Uzbekistan: Language and Culture 2023/2(2)
63
ISSN 2181-922X
63
—
84
“Majolis un-nafois”ning yettinchi majlisida
zikr etilgan devon sohiblari
Gavharoy Murodova
1
Abstrakt
Ushbu maqolada “Majolis un-nafois”da nomi qayd etilgan temuriy
devon sohiblari haqida ma’lumot berilgan. Jumladan, Shoh G‘arib Mirzo,
Xalil Sulton, Saydi Ahmad Mirzo, Sulton Mas’ud Mirzolar o‘z davrining go‘zal
va boshqa davrlarga o‘rnak bo‘ladigan adabiy muhit yaratganlari, ilm-fan
homiysi bo‘lganlari, ijodkor sifatida mumtoz adabiyotning turli xil janrlari
va vaznlarida ijod qila olganlari fikrimizning tasdig‘i sifatida keltirilgan.
Bundan tashqari, o‘z davri ijodkori uchun mas’uliyatli vazifalardan biri
bo‘lgan devon tartib bergan ijodkorlarning she’riyati mavzu ko‘lami,
devonning fanga aniqlanganidan tashkil topgan janrlar va bizga noma’lum
bo‘lgan devonlarni topish zaruriyati to‘g‘risida atroflicha fikr yuritilgan.
Kalit so‘zlar:
“Xamsa”, “Majolis un-nafois”, “Farhod va Shirin”,
“Layli va Majnun”, “Boburnoma”, devon, g‘azal, matla’ qofiya, murdaf qofiya,
muqayyad qofiya, mutlaq qofiya, mujarrad qofiya, vazn, raviy, taqte’.
Kirish
Tarixdan ma’lumki, Markaziy Osiyo xalqlari tarixida
temuriylar davri muhim o‘rin tutadi. Manbalarda keltirilishicha,
Amir Temur vafotidan so‘ng shahzodalar o‘rtasida taxt uchun
kurashish, u asos etgan ulkan davlatni parchalab, bo‘lib olish uchun
kurashlar va ziddiyatlar kuchaygan bo‘lsa-da, ularning ko‘pchiligi
ma’rifatparvar insonlar sifatida ilm-fan, adabiyot, san’at ahliga
homiylik qilish bilan birga o‘zlari ham yaxshigina ijodkor sifatida
qalam tebratishdi. Shu boisdanmi ko‘plab musulmon Sharqining
ziyoli qatlami temuriylar hukmronlik qilgan mamlakatga intilganlar.
Shuning uchun XV asrning 50-yillaridan keyingi Movarounnahr va
Xuroson adabiy muhiti adabiyotini ulkan o‘zgarishlar davri bo‘ldi
deb ayta olamiz. Bu davr turkiy adabiyotning o‘z qaddini tiklashi,
1
Murodova Gavharoy Sayfiddin qizi
– magistrant, Alisher Navoiy nomidagi
Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti.
E-mail:
murodovagavharoy@navoiy-uni.uz; gavharishoda3@gmail.com
ORCID ID:
0009-0003-1330-4855
Iqtibos uchun:
Murodova, G.S. 2023. “Majolis un-nafois”ning yettinchi majlisida
zikr etilgan devon sohiblari".
O‘zbekiston: til va madaniyat. Adabiyotshunoslik
2(2): 63-84.
64
Gavharoy MURODOVA
g‘oya va mazmun jihatdan yanada mukammallashib, taraqqiyotning
Renessansga ko‘tarilish davri bo‘ldi. Bu davrda mingdan ortiq shoir
va adiblar ijod maydoniga o‘zini namoyon qildi. “O‘sha davrlarda
fors tili poeziya tili bo‘lib, rasmiy yozishmalar fors va arab tilida
olib borilgan. Turkiy tildan esa, asosan, oddiy xalq so‘zlashuvda
foydalangan. Turkiy xalqlarning ko‘p ming yillik davlatchilik
tajribasi va boy ma’naviy-adabiy merosi mo‘g‘ul bosqini oqibatida
yo‘q qilinganligi tufayli temuriylar davrida turkiy xalqlarning shonli
tarixi, tili va qadriyatlarini tiklash juda qiyin kechgan” [Sirojiddinov
2011, 3]. Ana shunday qiyin sharoitda turkiy tili va adabiyoti rivoji
uchun kurashgan va o‘zlari shu tilda ijod qilish bilan ko‘plab yosh
ijodkorlarga namuna bo‘lgan Sulton Husayn Boyqaro va Alisher
Navoiylarning xizmatlari katta bo‘ldi. Bu ona tilida ijod qiluvchilar
sonining ortib, ko‘plab kishilarning turkiy tilda ijod qilish sari
yo‘naltirdi, desak xato bo‘lmaydi. Ayniqsa, “Alisher Navoiyning
“Muhokamat ul-lug‘atayn” asarining yaratilishi bu boradagi turli
qarashlarga uzil-kesil nuqta qo‘ydi. Alisher Navoiy asarida adabiy
muhit haqida, turkiy adabiyotning rivojlanishiga salbiy ta’sir
ko‘rsatuvchi omillarni quyidagicha izohlaydi:
Birinchi sabab – turkiygo‘y ijodkorlarning turkiy va ona
tilining nozikligini, murakkabligini bildiruvchi bir necha ma’noli
so‘zlar va ifodalarning juda ko‘pligidan, ularni tushunish va
she’riyatda mahorat bilan ishlatish mehnatidan cho‘chib, osonlik
sari mayl qilishlaridir.
Ikkinchisi – idrokli so‘z san’atkorlari bu yo‘ldagi behuda
urinishlarni ko‘rgach, zamonadagi hukmron an’ana doirasida
qolishni o‘zlariga munosib deb bilganliklaridir.
Uchinchisi – yosh ijodkorlarda shunday odat bo‘ladiki, o‘ziga
ma’qul asarlarni tajribali shoirlarga, adiblarga ko‘rsatib, ularning
e’tirofiga, maqtovlariga sazovor bo‘lishni istaydilar.
Shu o‘rinda qayd etish lozimki, Alisher Navoiyning “Majolis
un-nafois”gacha dunyoga kelgan tazkiralar fors-tojik tilida bo‘lib,
XV asrda yetishib chiqqan va turkiy tilda ijod qiluvchi Amiriy,
Yaqiniy, Sakkokiy, Lutfiy, Jomiy kabi yuzlab adabiyot namoyandalari
to‘g‘risida tazkiralar yaratish ehtiyoji yuzaga kelgan edi.
Asosiy qism
Alisher Navoiyning “Xamsa” dostonlari, “Majolis un-nafois”
asari XV asr adabiy muhiti, shuningdek, turkiy tilda ijod qilgan
temuriylar to‘g‘risida ham qimmatli ma’lumot beruvchi, shuningdek,
ular ijodini kashf etgan manba hisoblanadi. Tazkirada nomi
65
“Majolis un-nafois”ning yettinchi majlisida zikr etilgan devon sohiblari
keltirilgan hukmdor va shahzodalar nomi zikr qilinar ekan, yettinchi
majlisda jami to‘rtta shahzoda ijodkor sifatida devon tartib bergan
bo‘lib, ular Shoh G‘arib Mirzo, Xalil Sulton Mirzo, Saydi Ahmad
Mirzo va Sulton Mas’ud Mirzo.
Temuriy ijodkorlardan hisoblanuvchi Husayn Boyqaroning
ikkinchi farzandi, onasi Xadichabegim bo‘lgan Shoh G‘arib davri-
ning mahoratli ijodkori ham edi. Turkiy va fors-tojik tillariga
yuksak ehtirom bilan qaragan temuriy shahzoda G‘aribiy taxallusi
bilan she’rlar yozgan. Navoiyning ushbu shahzodaga alohida
hurmati mavjudligini quyidagi asarlarda nomi zikr etilganligidan
ham bilishimiz mumkin:
- “Majolis un-nafois”ning yettinchi majlisi;
- “Farhod va Shirin”;
- “Sab’ai sayyor”ning Xadichabegimga bag‘ishlangan qismi.
Ma’lumki, “Majolis un-nafois”da shoirning o‘z davri
ijodkorlari, adabiyotga ixlos qo‘ygan hukmdorlar, homiylar va
shoirlari haqida ma’lumot beriladi. Bu haqida Navoiyning o‘zi
asarning kirish qismida aytganidek,
“Husayn Boyqaro tavalludidan
boshlab asar yozilgan paytgacha yashagan shaxslarni kiritganligi”
dir.
