qolishi, faqat o‘qishni xohlashi, o‘g‘li hozir
uylanib, ikki bolalik bo‘lsada, o‘rtoqlari bilan “L” shahriga borib o‘qib
kelishini, Toshbobo esa har doim o‘g‘lini kuzatish uchun stansiya-
ga chiqqanida o‘z ota-onasi yodiga tushishi kabi masalalar hikoya
qilinadi.
Ushbu hikoya Elbekning Haydarali Uzoqov tomonidan
1999-yilda nashrga tayyorlangan “Tanlangan asarlari”da va boshqa
to‘plamlarda uchramaydi. Elbekning bu hikoyasi orqali yoshlarning
o‘qishi, chet davlatlarda ta’lim olishi, dunyo kezib, bilimini yuksal
tirish, har tomonlama mukammal, ma’naviyatli yosh kadrlar millat
kelajagi uchun zarur ekanligi ta’kidlanadi. Toshboboning o‘g‘li yangi
maktabga o‘qishga kirib, tezda savodli bo‘lishi, o‘qishini davom etti-
rish uchun murakkab davr sinovlaridan qo‘rqmaganligi, oilali bo‘lsa-
da, o‘qishini davom ettirishi yuqoridagi fikrimizning isbotidir. Yana
muallif negadir o‘g‘li ta’lim olayotgan shahar nomini sirli ravishda
“L” shahar deb beradi, ochiq ko‘rsatmaydi.
Elbek o‘z davrining yosh avlodga bilim tarqatuvchi fidoyisidir.
Ashurali Zohiriy ta’biri bilan aytganda: “Shoir Elbek – xalq mulki –
og‘iz adabiyotini xalqdan olish va xalqqa qaytadan yetkazishda el
88
Gulzoda SOATOVA
tilining tushunarli ta’sirlaridan ko‘p foydalangan, el bolalar adabiyo
tida masalchilikni yaratgan katta san’atkor” [Elbek 1999, 10] edi.
20-30-yillarning yetuk munaqqidi, professor Abdurahmon Sa’diy
ta’biricha: “Masalchilikni Elbek boshladi, tarjima yo‘li bilan emas,
balki masalchilikni tug‘dirish yo‘lini tutdi. Hali bu yo‘lda undan bosh-
qa kishi ko‘rinmagan” [Elbek 1999, 9].
Elbekning
“Kelgusining quyoshi”
hikoyasi tunda sham
yog‘dusida kitob o‘qiyotgan bola obrazi orqali millat istiqboli ana
shunday ilmga chanqoq farzandlarga bog‘liq ekani tasvirlangan. Hi-
koyada quyosh botib qorong‘ulik butun kechani o‘rab oladi. Tunda
ko‘chada ketayotgan yo‘lovchi yarim tun bo‘lishiga qaramay, bir uy eshi
gidan yorug‘lik tushib turganini ko‘radi. Yo‘lovchi eshik tirqishidan
uyga ko‘z tashlaydi. Siniq oynali, eshiklari ochiq uyda uch kishilik
joy solingan, joylarning biri bo‘sh, ikkisida odam bor. Yotganlardan
biri uxlolmay bir tarafga ko‘z tikadi. Bo‘sh joy egasi yosh bola bo‘lib,
u chiroq yorug‘ida kitob o‘qib o‘tirar, uxlay olmayotgan uning onasi
edi. Hikoyada bu parcha quyidagicha tasvirlanadi:
“… Qorong‘ida
bo‘lg‘on narsalarni ko‘raturg‘on ko‘zlarim nechun yorug‘da yaxshi
ko‘ra olmaydirlar?” deb qo‘ydimda takror qaradim. Bu gal chiroq
yaqinida qimirlamoqda bo‘lg‘on bir narsaga ko‘zim tushdi. Yana
diqqat bilanoq qaradim, ko‘rdim: yoshg‘ina bir bola kichik o‘rindiqqa
o‘ltirib kitob o‘qimoqda edi. Darhol dedim: ”Yorug‘liq yorug‘liqg‘a
qo‘shilg‘ach qanday ko‘rinsun? Bu vaqt men, bir tomong‘a termulib
yotg‘on kimsaningda, kelgusining quyoshi bo‘lishig‘a tayyorlanmoqda
bo‘lg‘on bolaning onasi ekanligin angladim”.
