ISSN 2181-922X 4
—
20
MUMTOZ ADABIYOT TARIXI
Tazkiralarda shoiralar ijodining talqini
Iqboloy Adizova
1
Abstrakt
Mazkur maqola XV-XVI asr Sharq tazkiralarida ayol shoiralar
hayoti va ijodining tadqiqiga bag‘ishlangan. Navoiyning “Majolis un-
nafois”, “Nasoyim ul-muhabbat”, “Hayrat ul-abror”, “Farhod va Shirin” kabi
qator asarlarida islom dunyosi va o‘z davri ayollariga bo‘lgan ehtiromli
munosabati yaqqol namoyon bo‘lgan. Ammo Sharq musulmon dunyosida,
XV asrga qadar ayol-shoiralar faoliyati maxsus kitob tarzida yoritilmagan.
Ular haqidagi ma’lumotlar zamima tazkiralar, ayrim asarlar orqali
bizga etib kelgan. Ammo XVI asr II yarmidan boshlab ayol ijodkorlarga
bag‘ishlangan maxsus tazkira asarlar ham dunyoga kela boshladi. Bunday
maxsus tazkiraning ilk namunasi “Javohir ul-ajoyib”dir. U Navoiyning
“Majolis un-nafois” tazkirasini forsiy tilga o‘girgan tarjimon, bir nechta
tazkiralar muallifi Faxri Hiraviy tomonidan 1554-1555 yillarda yaratilgan.
Asar Debocha va Asosiy qismdan iborat. Unda 31 ta ayol shoiralar haqida
ma’lumot beriladi. Maqolada ”Javohir ul-ajoyib” tazkirasi asosida, XV-XVI
asr Sharq shoiralari ijodi va faoliyati tadqiq etilib, muhim ilmiy xulosalarga
kelingan. Bundan tashqari, 286 ta shoira faoliyatini qamragan “Tazkirat
ul-xavotin”, 140 ta ayol ijodkorlar haqida ma’lumot beruvchi “Tazkirat un-
niso” asarlari borasida ham fikr-mulohazalar bildirilgan.
Kalit so‘zlar:
tazkira, orifa, shoira, adabiy jarayon, debocha,
hamd, na’t, adabiy muhit, devon, nazira, zullisonayn.
XV-XVI asr madaniy markazi hisoblangan Hirot adabiy
muhitida ilm-u fan bemisl darajada rivojlangan. Fanlarning
o‘ndan ortiq turlari eng yuksak taraqqiyot pog‘onasiga ko‘tarilgan.
Fuqarolar fazl-u hikmat, ilm-u ma’rifat, haqoyiq-u daqoyiq, ash’or-u
advorni egallashni odamiylik burchi deb bilgan. Ilm o‘rganish, ijod
bilan shug‘ullanish Hirot ahlining kundalik ehtiyojiga aylangan. Bu
boradagi ma’lumotlar ko‘plab tarixiy, tazkira, memuar asarlar orqali
yetib kelgan. Jumladan, Zahiriddin Muhammad Bobur “Boburnoma”
asarida ham Husayn Boyqaro va Hirot madaniy muhiti borasida
1
Adizova Iqboloy Istamovna
– filologiya fanlari doktori, professor, Alisher Navoiy
nomidagi Toshkent davlat o’zbek tili va adabiyoti universiteti.
E-mali:
ataullo98@mail.ru; iqboloya9@gmail.com
ORSID ID:
0000 – 0002 – 3685 9955
Iqtibos uchun:
Adizova, I. 2024. “Tazkiralarda shoiralar ijodining talqini”.
O’zbekiston: til va madaniyat.
2 (2): 4-20,
4
Uzbekistan: Language and Culture 2024/2(2)
batafsil, havas bilan ma’lumot bergan: “Sulton Husayn mirzoning
zamoni ajab zamone edi, ahli fazl va benazir eldin Xuroson, bataxsis
Hiri shahri mamlu edi. Har kishiningkim bir ishga mashg‘ullug‘i
bor edi, himmati va g‘arazi ul edikim, ul ishni kamolg‘a tegurgay...”