Asarning yettinchi majlisida Navoiyning G‘aribiy ijodiga bo‘lgan
iliq fikrlarini o‘qiymiz. Uning “Nozik fahmli va zehnli” ekanligini
aytish barobarida nazm bilan birgalikda nasrda ham naziri yo‘q
bo‘lganligini aytib o‘tadilar. Bundan kelib chiqadiki, G‘aribiy
nazm bilan birgalikda nasrda ham ijod qilgan, bu Navoiyning ham
e’tiborini tortgan ekan. Navoiy, G‘aribiyning zullisonayn shoir
ekanligini aytib, fors va turkiy tillardagi ijodidan matla’lar keltiradi.
Yana o‘z davri shoirlarining hammasi ham amalga oshirolmagan
ish - devon tartib berganligini ta’kidlaydi. Ushbu ma’lumotlar orqali
Navoiyning G‘aribiyga faqatgina shahzoda bo‘lganligi uchungina
emas, balki ijodi e’tiborini tortib, shoirlar davrasida alohida
o‘ringa ega ekanligini bilishimiz mumkin. Chunki har tomonlama
mehr qo‘yganligini ushbu asarning yettinchi majlisida eng ko‘p
keltirilgan ta’rif G‘aribiyga ekanligidan ham anglaymiz. Fikrimizga
isbot sifatida ta’rif so‘nggida berilgan quyidagi jumlalarni keltiramiz:
“Yaxshi matla’lari bu muxtasarga sig‘mas, magar yana bir kitob
bitilgay”
. Ushbu ma’lumotdan bilib olishimiz mumkinki, Navoiy
ushbu ta’riflari bilan cheklanib qolmasdan, balki uning uchun alohida
asar yozishni ham niyat qilgan. Faqat u asar yozilgan-yozilmaganligi
yoki bizgacha yetib kelmaganligi noma’lum.
Yettinchi majlisda ijodi namunasi sifatida dastlab turkiy
matla’ keltiradi:
66
Gavharoy MURODOVA
Qaysi bir gulchehra ul gulbargi xandonimcha bor,
Qaysi bir shamshod qad sarvi xiromonimcha bor
[ Majolis un-nafois, 416].
G‘azal oshiqona ruhda yozilgan bo‘lib, bevosita yor madhiga
bag‘ishlangan. Shoir yorini ta’riflarkan, uni ismini keltirmay, qiyos
etgan nomini keltirish asosida go‘zal badiiy san’atlarni yuzaga
keltirgan. Misol uchun birinchi misrada yori atrofidagilar gulchehra
deb atalgan bo‘lsa, uning o‘zi esa undan ham go‘zal- gulbargdir. Yor
shunchalik tik qomat ekanligiga urg‘u berish uchun uni tik o‘sadigan
shamshoddan ham ustun qo‘yib, shamshod kabi tik qomatli insonlar
borki, mening sarvi xiromonimcha bo‘lsa,- deydi. Bu go‘zal ta’riflar
o‘z navbatida istiora san’atini hosil bo‘lishiga sababchi bo‘lgan.
Gulchehra, gulbarg, shamshod, sarv so‘zlari esa tanosub san’atini
yuzaga keltirgan. Bayt ohangdorligini kuchaytirgan qofiyadosh
so‘zlar xandonimcha va xiromonimcha bo‘lib, undagi raviy tovush
“
n
”
harfidir. Bunda qofiyaning o‘zak tarkibiga ko‘ra murdaf, tuzilishiga
ko‘ra esa mutlaq qofiya qo‘llanilgan. Vazni esa ramali musammani
maqsurda bitilgan (foilotun-foilotun-foilotun, foilon). –V– –/ –V– – /
– V – –/ – V ~ .
Bundan tashqari, yaxshi voqe’ bo‘lganligini aytib, ta’rif bergan
baytidan quyidagi matla’ keltiriladi:
Tarki mehr aylab agarchi bo‘ldi jonon o‘zgacha,
To tirikman, qilmag‘umdur ahdi paymon o‘zgacha
[Yuqoridagi
manba].
Ma’shuqa lirik qahramondan mehrini qizg‘onishni boshladi.
Tabiiyki, buni sezgan oshiq jononining o‘zgarib borayotganligidan
tashvishga tushadi va bu holatdan qattiq iztirobga tushgach, o‘ziga
o‘zi qasd qiladi, ya’ni tirik ekan, u bee’tibor bilan ahdi paymon
qilmaydi. Faqat bunda qofiyaning raviy bilan tugallanganligi uchun
tuzilishiga ko‘ra muqayyad turi ishtirok etgan. O‘zak tarkibiga ko‘ra
esa yuqoridagidek murdaf qofiya. Vazni oxirgi rukni cho‘ziq hijo
bilan tugallanganligi jihatidan dastlabki baytdan farq qilib, ramali
musammani mahzuf hosil qilingan (foilotun-foilotun-foilotun-
foilun.) – V – –/ – V – – / – V – – / – V –.
Ijodini maroq bilan kuzatadigan Navoiy G‘aribiyning
xayol va g‘arib ado topibdurkim, deya quyidagi matla’sini keltiradi:
“Majolis un-nafois”ning yettinchi majlisida zikr etilgan devon sohiblari
67
Porso yorimg‘a may ichmak shior o‘lmish yana,
Baski tortarman sabu, egnim figor o‘lmish yana
[Majolis un-
nafois].
Yuzaki qaraganda g‘azal matni majoziy ishq tarannumidek
ko‘rinsa-da, aslida, unda tasavvufiy ruh ustuvor. O‘lmish yana
degan so‘zni radif sifatida keltirgan ijodkor undan oldin qofiyadosh
so‘zlar sifatida shior-figor so‘zlaridan foydalanadi. Bunda qofiyani
shakllantirgan tirgak tovush
“
r
”
bo‘lib, tuzilishiga ko‘ra muqayyad,
o‘zak tarkibga ko‘ra murdaf qofiya hosil qilingan. Vazni ramali
musammani mahzuf, foilotun-foilotun-foilotun-foilun afoyilida, – V
– –/ – V – – / – V – – / – V – taqte’sida yozilgan.
Navoiy turkiy she’rlaridan baytlar berar ekan, uning forsiy
she’rlariga ham muxlis ekanligini aytib bu tildagi ikki g‘azalidan
parcha keltiradi:
Bozam baloi jon g‘ami on mohpora shud,
Ey voy, on marizki dardash du bora shud
[Majolis un-nafois].
Mazmuni: O‘sha oy yuzlining g‘ami yana jonimg‘a balo bo‘ldi.
E voh, u kasallikning dardi ikki barobar oshdi. Yorga bo‘lgan ishq
kuylangan bu matla’da qofiya sifatida tanlangan so‘zlar mohpora, du
bora. Ushbu so‘zlarda raviy r bo‘lib, bunda qofiyaning o‘zak tarkibiga
ko‘ra, mujarrad, tuzilishiga ko‘ra esa mutlaq qofiya hosil qilingan.
Vazni muzoriyi musammani axrabi makfufi mahzuf, (maf’uvlu-
foilotu-mafoiylu-foilun) – – V/ – V – V/ V – – V/ – V –
Tazkira muallifi yuqoridagi baytlardan ham quyidagi matla’ni
hammasidan ham oshiqona, muxlisona va muassirona (ta’sirli)
chiqqanligini ta’kidlaydi:
Do‘ston, gar gah guzar so‘i mazori man kuned,
Joi takbiram duoi joni yori man kuned
[Majolis un-nafois].
Mazmuni: Do‘stlar, ba’zida mozorim tomon kelib turing,
u yerda menga fotiha o‘qish o‘rniga yorimning duosini qiling.
Haqiqatan, ham chin ma’noda oshiqona bitilgan bu g‘azalda
do‘stlarga murojaat qilish orqali nido san’ati yuzaga kelgan bo‘lsa,
mazor, takbir, duo so‘zlari orqali tanosub hosil bo‘lgan. Qofiyadosh
so‘zlar sifatida esa mazori, yori tanlangan. Uni nazariy jihatdan
tahlilga tortsak, r raviy va bu orqali qofiyaning tuzilishiga ko‘ra
muqayyad, o‘zak tarkibga ko‘ra murdaf qofiya yaratilgan. Vazni esa
68
Gavharoy MURODOVA
ramali musammani maqsur, (foilotun -foilotun- foilotun - foilun) – V
– –/ – V – –/ – V – –/ – V –.