Mazkur hikoyada ham yuqoridagi hikoya kabi ilmli bolalar
kelajagimizning quyoshi ekanligi ta’kidlanadi. Kechasi sham
yorug‘ida kitob o‘qiyotgan bola, farzandining yoniga kelib joyida
uxlashini kutib yotgan ona obrazida yosh avlodni ilm olishi uchun
ko‘maklashish zarurligi, shunda yurt kelajagi porloq bo‘lishi
tasvirlanadi. Kitob o‘qib, ilm olayotgan bola nurga, yorug‘likka
qiyoslanadi. Bu yerda tasvirlangan tun, jaholat qorong‘uligida
qolib ketayotgan jamiyat, sham yorug‘ida kitob o‘qiyotgan bola esa
bu qorong‘ulikni daf qiluvchi yorug‘lik ramzidir.
Hikoyada ko‘tarilgan mavzu bugungi kunda ham o‘z
ahamiyatini yo‘qotmagan. Yoshlarning ilm olishi erkka erishishning
birinchi yo‘li sifatida ko‘rsatiladi. Ushbu g‘oya Elbekning “Erk nima?”
[Elbek 1999, 71] she’rida ham quyidagicha tavsiflanadi.
Erk ma’nisi erkin bo‘lmoq,
Ilm-u hunar bilan to‘lmoq.
Yo‘qsil elga bilim bermak,
89
Elbekning yangi hikoyalari tahlili
Mashaqqatga ko‘krak kermak!
“Yangi turmush izlovchi”
hikoyasida bugungi kunda ham
dolzarb bo‘lgan mavzu qalamga olinadi. Unda xotinboz Qahhorxo‘ja-
ning yengil tabiatliligi, turmushga to‘g‘ri baho bermasligi, o‘tkinchi
hoy-u havasga berilib, ayol zotiga past nazar bilan qarashi va uning
ayanchli turmushi haqida hikoya qilinadi. Bir kuni u do‘sti bilan bir-
galikda ziyofatda o‘tirib, ichkilikdan mast bo‘ladi va do‘stiga shunday
deydi: “
Endi, do‘stim, yangi turmushg‘a ko‘chsam deyman; ota-onam
bir narsa demaydurku, lekin xotinim qarshi bo‘ladirda, o‘zi nodon
bo‘lg‘ani ustiga, ish bilmas, yaramas bir xotun. Uni qo‘yub, o‘zimga
yarasha bir xotun olsam deyman… Senga ayta qolsam, men bir qizni
sevaman, u qiz ham, men kabi, yangi turmushni sevgan bir qiz. O‘zi
yaxshi, xat-savodli. Men unga bir necha topqir xat yozdim, lekin qat’iy
javob ololmadim. Har holda u, xatimni o‘qig‘on bo‘lsa kerak. Shuning
uchun tezdan, xotunimni quvishim lozim”
. Qahhorxo‘ja xotinini hay-
dab, ma’shuqasiga uylanadi. To‘yida o‘rtoqlari: “Bizga ham shunday
yangi hayot nasib etsin”, - deb duo qilishadi. Qahhorxo‘ja esa mag‘rur
lanib, endi ota-onaning rayiga qarab uylanadigan vaqt o‘tdi, endi o‘z
sevganiga uylanadigan zamon keldi. Shunda yangi turmush yanada
totli bo‘ladi, - deydi.
Qahhorxo‘ja yangi rafiqasi bilan baxtli yashay boshladi.