[Bobur, 2002, 195].
Hirotdagi yuksak ma’rifiy jarayon Navoiyning asarlarida
ham o‘z ifodasini topgan. Ularda turli yo‘nalishdagi rang-barang
ma’lumotlar bilan bir qatorda Sharq ayollarining ijodkorlik salohiyati,
ijtimoiy hayotda tutgan o‘rni kabi masalalar ham yoritilganining
guvohi bo‘lamiz.
Jumladan, “Majolis un-nafois”, “Nasoyim ul-muhabbat”,
“Hayrat ul-abror”, “Farhod va Shirin” kabi qator asarlarida
Navoiyning islom dunyosi va o‘z davri ayollariga bo‘lgan ehtiromli
munosabati yaqqol namoyon bo‘ladi. Xususan, “Farhod va Shirin”
asarida Mehinbonu saroyidagi ilm-u irfonni mukammal egallagan
oqila qizlar tasviri faqat muallif tasavvuri mahsuli emas. Balki Hirot
madaniy muhitining yuksak maqomi davr ayollari tafakkur kamo-
loti uchun ham xizmat qilgan. Mavjud vaziyatni Navoiy asarida o‘z
ideali bilan uyg‘unlashtirib ifodalagan:
Kelib har qaysi bir fazl ichra mohir,
Mahorat shevasi har birda zohir.
Biri ash’or bahri ichra g‘avvos,
Biri advor davri ichra raqqos.
Biri mantiq rusumida raqamkash,
Biri hay’at ruqumig‘a qalamkash.
Birining shevasi ilmi haqoyiq,
Balog‘atda biri aytib daqoyiq.
Biri tarixda, so‘z aylab fasona,
Biri hikmat fani ichra yagona.
Hisob ichra birining zehni borib
Muammoda birisi ot chiqorib.
Bu fanlarda bular bir-birdin ahsan
Yuz ul fanliq aro har qaysi yakfan.
Dilorom-u Diloro-yu Diloso,
Gulandom-u Sumanbo‘-yu Sumanso.
Parichehru Parizod-u Parivash,
Paripaykar zihi o‘n ismi dilkash..
. [Navoiy, 1991, 272].
Shariat talablariga ko‘ra, davr tazkiralarida ayollar haqida
ma’lumot berishdan saqlanilgan. Ammo, ayrim ishoralar borki,
ulardan foydalanib, adabiy muhitda davr ijodkor ayollari maqomini
belgilash imkoniga ega bo‘lamiz. Jumladan, Navoiy “Majolis un-
5
Tazkiralarda shoiralar ijodining talqini
nafois” tazkirasida 4 ta – Mehriy, Bediliy, Ofoqbegim Jaloyir va
Bibichai Munajjima ijodini qisqagina, odob doirasida baholaydi.
Ko‘rinadiki, XV asrga qadar shoiralar faoliyati maxsus kitob
tarzida ta’lif etilmagan. Ular haqidagi ma’lumotlar zamima tazkira-
lar
1
orqali bizga yetib kelgan. Ammo XVI asr II yarmidan boshlab
ayol ijodkorlarga bag‘ishlangan maxsus tazkira asarlar ham dunyoga
kela boshladi.
Adabiyotshunoslikka oid ko‘plab tadqiqotlarda olimlarimiz
“Sham’i anjuman”, “Mashohir un-niso”, “Ro‘zi ravshan”, “Tazkirai
Husayniy”, “Tazkirat un-niso”, “Nishtari ishq”, “Matla’ ul-ulum”,
“Tazkirat ush-shuaro”, “Mir’ot ul-xayol”, “Natoij ul-afkor”,
“Pardanishinoni suxango‘y” va “Javohir ul-ajoyib” kabi tazkiralarni
ayol shoiralar haqida ma’lumot beruvchi asarlar sirasiga kiritishadi.
Ammo ularning barchasi ham shoiralar faoliyatini maxsus yori-
tishga qaratilmagan. Bunday maxsus tazkiraning ilk namunasi
“Javohir ul-ajoyib”dir.