“Majolis un-nafois”ning forsiy tarjimoni Faxriy Hiraviy
“Ravzat us-salotin”da Navoiydan farqli ravishda G
‘
aribiyning bir
turkiy g‘azalini to‘liq holatda keltiradi:
Bir qaro ko‘z bag‘ri toshning xoksorimen yana,
Kirsa maydon ichra raxshining g‘uborimen yana.
Yig‘ladim chandonki, seli har sori bo‘ldi ayon,
Gulruhim hajrida abri navbahormen yana.
Oshiq o‘ldim, zuhd ahlidin uzdik-la ko‘ngul,
Men kim-u ul xayl kim, ishq ahli sorimen yana
Noldek qad birla sensiz nola qilmoqdur ishim,
Noladin bazmi g‘amingda chang torimen yana.
Ey G‘aribiy, oqsa, bag‘rim qoni ko‘zdin ne ajab,
Bir qaro ko‘z bag‘ri toshning xoksorimen yana.
Ushbu oshiqona ruhda bitilgan g‘azal Navoiy asarida
keltirilmagan bo‘lsa ham, ammo forsiy tarjimada va “Shoh G‘arib
Mirzo G‘aribiy” nomi bilan 2001-yilda “Sharq” nashriyot MIUda
Shafiqa Yorqin tomonidan tayyorlangan devonda keltirilgan. Ammo
shuni ta’kidlashimiz kerakki, yuqoridagi ikki manbada bu g‘azal
matnida tafovutlik kuzatildi. Ya’ni Faxriy Hiraviy turkiy g‘azal deb
keltirgan she’r 5 baytli ko‘rinishda kelgan, biroq G‘aribiy devonida
bu g‘azal yetti bayt. Aniqroq qilib aytsak, forsiy tarjimada uchinchi va
beshinchi baytlar keltirilmagan. Tushib qolgan baytlar quyidagicha:
Do‘stlar, gar muztaribmen bismil etgan qush kibi,
Tong emaskim ish tig‘ining figorimen, yana
(3-misra).
Hajr za’fida kelur hardam xayoling so‘rg‘ali,
Baski aylar lutf, oning sharmsormen, yana
(5-misra).
[Shoh G‘arib Mirzo G‘aribiy. 61-62].
Bundan tashqari, g‘azal matnidagi ba’zi jumlalarda ham
so‘zlar tafovuti kuzatilib, bu ijodkor tomonidan qayta sayqallangan
yoki forsiy tarjima matnida tarjimon tomonidan o‘zgarishlar qilingan
“Majolis un-nafois”ning yettinchi majlisida zikr etilgan devon sohiblari
69
bo‘lishi mumkin.
Shu o‘rinda biz tadqiqotimizda G
‘
aribiyning quyidagi
matla’si Jomiy g‘azaliga javobi tarzida yozilganligini aniqladik:
Gar kushodi kori mo budi zi zulfi yori mo,
Inchunin oshuftavu darham nabudi kori mo
[Hiraviy 228].
Shuningdek, “Xamsa”ning “Farhod va Shirin” dostonida yana
bir qancha tavsifi beriladi. Jumladan, kichik yoshdan she’r yozishda
ulug‘ yoshli shoirlardan kuchliroq ekanligi-yu, kalomidagi malohat,
fasohat, zotidagi bilimdonlig-u zehnidagi o‘tkirligi haqida bunday
yozadi:
G‘arib o‘lg‘ay nihoyatdin ziyoda,
Bu yanglig‘ gulkim o‘lg‘ay shohzoda.
Qayu shahzoda ul koni malohat,
Takallum vaqti daryoyi fasohat.
Fasohat bobida shahg‘a qarib ul,
Bori shahlar fasihi Shohg‘arib ul.
Zihi nutqung takallum vaqti jonbaxsh,
Masiho yanglig‘ anfosing ravonbaxsh.
Ne ma’ni bo‘lsa diqqatdin nihoning,
Hal aylab oni tab’i xurdadoning.
Kichik yoshda qilib tab’ing shumora,
Xirad ririni tifli shirxora.
Sening zotingg‘adur bu so‘z furug‘i,
Kichik yoshdin ulug‘larning ulug‘i.
Erurda kavkabi baxting yangi oy,
Erursen badr yanglig‘ olamoroy.
Qachonkim badrlig‘ torsa hiloling,
Quyoshdin bo‘lg‘ay ortuqrog‘ kamoling
[Farhod va Shirin. 388].
“Sab’ai sayyor” dostonida ham aynan Shoh G‘arib ismi
70
Gavharoy MURODOVA
ketmagan bo‘lsa-da, lekin asarning Xadichabegimga bag‘ishlangan
qismida ushbu malikaning “ikki sa’d axtar farzandi”, “biri fazlda
jahon nodiri-yu, biri lutf ila jahon joni” degan iboralardan G‘aribiy
va akasi Muzaffar Husayn Mirzolar ko‘zda tutilganini bilib olishimiz
mumkin:
Ey, hariming sipihri izzu jalol,
Andin o‘tgoli yo‘q, malakka majol.
Oyu kun yo‘q, agarchi monanding,
Ikki sa’d axtar, ikki farzanding.
Fazl aro nodiri jahon birisi,
Lutf birla jahonga jon birisi.
To jahon bo‘lg‘ay, ul ikkov bo‘lsin,
Qo‘llariga jahon garov bo‘lsin.
Tong emas bo‘lsalar Masihodam,
Kim alarning onosidur Maryam.
Ikki yoningda otashin gavhar,
Dur iki, yonida samin gavhar
[Sab’ai sayyor, 64].
Ma’lumot o‘rnida aytish mumkinki, Shoh G‘arib erta vafot
etgani Navoiyga chuqur ta’sir qiladi va bu shahzodaga mehri,
ijodini hurmat qilgani holda har bir bandi o‘n ikki misra besh
bandlik marsiya yozadi. Buni mumtoz adabiyotimizda Navoiy o‘z
hissasini qo‘shgan tarkibband janrining namunalaridan deb ayta
olamiz. Professor D.Yusupova o‘z tadqiqotlarida bu janrdagi she’rga
to‘xtalib, o‘z mulohazalarini atroflicha bergan.
Ma’lumki, “Boburnoma”da deyarli hamma temuriylarga
ta’rif berilgan. Bobur barchaga real baho berishga harakat qiladi.
Jumladan, G‘aribiy haqida Navoiy to‘xtalmagan jihat – G‘aribiyning
bukri bo‘lganligini keltirgan. Xususan, Husayn Boyqaroning avlodiga
to‘xtalganda
“Yana Shoh G‘arib Mirzo edi, bukri edi. Agarchi hay’ati
yomon edi, tab’i xo‘b edi. Agarchi badani notavon edi, kalomi marg‘ub
edi. “G‘aribiy taxallus qilur edi, devon ham tartib qilib edi, turkiy va
forsiy she’r aytur edi”
deb forscha g‘azalidan matla’ keltiradi:
Dar guzar didam pariro‘ye shudam devonaash,
“Majolis un-nafois”ning yettinchi majlisida zikr etilgan devon sohiblari
71
Chist nomi, o‘, kujo boshad nadonam xonaash
[Boburnoma.
149].
Navoiy ta’rifi bilan qiyoslaganda Boburda shoirning
shaxsiyatiga e’tibor berish kuchliroqdek tuyuladi. Onasiga unchalik
ham xayrixohlik bildirmagan bo‘lsa-da, ijodi haqidagi ta’riflari
esa Navoiyniki bilan deyarli bir xil. Faqat Navoiy Shoh G‘aribning
taxallusi haqida so‘z yuritmaydi, asosan, uning ijodidan namunalar
keltiradi. Tarixiy fakt sifatida Bobur G‘aribiyning Husayn Boyqaro-
ning ishongan farzandlaridan ekanligi va o‘zi biror joyga ketsa,
Hirotni Shoh G‘aribga topshirishini, ammo oila qurmasdan erta vafot
etganligini aytadi.
Yuqoridagi ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, Shoh G‘arib
nafaqat mas’uliyatli shahzoda bo‘lib nom qozongan, balki o‘z ijodi
bilan xalq, o‘z davrining yetuk ijodkorlari e’tiborini tortgan.