Ammo ularga ota-onasi xalaqit berardi. U shunday o‘yladi:
“
Endi qan
day bo‘lsa-da, shul muhitdan uzoqqa qochish kerak. Bu churuk miyali
ota-ona ularning turmushini og‘ulaydir, bu turg‘on gap.
Eski hayotdan
butunlay qutulish uchun muhitni tuzatish kerak. Buning uchun Ovru-
pa hayotiga ko‘chish zarur!”
. U shu fikrlar bilan rafiqasini oldi va Ov
-
ro‘paga ko‘chib ketdi. Boshida u yerda juda baxtli yashadi, lekin ko‘p
o‘tmay Ovro‘palik bir qizni sevib qoldi-da, bu rafiqasidan ham voz
kechadi. Ayol qo‘lidagi bola bilan yurtiga qaytar ekan, Qahhorxo‘ja-
ning: “Seni hech qachon tashlab ketmayman”, - degan so‘zlari qu-
loqlari ostida jaranglar edi. O‘ksib-o‘ksib yig‘lar ekan, dunyo uning
holig‘a kulib boqqanday bo‘ldi.
Elbek tarbiyaviy mavzularda ham saviyasi yuksak hikoya
lar yaratgan. “Yangi turmush izlovchi” hikoyasi shular jumlasidan.
Yengil hayotga uchib, hoy-u havasga berilgan Qahhorxo‘janing qis-
mati barcha davrda uchraydigan illat. Buning yechimi tarbiya mas-
alasiga borib taqaladi. Oilada mustahkam tarbiya topgan, dunyoqa-
rashi keng farzand hech qachon bunday hayot yo‘lini tanlamaydi.
Qahhorxo‘ja chiroyli ayollar bilan yashashni xohlaydi, ammo
o‘sha ayolning ko‘ngli bilan qiziqmaydi. Nima istashi, kelajak uchun
nimalar qilish zarurligi, yoshlikdagi hayoti keksalik uchun zamin
90
Gulzoda SOATOVA
hozirlash degani ekanligini tushunmaydi. Faqat bugungi kun bilan
nafsining quli bo‘lib yashaydi. Eng qizig‘i, uning bu ishi noto‘g‘ri
ekanligini tevarak-atrofidagilarining hech biri aytmaydi. Hattoki,
o‘rtoqlari orasida unga havas qilganlari ham bo‘ladi. Ish shu darajaga
yetib boradiki, endi Qahhorxo‘jaga ota-onasi ham og‘irlik qilib qola-
di. Demak, uning qalbida ayoli u yoqda tursin, o‘zining ota-onasiga
ham mehr yo‘q. Natijada, uning qo‘lida qancha ayollar azob chekadi.
Achinarlisi, bu hodisaga odamlar befarq qaraydi. Davr jaholatga yuz
tutadi.
Hikoya Qahhorxo‘janing Yevropaga borib, sevib uylangan
ayolini ham haydab yuborishi, ayolning iztiroblar ichida qolishi bilan
yakunlanadi.
Hikoya mavzusi ancha keng va dolzarb. Muallif ilmsizlik va
ma’rifatsizlik, jaholat zamiriga qurilgan hayotni yetarlicha ochib be-
radi.
Elbek har bir hikoyasida jamiyatdagi tomir otgan illatlardan
birini fosh qiladi. Elbek hikoyalari haqida Salimxon Tillaxonov
shunday deydi: ”Elbek O‘zbekistonning Cho‘lpondan keyingi milliy
shoiridir. Lekin Elbek Cho‘lponga o‘xshagan sodda emas, juda
pishiqdir. Shuning uchun ko‘p vaqtlarda yozg‘on she’rlarining ko‘pini
zamong‘a to‘g‘rilag‘on bo‘lib yozadir” [Tillaxonov 2002, 1, 147-148].