U Navoiyning “Majolis un-nafois” tazkirasini forsiy tilga
o‘girgan tarjimon, bir nechta tazkiralar muallifi Faxri Hiraviy
tomonidan 1554-1555 yillarda yaratilgan. Asar Debocha va Asosiy
qismdan iborat. Unda 31 ta ayol-shoiralar haqida ma’lumot beriladi.
“Javohir ul-ajoyib” “Debocha” bilan boshlanadi. Uning
tarkibi hamd, na’t va tazkiraning yozilish sababidan tashkil
topgan.
Hamd-da muallif Olloh o‘z qudrati-la osmonni yulduzlar
bilan bezagani kabi, she’riyat durlari ma’nolar olami sohiblarining
ko‘ngillarini ziynatlashi borasida so‘zlaydi.
Keyin na’t qismi keltiriladi. Muallif, -
“Rasuli amin, Qurayshiy
laqab,
Mahi Yasrib-u
2
oftobi Arab”, -
deya payg‘ambarimiz s.a.v.ni
olam osmonida nur sochib, yorituvchi oy va quyoshga mengzaydi.
Ularning musulmonlar ma’naviyatining yuksak timsoli sifatida
ta’riflaydi. E’tibor bersak, Hiraviy o‘quvchiga fikrini aniq etkazishda
borliq, tabiat ashyolaridan mahorat bilan foydalanadi. Bu xususiyat,
ayniqsa, asarning hamd va na’t qismida yaqqol namoyon bo‘lgan.
Debochaning 3-tarkibiy qismi Safaviy hukmdorlaridan
bo‘lgan Shoh Tahmasp Husayniyga bag‘ishlovdan iborat. Unda
muallif an’anaviy, mubolag‘ador tasvir usulidan foydalanadi. Shoh
Tahmaspni “olam sultonlari sultoni, muazzam xoqon, Turk, Arab
va Ajam mamlakatlarining hukmdori”, deya alqaydi. Fikrining avj
1 Qarang: Faxri Hiraviy. Javohir ul-ajoyib. Toshkent: Mumtoz so’z, 2014, 3-bet. –
“Dastlabki tazkira asarlari adabiyot va yondosh sohalarga oid asarlar tarkibida,
uning ma’lum bir qismi o’laroq, zamima tazkiralar tarzida yozilgan”. Zamima so'zi
“ilova” lug’aviy ma’nosiga ham ega.
2 Yasrib-Madina shahrining qadimgi nomi
6
Iqboloy ADIZOVA
nuqtasi sifatida bir to‘rtlik keltiradi:
Shohi osmonqadr – Tahmasp shoh,
Kamin xokbo‘soni u mehr-u moh.
Safi hojiboni darash begumon
Hama shahriyorand-u sulton-u xon [Faxri Hiraviy, 2014, 137].
(Mazmuni: Osmon qadrli shoh – Tahmasp shohning, ostonasi
tuprog‘ini o‘puvchilar quyosh va oydir. Shubhasiz, eshigi qorovuli
safidagilarning hammasi shoh-u sulton-u xondirlar).
Debochaning 4-qismi tazkiraning yozilish sababiga
bag‘ishlangan: “Bir kuni ul jahonviqor va tamkinning firdavsoyin
majlisidan qaytdim va uy burchagida majmua kitob – “Tuhfat ul-
ajib”ni oldimga qo‘yib, hurmatli kishilar ash’ori bo‘ylab borardim,
nogoh nazarim hazrat Xoja Hofiz g‘azaliga Mehriyning tatabbu’
qilgan g‘azaliga tushdi” [Faxri Hiraviy, 2014, 141]. Bu g‘azal,
“Yod bod onki, sari ko‘yi tu’am manzil bud,
Diydaro ravshani az xoki darat hosil bud...”
matlasi bilan
boshlangan, “Bud” radifli g‘azalga, shoiraning tatabbusi edi.