Navbatdagi devon sohibi sifatida nomi qayd qilingan
yettinchi majlisdagi temuriy-ijodkor Xalil Sulton Mirzodir. U
Temur nabirasi bo‘lib, Mironshohning farzandidir. Yoshligidan
Saroymulkxonim qo‘lida tarbiyalangan. Yoshligidan juda xush-
tabiatli va ko‘rkam bo‘lib o‘sgan shahzodaning qiyofasi ko‘plab
manbalarda ta’riflangan. Jumladan, Ibn Arabshoh uni quyidagicha
ta’riflaydi: “Xalil Sulton Yusufdek chiroyli, Muhammaddek xushxulqli,
Ibrohimdek sadoqatli bo‘lib, turli-tuman latofatlarga ega kishi edi…
Har bir ko‘ruvchiga undagi fazilatlar – ziynatlar chiroyli ko‘rundi…
Unga ergashuvchi har bir kishi uning ne’matiga muyassar bo‘ldi”
[Ibn Arabshoh, 7-8]. Bobosi uchun ma’qul kelmagan qizga uylangani
uchun bir muddat Temurning xafachiligiga sababchi bo‘lgan bo‘lsa-
da, ammo undagi qat’iyat, bahodirlik, va qolaversa, sevimli nabiraligi
uchun bu araz unutiladi. Yo‘qsa, Amir Temur Xitoyga yurishi paytida
uni qo‘shinning o‘ng qanotiga qo‘mondonlik qilmagan bo‘lardi.
Harbiy salohiyati yuksakligi bilan birga she’riyatda ham o‘z o‘rniga
ega bo‘lib, hatto ijod bilan shug‘ullanuvchilarga ham taxallus
tanlashga yordam bergan. Masalan, she’riyatda ustozlik qilgan Xoja
Ismat ismli shoirga Nasiriy taxallusini tanlashni tavsiya etgan. Xoja
Ismat Buxoriy, asosan, Buxoroda yashab ijod etgan shoir bo‘lib Xalil
Sulton saroyida xizmat qilgan. Xalil Sulton vafotidan bir qancha
muddatdan so‘ng uzlatga chekingan shoirni Ulug‘bek saroyga yana
taklif qiladi. O‘zining tasavvuf va so‘fiyona ruhda yozilgan she’rlari
bilan, qolaversa, “Ibrohim Adham” nomli masnaviy kitobi bilan
xalq orasida mashhur bo‘lgan shoir bu taklifni rad etadi, ammo
Ulug‘bekka atab ham bir qancha qasidalar bitadi. Tazkiraning
72
Gavharoy MURODOVA
avvalgi majlisida Navoiy uning Movarounnahr buzurgzodalaridan
ekanligini aytish barobarida zohir ilmi takvir qilganligi, shu jumla-
dan, xushta’blig‘idin yozgan she’rlari jamlangan devoni mashhurligi,
bunday martabalarga Xalil Sulton zamonida erishganligini aytadi va
fors tilida bitilgan matla’sidan namuna keltiradi. Xalil Sulton o‘ziga
xos adabiy muhit yaratish bilan birga ijodkor sifatida o‘z davrida
barchaning ham qurbi yetmagan ish – devon tartib bergan shoir
hamdir. Bu devon ta’rifida esa Ismat Buxoriy hukmdoriga atab 64
baytli qasida bitadi. Ushbu qasidaning Ismat Buxoriyning devonidan
o‘rin olganligini ko‘rishimiz mumkin. Uning matla’si quyidagicha:
In bahri begaronki, jahonest barash,
G‘avvosi aqli kull nabarad pay ba gavharash
[9. Majolis un-nafois, 12].
Mazmuni: Bu bepoyon dengiz jahonlarni o‘z ichiga olgandir.
Ilohiy aql g‘avvosi undan gavharni payqay olmaydi.
Tadqiqotimiz davomida qasida maqta’si esa quyidagicha
ekanligini aniqladik:
Tobanda bod zoti tu bar avji saltanat,
Davlatu muayyanu Nosiru iqbol yovarash.
Mazmuni: Saltanat avjida zoting porlab tursin, davlatingga
aniqlik, yordam, iqbol madadkor bo‘lsin.
Xalil Sulton devoni o‘z davrida mashhur bo‘lganligini
yuqoridagi qasida isbotlasa-da, ammo Navoiyning o‘zi ham bu
devonni ko‘rishga muyassar bo‘lmaganligini (tilab topilmaganligini)
aytadi. Temuriy hukmdorning o‘ziga esa quyidagi ta’riflarni beradi:
“hazrat us-salotinning voqeasidin so‘ngra (ya’ni Amir Temur vafoti
ko‘zda tutilmoqda. G.M) Samarqand taxtida saltanat qildi. Zurafo
va shuaro majlisida jam’ bo‘lurlar erdi”. Ushbu ta’riflar shundan
dalolat bermoqdaki, Xalil Sulton ham ko‘plab temuriy-ijodkorlar
kabi she’riyat, ijod ahliga homiylik qilish birga shaxsan o‘zi she’riyat
kechalarini ham uyushtirgan, shu qatorda, o‘zi ham tashkillangan
bunday kechalarda ishtirok etgan. Chunki shoirlar va ilm ahliga
homiylik qilish hukmdorlar odati bo‘lib, ular siyosatda betaraf
bo‘lib, bir poshohdan qanchalik muruvvat ko‘rilsa, uning vafotidan
so‘ng unga hatto muxolif bo‘lsa ham, keyingi davr podsholaridan
ham shunday muruvvat ko‘rgan. Ismat Buxoriyga ham shunday
ta’rifni berishimiz mumkin. Hayoti davomida Xalil Sulton, Shohrux
“Majolis un-nafois”ning yettinchi majlisida zikr etilgan devon sohiblari
73
Mirzo, Ulug‘bek Mirzo kabi temuriy hukmdorlarga xizmat qilganligi
fikrimizni dalillaydi. “Majolis un-nafois”da Xalil Sulton ijodidan deya
quyidagi turkiy matla’ keltiriladi:
Ey turki pari paykarimiz, tarki jafo qil,
Komi dilimiz, la’li ravonbaxsh qil.
G‘azal yuqorida aytganimizdek, sof turkona tilda yozilgan
bo‘lib, "qil" so‘zi radifga olingan. Matla’da ham turk parisi (yori)ga
murojaat aks etib, shoir mashuqiga jafo qilishni bas qilish iltimos
qilinadi. Aksincha, bu ishni qo‘yib, uning qalbini xursand qilsa…
Bu iltimos o‘tinchida yozilgan baytda turk pari paykarga murojaat
orqali nido san’ati hosil bo‘lgan bo‘lsa, "dil, la’l (lab)" orqali tanosub
yuzaga kelgan. Qofiyadosh so‘zlar uchun shoir "tarki, la’li" so‘zlarini
tanlagan bo‘lib, bu tuzilish jihatdan och (to‘liq bo‘lmagan qofiya
hisoblanadi). O‘z navbatida qofiyaning o‘zak tarkibiga ko‘ra mujarrad
qofiya yuzaga kelgan. Vazni ham aruzning hazaji musammani axrabi
makfufi mahzufda, (maf’uvlu – mafoiylu – mafoiylu – fauvlun)
afoyilida yozilgan – – V/ V – – V/ V – – V/ V – –.
Shuningdek, bu temuriy ijodini o‘rganish jarayonida Faxriy
Hiraviy “Ravzat us-salotin” tazkirasida Xalil Sulton ijodi namunasi
sifatida berilgan quyidagi g‘azalni uchratdik:
Yo Vohib ul-atoyo! Yo Mu’toyi ul-murod!
Mo toqati firoq nadorem azin ziyod.
Idbor shud mujoviru xush guft marhabo,
Iqbol shud musofiru xush guft xayr bod.
Bode, ki az diyori muhibon rasid ba man,
Jonam fidoyi nekxati on bodo bod.
G‘amgin-u shodmon chu azin digar biguzarad,
G‘amgin mashav zi mehnati az baxt niz shod.
Dog‘i jahon zi sayrash Kovus kay biraft,
Shodon, zi baxti tiyra, kujo bud Kayqubod.
Dar shashdari firoq Xalil ar muqayyadi,
Ro‘ze turo sipehri muloib behad kushod.
74
Gavharoy MURODOVA
Hukmi xudoy dod ba dasti hasan maro,
Kufr ast peshi haq, zi hukmi xudoy dod.
Mazmuni: Yo muruvvat baxsh etuvchi, yo murod tarqatuvchi!