Elbekning
“Moshoqchi Erbo‘ta”
hikoyasini S.Tillaxonov
ta’kidlaganidek, zamonga to‘g‘rilab yozilgan hikoyalardan biri desak
bo‘ladi. Hikoyada otasi Qurbon ota tif kasalligidan o‘lib, keksa onasi
bilan qolgan Erbo‘taning og‘ir hayoti, moshoq terib, qattiq non yeb,
xor-u zorlikda kechirgan kunlari hikoya qilinadi. Qishda kun ke-
chirishi yanada og‘irlashgan Erbo‘ta Do‘smat boyning uyiga borib
ish so‘raydi. Boy esa uni oddiy bir xizmatkor sifatida qabul qiladi.
U boyning uyida besh yil xizmat qilib, hayotini yo‘lga solish o‘rniga,
aksincha, boy undan uyini olib qo‘yadi. Bu hikoyada shunday kel
tirilgan.
“Bir kuni Erbo‘ta og‘ildagi mollarni qarab yurar edi, birdan
xo‘jayini kelib uni so‘ka boshladi. Erbo‘ta oldin buning sababini bil-
madi. So‘ngra uning “Ahmoq, to‘yib qolding-da a?! Mening so‘zlarim
qulog‘ingga yoqmayturg‘on bo‘lib qolibdir-da? Ahmad kalning o‘g‘li
– Zikr kalga nima deding? Meni unga xo‘p yomonlabsan-a? Men sen-
ga shuncha yaxshiliq qilsam ham oxirgi ishing shul bo‘ldimi? Hali sen
menga do‘q qilib qutulib ketmakchimi eding, seni besh yil boqdim,
buning haqqini to‘lab ket, hovlingni sotdirib bo‘lsa ham, haqqimni un-
dirib olaman!..
Buning bilan ham qolmay, boyaqishning boshig‘a ikki daf’a
kaltak ham kelib tushdi. Boyaqish Erbo‘ta xizmat haqqin olish emas,
Elbekning yangi hikoyalari tahlili
91
hovlisidan ham ajralib qolaturg‘on bo‘ldi.”.
Bunga chiday olmagan Er-
bo‘ta shaharga ish izlab ketadi. Shahar firqa idorasi uni ishchi deh
-
qonlar manfaatiga mas’ul ishchi etib tayinladi. Shundan so‘ng uning
turmushi yaxshi tomonga o‘zgardi.
Ushbu hikoyaning o‘ziga xos tomoni shundaki, unda o‘zbek
dehqonlarining, xizmatchilarining og‘ir ahvoli, ezilishlari qalamga
olinadi.
Elbekning “Yer yuzi” jurnalida nashr etilgan
“Jadidchi Qora-
voy“
hikoyasida Qoravoy ismli yigit taqdiri hikoya qilinadi. U bir boy
savdogarning o‘g‘li bo‘lib, savdogarchilik bilan shug‘ullanishi, inqi-
lob davriga kelib esa bu hunarini tashlab jadidchilik libosini kiygan-
ligi ta’kidlanadi. Voqealar rivojida Qoravoy qo‘liga kitob olib o‘zini
aqlli ko‘rsatishi, teatrga borishi, u yerda go‘zal ayollarni qarmog‘iga
ilintirishi, o‘zining xotini esa g‘am-alamdan sil kasaliga chalinib vafot
etishi, Qoravoyning hatto xotinining marakasida ham yo‘qligi hikoya
qilinadi. Ushbu lavha hikoyada quyidagicha keltiriladi
: “Uylanganiga
bir necha yillab vaqt o‘tsa-da, baxtsiz xotiniga qaramay doim ko‘cha-
da kezardi. Xotin boyaqish eri qayg‘usida ko‘p yillarni o‘tkazdi. Eng
so‘ng og‘ir kasalga yo‘liqdi. Qayg‘u alam orqasidan bosh ko‘targ‘uv-
chi varam (sil) uning yoqasidan tutdi. Buning oh-u qayg‘ulari Qora-
voyning o‘ynoqi ko‘zlariga ko‘rinmadi. Ul haligi xotinning ishqig‘a
tutilg‘on, go‘yoki oshiq bo‘lg‘on edi”.
Ushbu hikoyada jadidchi Qoravoyning hayoti bilan birgalik-
da o‘sha davrdagi ijtimoiy-siyosiy hayot ham namoyon bo‘ladi. Boy
savdogar o‘g‘li Qoravoyning bolsheviklar davri boshlanishi bilan
jadidga aylanib olishi, jadidchilarning qo‘lida kitob bilan tasvirlani
shi, teatrga borib namoyish etilgan asarlardan bahramand bo‘lishi,
ayollarning ochiqlikka chiqishi bunga misol. Albatta, har bir davr
ning ziyoli ijodkori o‘z asarida ijtimoiy muhit, oddiy xalq turmush-
ini aks ettiradi. Qoravoyning xurmacha ishlari hikoyada asosiy ma-
sala qilib olingan. Ammo hikoya qahramoni Qoravoy hikoyaning
sarlavhasida “Jadidchi Qoravoy” deb berilsa-da, haqiqiy jadidchi
emas. Qoravoy ham shu davrning Behbudiy qalamiga mansub “Pa-
darkush” asaridagi Toshmurod kabi savodsiz yoshlardan biri. Bu
haqida hikoyada shunday deyiladi: “Yoshliqdan savdogar kasbi bi-
lan o‘sgan Qoravoy har narsani pul bilan o‘lchab o‘rganganlikdan ilm
ning kerakmi, yo‘qmi ekanligi to‘g‘risida boshini qotirmas edi. Biroq
ko‘z og‘rig‘iday to‘satdan bo‘lib qolg‘on inqilob uning kayfini biroz
qochirdi”.
Bu masalalar davr nashrlarida keng muhokama qilingan. Bu
borada “Sharq haqiqati”, “Inqilob”, “Yangi yo‘l”, “Er yuzi”, “Alanga”,
92
Gulzoda SOATOVA
“Bilim o‘chog‘i”, “Maorif va o‘qitg‘uvchi” kabi gazeta va jurnallar ja-
moatchilik nazarini tortgan va ularda davrning til siyosati, adabi-
yotning ilmiy muammolari, adabiy taftish va adabiy tanqid bilan
birgalikda ta’lim-tarbiya masalasi ham erkin muhokama ob’ekti
bo‘lgan. Fitrat so‘zlari bilan aytganda
“… millatimiz, xalqimiz, bu dara-
jada tuban qoluvlariga, shu martabada yomon kunlarga tushuvlariga
nodonlig‘lari sabab bo‘ldi, bizning uchun o‘quv, ilm-ma’rifatga yopi-
shuv lozim, vatanimiz, mamlakatimiz va millatimiz ilm nuri birla yoq
tursun, din ham dunyo ilmlari birla jihozlansun”
[Fitrat 1991, 13,4].
Elbek hikoyani badiiy jihatdan mukammal tarzda
sayqallashtirmagan bo‘lsa ham bir podsholik ikkinchi bir davrga
o‘z o‘rnini bo‘shatib berayotgan murakkab bir sharoitda oddiy qora
xalqning ahvoli, ilmsizlik, ta’lim-tarbiya kabi masalalarga befarq
bo‘lmagani, ushbu muammolarni ommaga ochiq-oydin ko‘rsatishga
harakat qilganining guvohi bo‘lamiz.
Xulosa
Xullas, Elbek 20-asr o‘zbek adabiyotida birinchi bo‘lib she’riy
roman janrini boshlab berish bilan birgalikda hikoyanavis sifatida
ham adabiyotimiz tarixida iz qoldirdi. Elbek hikoyalari orqali ilmli,
shijoatli yoshlar millat kelajagi ekanligi, ayollar erki, bilim olishi,
ozod va farovon vatan qurish uchun o‘zlikni anglash, tilimizni,
adabiyotimizni yuksaltirish lozimligi haqidagi muhim fikrlarni
xalqqa yetkazdi.