Bundan ortiq ayriliqqa toqatimiz yo‘q. Baxtsizlik qo‘shni bo‘ldi va
marhabo deb yaxshi aytdi. Iqbol musofir bo‘ldi va alvido deb yaxshi
aytdi. Do‘stlar diyoridan menga shamol yetishdi, jonim ul shamol
keltirgan xushbo‘y hidga fido bo‘lsin. G‘amginlik ham, shodonlik
ham o‘tar-ketar. Mashaqqatdan g‘amgin, baxtdan shod bo‘lmagil.
Jahonning dardlari Kovus yurishlaridan shod bo‘lib qayga bordi-
yu, baxti qaroligidan Kayqubod qayerda qoldi. Firoq shashdarida
(nard o‘yinida mot bo‘lish xonasi – S.G‘) Xalil bog‘lanib qoldi. Bir kun
falak o‘yingohida hadsiz kushodlik yuz berar, Xudoy hukmi bu, meni
bechoralik dastiga berdi. Haq nazdida kufr bu, Xudoy hukmidan
dod! [G‘aniyeva 70].
O‘z taxallusi keltirilganligiga ko‘ra, g‘azal muallifi oydin-
lashadigan bu g‘azalda shoir ba’zi ijodkorlar ijodida uchraydigan
holat – taxallusini begona baytda qo‘llagan. Ushbu janr talabiga ko‘ra
birinchi bayt a-a, keyingi baytlar b-a, c-a, d-a… tarzida qofiyalangan.
Qofiyadosh so‘zlar sifatida esa "murod, ziyod, bod, shod, Kayqubod,
kushod, dod" so‘zlari tanlangan. Bu o‘z navbatida qofiyaning o‘zak
tarkibiga ko‘ra murdafni, tuzilishiga ko‘ra raviy d harfi bo‘lganligi
sababli muqayyad qofiyani hosil qilgan. Vazni esa muzoriyi
musammani axrabi makfufi maqsurda, (maf’uvlu-foilotu-mafoiylu-
foilun) yozilgan. – – V/ – V – V/ V – – V/ – V – .
Temuriy ijodkor g‘azaldan tashqari janrlarda ham ijod qila
olgan. Jumladan, Sulton Ahmad Bag‘dodiy o‘zboshimchalik va
mag‘rurlikka berilib, Amir Temurga quyidagi qit’ani yuboradi:
Garden chiro nihim jafoyi zamona ro,
Minnat chiro kashim ba har kori muxtasar.
Daryovu kuhro beguzorimu beguzarim.
Simurg‘vor zeri pirohanim xangbar.
Yo bar murod bar sari gardun nihim poy,
Yo mardvor dar sari himmat kunim sar
[Hiraviy, 43].
Mazmuni: zamona jafolariga nega bo‘yin egar ekanmiz?
Arzimas ish uchun nega zahmat chekar ekanmiz. Daryo na tog‘dan
kechib oshib o‘tamiz. Simurg‘ kabi qanotlarimiz ostiga xo‘l-u quruqni
olamiz, yo maqsad yo‘lida dunyo boshiga oyoq qo‘yamiz, yoki
mardlarcha himmatga bosh qo‘yamiz.
75
“Majolis un-nafois”ning yettinchi majlisida zikr etilgan devon sohiblari
Bu qit’a mazmunini anglagan Temur: “Koshki o‘zim she’r
yoza olganimda edi, bu qit’aga javob bitardim. Qaniydi farzandlarim,
nabiralarimdan birortasi bu qit’aga javob yozsa”, - degan mazmundagi
topshirig‘idan so‘ng Xalil Sulton quyidagi javobiya ruhida yozilgan
qit’ani bitadi:
Gardan bineh jafoyi zamonavu sar maneh,
Kori buzurgro natavon dosht muxtasar,
Simurg‘vor az chi kuni qasdi ko‘hi Qof.
Chun sa’va kurd boshu furu rez bolu par.
Berun kun az dimog‘ xayoli maholro,
To sari sarat naravad sad hazor sar.
Mazmuni: dunyo jafolariga bo‘yin eg. Katta ishni arzimas deb
bo‘lmaydi. Simurg‘ kabi nega Ko‘hi Qof qasdini qilasan. Sen sa’vadek
qanotlaringni yig‘ib ol. Behuda xayolingni boshingdan chiqar, toki
sening xotiring uchun yuz ming bosh ketmasin.
Yuqoridagi javob-qit’ani o‘qigan Sulton Ahmad qo‘rquvga
tushadi va Bag‘dodni tashlab Rumga qochadi. Umuman olganda,
tomonlar o‘rtasida bunday she’riy tarzda qistirma gaplar qilish
ko‘p uchrab, bu har ikki tarafning aql-zakovatidan, munosib javob
berib yoki o‘rinli javob qaytara olishidan anglashilgan. Bu esa
o‘z navbatida ko‘plab urushlarning oldi olinishiga, tomonlarning
kelishuviga sababchi bo‘lgan. Shuning uchun mahoratli va qalami
o‘tkir shoirning hukmdor yonida bo‘lishi yoki hukmdorning o‘zi she’r
yoza olishi alohida muhim belgi, obro‘lardan sanalgan [Davlatshoh
Samarqandiy, 230].
Bundan tashqari, manbalarda quyidagi ikki baytni Xalil
Sulton o‘limidan avval yozganligi aytiladi:
Guftam zi johili nakashad kamoni mo,
Marg omadu kashid va xato shud gumoni mo.
Dar ranju g‘ussa hayoti ko‘tohi mo guzasht,
To chist naqshi zindagiyi jovidoni mo.
Mazmuni: Nodonlik kamonimiz tortilmadi degan edim. O‘lim
keldi va gumonimiz xato bo‘ldi. Qisqa hayotimiz ranj-u g‘ussalar
chekdi. Endi abadiy umrimizning naqshi qanaqa bo‘lar ekan?
Bu baytda qofiyadosh so‘zlar sifatida kamoni, gumoni, jovidoni
so‘zlari tanlangan bo‘lib, u qofiyaning tuzilishiga ko‘ra mutlaqni,
o‘zak tarkibiga ko‘ra esa murdaf qofiyaning shakllanishiga asos
76
Gavharoy MURODOVA
bo‘lgan. Vazniga to‘xtalsak, 1, 2, 4-misralar muzoriyi musammani
axrabi makfufi mahzufda, 3-misra esa muzoriyi musammani axrabi
makfufi maqsurda, maf’uvlu - foilotu - mafoiylu - foilun (1, 2, 4),
maf’uvlu - foilotu - mafoiylu - foilon (3-misra) afoyilida, – – V/ – V
– V/ V – – V/ – V – ( 1,2,4-misralar), – – V/ – V – V/ V – – V/ – V ~
(3-misra) taqte’sida yozilgan.
Ko‘rinib turganidek, Xalil Sulton ijodi serko‘lam va mavzusi
har xil bo‘lib, bu uning mohir shoir, kuchli aql-zakovatli inson
sifatida munosib temuriy shajarasini davom ettirgan kuchli,
salohiyatli shaxs ekanligidan dalolat beradi.
Devon sohibi sifatida nomi qayd qilingan navbatdagi
temuriy shahzoda Saydi Ahmad Mirzodir. U Amir Temur farzandi
Mironshohning o‘g‘li bo‘lib, onasi Tug‘luqsulton. Temuriylar davom-
chisi bo‘lishi bilan birga o‘zining salimta’b shoir ekanligi bilan tarixda
o‘z o‘rniga ega bo‘lgan shahzoda “Taashshuqnoma” asari orqali
mumtoz adabiyotinizda alohida o‘rin tutadi. Bu asar Xorazmiyning
“Muhabbatnoma”, Xo‘jandiyning “Latofatnoma” asarlariga javob
sifatida yozilgan masnaviy asar bo‘lib, muallifning she’riy salohiyati
qay darajada ekanligidan dalolat beradi. Ammo yettinchi majlisda
Navoiy bu asarga nisbatan “…masnaviy tavrida “Latofatnoma”
aningdur”, degan ta’rifi ba’zi olimlar nazdida “Latofatnoma”
va “Taashshuqnoma” asarlarining ikki xil asar degan xulosaga
kelishiga sababchi bo‘lgan.
Masalan, To‘lqin Hayit o‘zining “Temuriy ijodkorlar”
nomli risolasida: “… Navoiy o‘z asarida Saydi Ahmad Mirzoning
“Latofatnoma” asari mavjudligini, ammo bu doston shu kungacha
topilgan emas”, - degan fikrni beradi. Yoki “Ravzat us-salotin”ning
o‘zbek tiliga qilingan tarjima ham shu tarzdagi fikrlar qayd qilinadi.