Elbek nafaqat muallimlik-tarbiyachilikda, 20-30-yillar bolalar
adabiyoti ravnaqi uchun haqiqat va istiqlol yo‘lida kurashishda, ona
tilimizni e’zozlash va unga sadoqat bilan qarashda, sochma va tizma
asarlarning mohir tarjimoni sifatida yetakchi, balki haqli ravishda
u nosirlik faoliyatida qudratli, ilm-ma’rifatli yoshlar taqdiri, milliy
istiqlol harakatini aks ettira olgan iste’dodli ijodkordir.
Adabiyotlar
Қобулов Нурмуҳаммад. 1988.
Элбек.
Toшкент: Ғaфур Ғулом.
Алиев Аҳмад. 1989.
Элбек ва давр адабий жараёни.
Ўзбек адабиёти ва
санъати. Октябрь.
Aлиев Аҳмад. 1989. Элбек ижоди билан қайтди.
Toшкент ҳақиқати
,
24 июнь.
Maшриқ Юнусов (Элбек). 1993.
Moмагулдурак.
(Нашрга тайёрловчи
Узоқов Ҳайдарали). Toшкент: Чўлпон.
Maшриқ Юнусов (Элбек). 1993.1999.
Tанланган асарлар.
(Нашрга
тайёрловчи Узоқов Ҳайдарали). Toшкент : Шарқ.
Mashriq Yunusov (Elbek). 2017.
Armug‘on yolqinlar.
(Nashrga tayyorlovchi
Amonov Ulug‘murod). Toshkent: Turon zamin ziyo.
Elbekning yangi hikoyalari tahlili
93
Maшриқ Юнусов (Элбек). 1999.
Mунгли қушим.
(Нашрга тайёрлов
-
чи Aбдуллаев Ортиқбой). Toшкент: Aбдулла Қодирий
номидаги халқ мероси нашриёти.
Mашриқ Юнусов (Элбек). 1999.
Tанланган асарлар.
(Нашрга
тайёрловчи Узоқов Ҳайдарали). Toшкент: Шарқ.
Mashriq Yunusov. (Elbek). 1925. Qishloqqa sayohat. Maorif va o‘qitg‘uvchi.
№ 1. – B.136-143.
Mashriq Yunusov (Elbek). 1925. Kuzatishda. Maorif va o‘qitg‘uvchi. № 2. –
B.60-62.
Mashriq Yunusov (Elbek).1925. Kelgusining quyoshi. Maorif va o‘qitg‘uv
-
chi. № 9-10. – B.74-76.
Mashriq Yunusov (Elbek).1926. Yangi turmush izlovchi. Maorif va o‘qitg‘uv
-
chi.№ 7-8. – B. 25-27.
Mashriq Yunusov (Elbek). 1926. Mоshoqchi Erbo‘ta. Maorif va o‘qitg‘uvchi.
№ 9. – B. 40-41.
Mashriq Yunusov (Elbek). 1926. Jadidchi Qoravoy. Yer yuzi. № 4. – B. 15-16.
Қаҳрамон Ражабов. 2021. Tуркистонда очарчилик оқибатлари.
Ўзбекистон адабиёти ва санъати. 29 октябрь. 44(4651-
сон).
Tиллахонов Салимхон. 2002. Xoтиралар. Шарқ юлдузи. 1. – Б.147-148.
Фитрат Абдурауф. 1991. Жоҳилона мутаасибга мисол. Халқ сўзи. № 13
декабрь. – B.4. (Mақола “Oчиқ сўз” газетасининг 15-январ
сонидан oлинган).
Jabborov, N. (2022). Cho‘lpon – chin yurak va his shoiri . in Library, 22(3),
297–304. Retrieved from https://inlibrary.uz/index.php/ar-
chive/article/view/17732
Pardaev, K. (2021). Interpretation of historical events in the work of
Mukimi. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Re-
search Journal, 11(4), 278-283.
Normurotovich, A. S. (2023). A DESCRIPTION OF THE SOURCES OF THE
LITERARY HERITAGE OF AKHMAD TABIBY. Open Access Re-
pository, 4(2), 305-311.
Soatova, G. N. Q. (2022). «MAORIF VA O ‘QITG ‘UVCHI» JURNALIDAGI TAR
-
JIMA ASARLARDA ASLIYAT MANBANING SAQLANISH DARA-
JASI (1925-1929 YILLARDAGI SONLARI ASOSIDA). Oriental
renaissance: Innovative, educational, natural and social scien
ces, 2(7), 665-675.
Rahmonova, D. (2021). Ривожи миллат истар эрсанг. in Library, 21(1),
3–15. Retrieved from https://inlibrary.uz/index.php/archive/
article/view/8139
Makhmudovna, M. S., Saripul, A. R., & Eisar, J. (2023). ANALYSIS OF TEXT
DIFFERENCES IN MUTRIB’S WORKS.
American Journal Of Philo
logical Sciences
,
3
(04), 41-47.
Madirimova, S. (2019). Mutrib Xonaxarob asarlari qo ‘lyozmalarining ilmiy
tavsifi.
Oltin bitiglar–Golden Scripts
,
3
(3).
94
Gulzoda SOATOVA
Analysis of Elbeck’s new stories
Gulzoda Soatova
1
Abstract
The article discusses the story-writing skills of Elbek, who made a
significant contribution to the development of our national literature. The
author’s stories published in magazines such as “Maorif va o‘qitg‘uvchi”,
“Yer yuzi”, “Qishloqqa sayohat”, “Kelgusinin quyoshi”, “Kuzatishda”, “Yangi
turmush izlovchi”, “Moshoqchi Erbota”, “Jadidchi Qoravoy” are not found in
current publications analyzed. In the story “Qishloqqa sayohat” the village
turned into ruins and the reasons for it, in the story “Kelgusining quyoshi”
a boy reading a book at night, in the story “Kuzatishda” a child studying at
a new modern school and being objected by his father, in the story “Yangi
turmush izlovchi” the life of Kahhorkhoja, who loves a new, easy life, In
the story “Moshoqchi Erbo‘ta”, the life of Erbota, whose business was not
in the hands of the rich, and in the story “Jadidchi Qoravoy”, the thoughts
about Karavoy, the son of a rich merchant, were analyzed and scientific
conclusions were drawn.
Keywords:
Elbek, science, national liberation, past, education, fu-
ture, story, story writer.
References
Qobulov Nurmuhammad. 1988. Elbek. Toshkent: G‘ofur G‘ulom.
Aliyev Ahmad. 1989. Elbek va davr adabiy jarayoni. O‘zbekiston adabiyoti
va san’ati. oktabr.
Aliyev Ahmad. 1989. Elbek ijodi bilan qaytdi. Toshkent haqiqati, 24-iyun.
Mashriq Yunusov (Elbek). 1993. Momaguldurak.(Nashrga tayyorlovchi
Uzoqov Haydarali). Toshkent : Cho‘lpon.
Mashriq Yunusov (Elbek). 1993. 1999. Tanlangan asarlar (Nashrga
tayyorlovchi Uzoqov Haydarali). Toshkent: Sharq.
Mashriq Yunusov (Elbek). 2017. Armug‘on yolqinlar. (Nashrga tayyorlov
-
chi Amonov Ulug‘murod). Toshkent: Turon zamin ziyo.
Mashriq Yunusov (Elbek). 1999. Mungli qushim. (Nashrga tayyorlovchi
Abdullaev Ortiqboy). Toshkent: Abdulla Qodiriy nomidagi xalq
merosi.