Lekin biz aslida bu fikrlardan farqli ravishda shoir uchun asarning
bunday nomlaganligi aniq bir maqsadda bo‘lmay, bu yerda atoqli nom
sifatida emas, balki Sayid Ahmad masnaviysiga berilgan ta’rif sifatida
qabul qildik. Chunki bir davrda yashab turib “Latofatnoma” asaridan
xabardor bo‘lgan ijodkor “Tashshuqnoma”dan xabardor bo‘lmay
qolmasligi mumkin emas edi. Bundan tashqari, tazkirada keltirilgan
bu nom boshqa hech manbada temuriy ijodkorning bunday nomdagi
asari uchramaganligi ham shunday fikrga kelishimizga sabab bo‘ldi.
Aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak, u davrda bunday atalishi uchun
aniq bir talab bo‘lmagan, ya’ni “Latofatnoma” va “Taashshuqnoma”
deb aynan nomga ajratish muhim emas edi. Yozuvchining maqsadi
asarning noma janriga mansub ekanligini ta’kidlash bo‘lgan. Misol
uchun, “Saddi Iskanadariy” asari ba’zan “Iskandarnoma” deb ham
“Majolis un-nafois”ning yettinchi majlisida zikr etilgan devon sohiblari
77
yuritilgan. Zero rasmiy nomdagi bunday asar Ganjaviy qalamiga
mansub bo‘lsa ham. Yoki keyingi asrlarda Ogahiy nom bergan
“Zubdat ut-tavorix” asari bo‘lsa, Navoiy o‘z davrida “Tarixi muluki
ajam” va “Tarixi anbiyo va hukamo” asarlariga nisbatan bu asar zub-
dat ut-tavorixdir deb nomlagan kabi. “Taashshuqnoma”ni 1987-yilda
Aziz Qayumov, Suyima G‘aniyevalar boshqa e‘lon qilishgan.
Saydi Ahmad o‘z asarlarida turkiy va forsiy adabiyot yutuqlari,
o‘zbek tilining keng imkoniyatlari, jumladan, turkiy she’riyatga
xos bo‘lgan tajnis san’atini qo‘llashda ham mohir bo‘lgan. Sababi
“Taashshuqnoma”ning ikkinchi nomasi to‘liq ushbu san’at asosida
yozilgan. So‘nggi qism sanalgan “So‘zning xulosasi”da dunyoning
o‘tkinchiligi, umrning bevafoligi haqida so‘z yuritiladi. Umuman
olganda, asarda tasviriy ifodalardan unumli foydalanib, unda oshiq
qancha intilsa ham, visol baribir muyassar bo‘lmaydi, yorini izlab,
hech topa olmaydi, shuning uchun unga g‘oyibona murojaat qilib,
endi yoding bilan qanoatlanaman, bu ishga hech kim qarshilik qila
olmaydi mazmunidagi baytlar fikrimizni tasdiqlaydi. Bu holatlar
qaysidir ma’noda tasavvufiy g‘oyalar bilan yo‘g‘rilganligidan dalolat
beradi.
Navoiy esa uning zehnini ta’riflar ekan, “salimtab’ va pok zehn
kishi ekanligini, mashhur nazmlari mavjud bo‘lib, ham masnaviy,
ham g‘azal janrlarida turkiy va forsiy tillarida yozilgan devoni
borligini aytish barobarida turkiy va forsiy matla’laridan namuna
beradi:
Sayd etti firoqing meni murg‘i saharidek,
Qil odamilik, qilma nihon yuzni paridek [Majolis un-nafois].
Yor ma’shuqasi firoqida shunchalik azob chekkanki, uning
firoqi saharda qilinadigan qushdek (murg‘) ov qilindim. Bu yo‘lda
muallif yorining odamgarchilik qilishini xohlaydi, parilardek yuzini
pinhon tutmaslikni iltimos qiladi. Birgina baytning ohangdorligi
shunchalik go‘zalki, shoir buning uchun bir qancha badiiy san’atlar-
dan unumli foydalanadi. Masalan, sahar qushidek, paridek so‘zlari
o‘xshatish qo‘shimchasi orqali tashbeh san’ati, odamilik qilish,
yuzini nihon qilmaslik so‘zlaridagi qil-qilma tazodni, yoriga o‘tinch
tarzidagi murojaat kalomi jom san’atini hosil qilgan. Shuningdek,
turkona ruhni oshishiga ko‘maklashgan omil qofiyadoshlik bo‘lib,
ular saharidek, paridek so‘zlaridir. Bunda raviy r tovushi bo‘lib, u
qofiyaning tuzilishiga ko‘ra mutlaqni, o‘zak tarkibiga ko‘ra mujarrad
qofiyani shakllantirgan. Vazni esa aruzning hazaji musammani
78
Gavharoy MURODOVA
axrabi makfufi maqsurida, maf’uvlu – mafoiylu – mafoiylu – mafoiyl
afoyilida, – – V/ V– – V/ V – – V/ V– ~ taqte’sida yozilgan. Forsiy
matla’si esa quyidagicha:
Maham gar pesh az in pinhon bimonad,
Ajab, gar bedilonro jon bimonad [Majolis un-nafois].
Mazmuni: Agarda mening oy yuzli dilbarim o‘zini pinhon
(yashirin) qoldiradigan bo‘lsa, oshiqlarining omon qolishi ajab-
lanarlidir.
Shoir bu baytida ham to‘liq bo‘lmagan, och qofiyadan
foydalangan va bu so‘zlar "pinhon, jondir". Raviy esa “n” bo‘lib, bu
qofiyaning tuzilishiga ko‘ra muqayyadni, o‘zak tarkibiga ko‘ra esa
murdaf qofiyani shakllantirishga xizmat qilgan. Vazni mutaqoribi
musammani solim, fauvlun - fauvlun - fauvlun - fauvlun afoyili, V – –/
V – – / V – –/ V – – taqte’sida yozilgan.
Shoirning devoni esa bugungi ilm ahliga noma’lum bo‘lib,
uni izlab, adabiyotimizga tatbiq etish, fanimiz oldidagi dolzarb
masalalardandir.
Tazkirada devon tartib berilgan deya ta’rif berilmasa-da,
ammo boshqa manbalarda devon yozgan ijodkor sifatida qayd
qilingan temuriy shahzoda Sulton Mas’ud Mirzodir. Ushbu shaxs Abu
Said Mirzoning o‘g‘li Sulton Mahmud Mirzo va Xonzoda begimning
zurriyotidir. Otasi davrida Hisorda hukmronlik qilgan. Temuriylar
o‘rtasidagi bir qancha ziddiyatlardan so‘ng Sulton Mahmud Mirzo-
ning ishongan amirlaridan bo‘lgani, bundan tashqari, shahzodaning
yoshlikdan katta qilgan otabegiligiga qaramay, Amir Xusravshoh
shahzodaning ko‘zlariga mil torttiradi. O‘sha vaqtda Sulton Mas’ud
Mirzo o‘z ijodidan quyidagi ruboiyni o‘qiydi:
Nuriki, ayyori didai ravshan bud,
Chashmi badayyom z-chashm bar bud,
Faryodki, faryod bajoyi narasid,
Afsuski, afsus namedorad sud.
Mazmuni: Ayyor ko‘zlaring nuri ravshan bo‘lgan, badayyom
ko‘z ko‘zdan yuqori edi, faryodki, faryod o‘z joyiga yetmadi, afsuski,
afsusdan endi foyda yo‘q. Ushbu to‘rt misrali she’r a-a-b-a tarzida
qofiyalangan bo‘lib, uni shakllantiruvchi so‘zlar "bud, bud, sud"dir.
Bunda qofiyani hosil qilishga asos bo‘lgan tirgak tovush–raviy
“d” harfi bo‘lib, unda tuzilishiga ko‘ra muqayyad, o‘zak tarkibiga
“Majolis un-nafois”ning yettinchi majlisida zikr etilgan devon sohiblari
79
ko‘ra mujarrad qofiya hosil bo‘lgan. Vazniga to‘xtaladigan bo‘lsak,
birinchi misra hazaji axrabi makfufi solimi abtar, maf’uvlu, mafoiylu,
mafoiylun, fa’, – – V/ V – –V/ V – – – / – taqte’sida; ikkinchi misra
hazaji axrabi makfufi solimi abtar, maf’uvlu, mafoiylu, mafoiylun,
fa’, – – V/ V – –V/ V – – – / – taqte’sida; uchinchi misra hazaji axrabi
makfufi ajabb, maf’uvlu, mafoiylu, mafoiylu, faal, – – V/ V – – V/ V – –
V / V – taqte’sida; to‘rtinchi misra ham hazaji axrabi makfufi solimi
abtar, maf’uvlu, mafoiylu, mafoiylun, fa’, – – V/ V – – V/ V – – – / –
taqte’sida yozilgan.