Mashriq Yunusov (Elbek). 1999. Tanlangan asarlar. (Nashrga tayyorlovchi
1
Soatova Gulzoda Nurmamat qizi
– Doctor of Philosophy (PhD) in Philology,
Tashkent State University of Uzbek Language and Literature named after Alisher
Navo’i.
: soatovagulzoda@navoiy-uni.uz ; soatovagulzoda001@gmail.cом
ORCID ID:
https://orcid.org/0000-0002-2064-8088
For citation:
Soatova, G. 2023. “Analysis of Elbeck’s new stories”.
U
zbekistan:
Language and Culture. Literature
1 (2): 84-95.
Uzoqov Haydarali). Toshkent: Sharq.
Mashriq Yunusov. (Elbek). 1925. Qishloqqa sayohat. Maorif va o‘qitg‘uvchi.
№1. – B.136-143.
Mashriq Yunusov (Elbek). 1925. Kuzatishda. Maorif va o‘qitg‘uvchi. № 2. –
B. 60-62.
Mashriq Yunusov (Elbek). 1925. Kelgusining quyoshi. Maorif va o‘qitg‘uv
-
chi. № 9-10. – B.74-76.
Mashriq Yunusov (Elbek). 1926. Yangi turmush izlovchi. Maorif va o‘qitg‘uv
-
chi.№ 7-8. – B. 25-27.
Mashriq Yunusov (Elbek). 1926. Mashshoqchi Erbo‘ta. Maorif va o‘qitg‘uv
-
chi. №9. – B. 40-41.
Mashriq Yunusov (Elbek). 1926. Jadidchi Qoravoy. Yer yuzi. №4. – B. 15-16.
Qahramon Rajabov. 2021. Turkistonda ocharchilik oqibatlari. O‘zbekiston
adabiyoti va san’ati. 29-oktabr. 44(4651-son).
Tillaxonov Salimxon. 2002. Xotiralar. Sharq yulduzi. 1. 147-148-betlar.
Fitrat Abdurauf. 1991. Johilona mutaasibga misol. Xalq so‘zi. № 13-dekabr.
– B.4. (Maqola “Ochiq so‘z” gazetasining 15-yanvar sonidan
olingan).
Jabborov, N. (2022). Cho‘lpon – chin yurak va his shoiri . in Library, 22(3),
297–304. Retrieved from https://inlibrary.uz/index.php/ar-
chive/article/view/17732
Pardaev, K. (2021). Interpretation of historical events in the work of
Mukimi. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Re-
search Journal, 11(4), 278-283.
Normurotovich, A. S. (2023). A DESCRIPTION OF THE SOURCES OF THE
LITERARY HERITAGE OF AKHMAD TABIBY. Open Access Re-
pository, 4(2), 305-311.
Soatova, G. N. Q. (2022). «MAORIF VA O ‘QITG ‘UVCHI» JURNALIDAGI TAR
-
JIMA ASARLARDA ASLIYAT MANBANING SAQLANISH DARA-
JASI (1925-1929 YILLARDAGI SONLARI ASOSIDA). Oriental
renaissance: Innovative, educational, natural and social scien
ces, 2(7), 665-675.
Rahmonova, D. (2021). Ривожи миллат истар эрсанг. in Library, 21(1),
3–15. Retrieved from https://inlibrary.uz/index.php/archive/
article/view/8139
Makhmudovna, M. S., Saripul, A. R., & Eisar, J. (2023). ANALYSIS OF TEXT
DIFFERENCES IN MUTRIB’S WORKS.
American Journal Of Philo
logical Sciences
,
3
(04), 41-47.
Madirimova, S. (2019). Mutrib Xonaxarob asarlari qo ‘lyozmalarining ilmiy
tavsifi.
Oltin bitiglar–Golden Scripts
,
3
(3).
95
Elbekning yangi hikoyalari tahlili