“Boburnoma”da ijodkor Xusravshohning bu qilgan ishini
qattiq qoralab: “… besh kun o‘tar dunyo uchun bir o‘zi usturg‘on
valine’matzodasini ko‘r qildi”,- degan fikrlarni beradi.
Bu voqealardan keyin temuriylarning nufuzi va obro‘si
uchun kurashadigan Husayn Boyqaro uni Hirotga chaqiradi
hamda qizi Begim Sultonni unga nigohlab beradi.
Navoiy bu shahzodaning zehni to‘g‘risida yozar ekan,
tabiatidagi “vafo va diljo‘yluq” shoiri, “saxovat va darveshtabiatlik”
atvori ekanligini ulug‘laydi. Shuningdek, nazm bobida zeb va ziynat
ila yozish hayotidagi maqsadiligini aytish barobarida turkiycha
matla’sidan namuna keltiradi:
Yor borib jong‘a qo‘ydi dog‘i furqat, ey rafiq,
Ko‘ngluma kor etmasunmu dardi g‘urbat, ey rafiq?
Nido san’atini yuzaga keltirishga xizmat qilgan "ey rafiq"
so‘zi radif bo‘lib kelgan va radifda bu san’atdan foydalanish bosh-
dan-oyoq ustuvorlik qilganligidan dalolat beradi. Do‘stiga holatini
bayon qilish tarzida unga murojaat qilgan shoirning yori ma’shuqini
ayriliqda qoldiribdi (1-misra); bu ayriliq dardi qalbimga qanday
qilib ta’sir qilmasligi mumkin? (2-misra).
Shoir qofiya uchun "furqat-g‘urbat" so‘zlarini tanlagan
bo‘lib, bu uning tuzilishiga ko‘ra muqayyad qofiyani, o‘zak tarkibiga
ko‘ra mujarrad qofiyani hosil qilganligidan dalolat beradi. Turkiy
she’riyatda juda ham ko‘p qo‘llanilgan vazn ushbu she’rning ham
shakllanishiga asos bo‘lgan ramali musammani mahzuf vazni,
foilotun-foilotun-foilotun-foilun afoyili, – V– – / – V – –/ –V – –/–V–
taqte’sidadir.
Ma’lumot o‘rnida shuni aytish mumkinki, Sulton Mas’ud
Mirzo o‘z g‘azallarida “Orifiy” va “Shohiy” taxalluslarini qo‘llagan.
Navoiyning bu temuriy ijodkor ijodidan keltirgan baytidan tashqari
“Majolis un-nafois”ning fors tilidagi tarjimonlaridan biri Faxriy
80
Gavharoy MURODOVA
Hiraviy “Ravzat us-salotin” asarida qo‘shimcha ravishda quyidagi
baytni ham Sulton Mas’udga nisbat beradi:
To nishtari g‘am chashm ro ziru zabar kard,
Az tole’i mas’ud falak qat’i nazar kard [Hiraviy 56].
Mazmuni: g‘am nishtari ko‘zni ostin-ustun qildi, tole’yi
mas’ud bo‘lgan shaxsdan dunyo nazarini burdi. Qofiyalanishidan (a-
a) oydinlashadiki, bu bayt matla’ bo‘lib, uni shakllantirishga xizmat
qilgan so‘zlar "zabar-nazar"dir. Bunda raviy "r" bo‘lib, qofiyaning
tuzilishiga ko‘ra muqayyad, o‘zak tarkibiga ko‘ra esa raviydan oldin
qisqa unli kelganligi uchun mujarrad qofiya hosil qilingan. Vazni esa
hazaji musammani axrabi makfufi maqsurda, maf’uvlu - mafoiylu -
mafoiylu mafoiyl afoyilida, – – V/ V – – V/ V – – V/ V – ~ taqte’sida
yozilgan.
Xulosa
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, Navoiy o‘z tazkira-
sining yettinchi majlisda nomini keltirgan ijodkorlarning ilm-
fan homiysi, adolatli hukmdor bo‘lish bilan birga o‘zlarining ta’bi
nazmga moyilligini aytish o‘rnida ular tomonidan bitilgan turli
janrlardagi she’rlardan namunalar keltiradi. U namunalarning ko‘pi
turkiy tilda yozilgan bo‘lib, bu omil temuriylarning turkiy-o‘zbek
tiliga yetarli darajada e’tibor qaratib, uning nufuzini oshirishga
bevosita va bilvosita katta hissa qo‘shganlaridan dalolat beradi.
Shuningdek, ijodkor sifatida turli janrlarda ijod qila olish qobiliyati,
qolaversa, hatto devon tartib berishdek mas’uliyatli vazifani ado eta
olganlari ularning alohida iqtidorlari namunasidir.
Adabiyotlar
Арабшоҳ, Ибн. 1992. Амир Темур тарихи (У.Уватов таржимаси).
Тошкент.
Bobur. 1989. Boburnoma. Toshkent: Fan.
Навоий, Алишер. 1997. Мукаммал асарлар тўплами. 20 томлик.
10-том. Тошкент: Фан.
Навоий, Алишер. 1997. Мукаммал асарлар тўплами. 20 томлик. 13-
том. Тошкент: Фан.
Навоий, Алишер. 1997. Мукаммал асарлар тўплами. 20 томлик. 8-том.
Тошкент: Фан.
Сирожиддинов, Шуҳрат. 2011. Алишер Навоий: манбаларнинг қиёсий-
типологик, текстологик таҳлили. Тошкент: Академнашр.
Ғаниева, Суйима. 2001. Алишер Навоий ва ижодкор темурий
шаҳзодалар. Тошкент: Фан.
“Majolis un-nafois”ning yettinchi majlisida zikr etilgan devon sohiblari
81
Мирзо, Шоҳ Ғариб. 2001. Шоҳ Ғариб Мирзо Ғарибий девони. (Ш. Ёрқин
ва б.қ.лар табдили). Тошкент: Шарқ НМИУ.
Ҳиравий, Фахрий. 2014. Равзат ус-салотин (С.Ғаниева ва б.қ.лар
таржимаси) Тошкент: Мумтоз сўз.
Сирожиддинов, Ш. (2011).
Алишер Навоий: манбаларнинг к̨иёсий-
типологик, текстологик тах̨лили
. Akademnashr.
Sirojiddinov, S. (2015). Mir Alisher Navoi and his Persian-language
poetry.
European Journal of Literature and Linguistics
, (2), 24-
27.
Jalolovna, H. O. (2023). A STUDY OF TWO ARABIC SOURCES OF CLASSICAL
RHYME.
Jalolovna, H. O. (2022). THE STUDY OF MOVEMENTS OF RHYME.
Hamroyeva, O. (2021). Аbu Zakariyyo (Аl-Xatib) at-Tabriziyning “Аlkafif il-
aruz va al-qavofiy»(Аruz va qofiyaga oid kifoya) asarida aruz
va qofiya tadqiqi. Oltin bitiglar–Golden Scripts, 4(4).
Jalolovna, H. O. (2022). IMPROVEMENT OF THE SCIENCE OF RHYME IN
TREATISES OF THE TIMURID PERIOD. American Journal of
Interdisciplinary Research and Development, 10, 342-348.
Jalolovna, H. O. (2022). THE STUDY OF MOVEMENTS OF RHYME.
Жабборов, Н. (2021). История текста и некоторые комментарии к его
генезису. in Library, 21(2), 632–636. извлечено от https://
inlibrary.uz/index.php/archive/article/view/17713
Жабборов, Н. (2021). Интерпретация «мани» и описание «ахли маони»
в творчестве Алишера Навои. in Library, 21(4), 5-16.
Jabborov, N. (2023). ALISHER NAVOIY IJODINING ISLOMIY-MA’RIFIY
ASOSLARI. Academic research in educational sciences,
4(Conference Proceedings 1), 19-30.
Hamroyeva, O. (2021). Аbu Zakariyyo (Аl-Xatib) at-Tabriziyning “Аlkafif il-
aruz va al-qavofiy»(Аruz va qofiyaga oid kifoya) asarida aruz
va qofiya tadqiqi. Oltin bitiglar–Golden Scripts, 4(4).
Jalolovna, H. O. CORRELATION BETWEEN THE SCIENCE OF RHYME AND
THE SCIENCE OF BADE’. SCIENTIFIC REPORTS OF BUKHARA
STATE UNIVERSITY, 181.
Jalolovna, H. O. CLASSIFICATION OF FINE ARTS IN» HADOYIQ US-SIKHR.
SCIENTIFIC REPORTS OF BUKHARA STATE UNIVERSITY, 47.
Dehqonov, A. (2020). Saloti Mas’ udiy-Muhayyir tarjimasida.
Uzbekistan:
Language and Culture
,
2
(2).
Dehqonov, A. (2020). Arba’innavislik an’anasi va Muhayyir adabiy
faoliyati.
Oltin bitiglar–Golden Scripts
,
2
(2).
Дехканов, А. К. (2020). СОЗДАНИЕ ПОРТРЕТА ПРАВИТЕЛЕЙ-
ТИМУРИДОВ–СОВРЕМЕННИКОВ БАБУРА В «БАБУР-
НАМЕ».
ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНОЕ НАСЛЕДИЕ ЗАХИРИДДИНА
МУХАММАДА
, 152.
Dehqonov, A. (2020). Saloti Mas’ udiy-Muhayyir tarjimasida.
Uzbekistan:
Language and Culture
,
2
(2).
ДЕХҚОНОВ, А. Қ. (2020). ON PRINCE BADIUZZAMON IN THE POEM
“ASTONISHMENT OF NICE PEOPLE”.
Иностранные языки в
Узбекистане
, (3), 227-236.
82
Gavharoy MURODOVA
Normurotovich, A. S. (2023). A DESCRIPTION OF THE SOURCES OF THE
LITERARY HERITAGE OF AKHMAD TABIBY. Open Access
Repository, 4(2), 305-311.
Devan owners mentioned in the seventh
meeting of “Majalis un-nafais”
Gavharoy Murodova
1
Abstract
This article provides information about the owners of the
Timurid poetrys whose names are mentioned in “Majalis un-nafais”.
Including, Shah Garib Mirza, Khalil Sultan, Sayyid Ahmad Mirza, Sultan
Mas’ud Mirza, who created a beautiful literary atmosphere of their time
and set an example for others, patrons of science those who are able to
create in various genres and weights of classical literature as creators are
the confirmation of our opinion. In addition, studying the subject of poetry
of artists is one of the responsible tasks facing our science. Study of devan
of artists known to science and applying the unknown to science is also
essential factor of literature.
Key words:
“Khamsa”, “Majalis un-nafais”, “Farhad and Shirin”,
“Layli and Majnun”, “Boburnoma”, divan, ghazal, matla’, murdaf rhyme,
muqayyad rhyme, mutlaq rhyme, mujarrad rhyme, vazn, afoyil, taqte’.
References
Arabshoh, Ibn. 1992. Amir Temur tarixi (U.Uvatov tarjimasi). Toshkent.
Bobur. 1989. Boburnoma. Toshkent: Fan.
Navoiy, Alisher. 1997. Mukammal asarlar to‘plami. 20 tomlik. 10-tom.
Toshkent: Fan.
Navoiy, Alisher. 1997. Mukammal asarlar to‘plami. 20 tomlik. 13-tom.
Toshkent: Fan.
Navoiy, Alisher. 1997. Mukammal asarlar to‘plami. 20 tomlik. 8-tom.
Toshkent: Fan.
G‘anieva, Suyima. 2001. Alisher Navoiy va ijodkor temuriy shahzodalar.
Toshkent: Fan.
1
Murodova Gavharoy
– graduate student of Alisher Navoi Tashkent State Universi-
ty of Uzbek language and literature.
: gavharishoda3@gmail.com
ORCID ID
: 0009-0003-1330-4855
For citation
: Murodova, G. 2023.
“Devan owners mentioned in the seventh meeting
of “Majalis un-nafais”. Uzbekistan: Language and Culture. Literature
2(2): 63-84.
“Majolis un-nafois”ning yettinchi majlisida zikr etilgan devon sohiblari
83
Mirzo, Shoh G‘arib. 2001. Shoh G‘arib Mirzo G‘aribiy devoni. (Sh. Yorqin va
b.q.lar tabdili). Toshkent: Sharq NMIU.
Hiraviy, Faxriy. 2014. Ravzat us-salotin (S.G‘aniyeva va b.q.lar tarjimasi)
Toshkent: Mumtoz so‘z.
Сирожиддинов, Ш. (2011).
Алишер Навоий: манбаларнинг к̨иёсий-
типологик, текстологик тах̨лили
. Akademnashr.
Sirojiddinov, S. (2015). Mir Alisher Navoi and his Persian-language
poetry.
European Journal of Literature and Linguistics
, (2), 24-
27.
Jalolovna, H. O. (2023). A STUDY OF TWO ARABIC SOURCES OF CLASSICAL
RHYME.
Jalolovna, H. O. (2022). THE STUDY OF MOVEMENTS OF RHYME.
Жабборов, Н. (2021). История текста и некоторые комментарии к его
генезису. in Library, 21(2), 632–636. извлечено от https://
inlibrary.uz/index.php/archive/article/view/17713
Жабборов, Н. (2021). Интерпретация «мани» и описание «ахли маони»
в творчестве Алишера Навои. in Library, 21(4), 5-16.
Jabborov, N. (2023). ALISHER NAVOIY IJODINING ISLOMIY-MA’RIFIY
ASOSLARI. Academic research in educational sciences,
4(Conference Proceedings 1), 19-30.
Hamroyeva, O. (2021). Аbu Zakariyyo (Аl-Xatib) at-Tabriziyning “Аlkafif il-
aruz va al-qavofiy»(Аruz va qofiyaga oid kifoya) asarida aruz
va qofiya tadqiqi. Oltin bitiglar–Golden Scripts, 4(4).
Jalolovna, H. O. (2022). IMPROVEMENT OF THE SCIENCE OF RHYME IN
TREATISES OF THE TIMURID PERIOD. American Journal of
Interdisciplinary Research and Development, 10, 342-348.
Jalolovna, H. O. (2022). THE STUDY OF MOVEMENTS OF RHYME.
Hamroyeva, O. (2021). Аbu Zakariyyo (Аl-Xatib) at-Tabriziyning “Аlkafif il-
aruz va al-qavofiy»(Аruz va qofiyaga oid kifoya) asarida aruz
va qofiya tadqiqi. Oltin bitiglar–Golden Scripts, 4(4).
Jalolovna, H. O. CORRELATION BETWEEN THE SCIENCE OF RHYME AND
THE SCIENCE OF BADE’. SCIENTIFIC REPORTS OF BUKHARA
STATE UNIVERSITY, 181.
Jalolovna, H. O. CLASSIFICATION OF FINE ARTS IN» HADOYIQ US-SIKHR.
SCIENTIFIC REPORTS OF BUKHARA STATE UNIVERSITY, 47.
Dehqonov, A. (2020). Saloti Mas’ udiy-Muhayyir tarjimasida.
Uzbekistan:
Language and Culture
,
2
(2).
Dehqonov, A. (2020). Arba’innavislik an’anasi va Muhayyir adabiy
faoliyati.
Oltin bitiglar–Golden Scripts
,
2
(2).
Дехканов, А. К. (2020). СОЗДАНИЕ ПОРТРЕТА ПРАВИТЕЛЕЙ-
ТИМУРИДОВ–СОВРЕМЕННИКОВ БАБУРА В «БАБУР-
НАМЕ».
ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНОЕ НАСЛЕДИЕ ЗАХИРИДДИНА
МУХАММАДА
, 152.
Dehqonov, A. (2020). Saloti Mas’udiy-Muhayyir tarjimasida.
Uzbekistan:
84
Gavharoy MURODOVA
Language and Culture
,
2
(2).
ДЕХҚОНОВ, А. Қ. (2020). ON PRINCE BADIUZZAMON IN THE POEM
“ASTONISHMENT OF NICE PEOPLE”.
Иностранные языки в
Узбекистане
, (3), 227-236.
Normurotovich, A. S. (2023). A DESCRIPTION OF THE SOURCES OF THE
LITERARY HERITAGE OF AKHMAD TABIBY. Open Access
Repository, 4(2), 305-311.