Muallifning ta’kidlashicha, bu tatabbu’ shunchalik mahorat bilan
yozilganki, hatto, yuksak badiiyati tufayli ba’zilar uni Xoja Hofizning
o‘z g‘azali deb o‘ylashar ekan.
Muallif Mehriyning ana shu g‘azalidan ta’sirlanib,
“...onhazratning sharafli xotirining xursandligi sifatida zohir
bo‘lgan ayollar toifasini yig‘sam, bag‘oyat ajoyibdur” [Faxri Hiraviy,
2014, 143], degan fikrga keladi.
So‘ngra Hiraviy tazkiraning tartiblanishi va nomlanish
jarayoni haqida so‘zlaydi: “...uning (tazkiraning – I. A.) tartibiga ko‘p
sa’y ko‘rsatdim. Ularning koni javohirlari hayratga sabab bo‘lgani
bois ushbu kichik ish tugaganidan keyin “Javohir ul-ajoyib” deb nom
qo‘ydim” [Faxri Hiraviy, 2014, 143].
Faxri Hiraviy tazkiraning Asosiy qismida 31 shoira hayoti
va ijodini yoritadi. Unda musulmon Sharqida she’r yozgan ayollar
haqidagi o‘zi bilgan barcha ma’lumotlarni jamlaydi. Birinchi she’r
yozgan ayol sifatida, tarixiy asarlarda shavkatli va zabardast podshoh
sifatida tilga olingan Bahrom Go‘rning husn-u jamol va fahm-u
farosatda nodirai davron bo‘lgan mahbubasi Dilorom tilga olinadi.
Manbalarda she’riyatning ibtidosi ba’zan Odam Ato, ba’zan
Rudakiy, ba’zan Bahrom Go‘r nomi bilan bog‘lanadi. Muallif shu
ma’lumotlardan kelib chiqib, ayollar tomonidan yaratilgan ilk
she’r namunasini Bahrom Go‘rga mutanosib javob qaytara olgan
Dilorom tomonidan yozilganini ta’kidlaydi. Keyin islom olamining
7
Tazkiralarda shoiralar ijodining talqini
bilimdonlaridan Oysha
1
onamizning ikki misra she’rini, so‘ngra
Fotimat uz-Zahro otalari Muhammad (s.a.v.) vafot etganda yozgan
marsiyasidan ikki misrani keltiradi. Keyingi she’r esa Qur’oni
Karimda keltirilgan “Yusuf” qissasi qahramoni Zulayho tomonidan
yaratilgani e’tirof etiladi. She’riyat asosida falsafa va hikmat
mujassamlashadi. Zulayho yaratgan she’rda ana shunday hayot
hikmati ifodasini ko‘ramiz:
At-taqo sayron li abidi mulukan,
Val-havo sayrul muluki abidan
(Mazmuni: Taqvo qulni podshohga, Kibr-u havo podshohni
qulga aylantirdi).
Muallif tomonidan ilk she’r yozgan ayollardan keyin,
bevosita, tarix va madaniyat maydonida shoira sifatida nom
qozongan ayollar davriy tartibda baholanadi.
Faxri Hiraviy keltirgan shoiralarni bir necha xususiyatla-
ridan kelib chiqib, tasniflashimiz mumkin:
1. Devon tuzgan shoiralar: Mahsatiy, Podshoh Xotun, Jahon
Xotun, Bibi Ismatiy, Shoh Malak Sayyidbegim.
2. She’rlariga zamon shoirlari naziralar bog‘lagan shoiralar:
Mo‘g‘ul Xotun, Nihoniy Sheroziy, Nisoiy.
3. “Majolis un-nafois”da eslangan shoiralar: Mehriy, Bediliy,
Munajjima.
4. Turkiy tildagi she’rlari yetib kelgan shoiralar: Bibi Yazdiy,
Mo‘g‘ul Xotun.
5. Forsiy tilda yoki zullisonayn she’r aytganlar: Asarda 26
ta forsiyzabon va zullisonayn shoira haqida ma’lumot berilgan.
Ammo zamon shoirlari uchun zullisonaynlik davr taqozosi bo‘lgan.
Chunki ulug‘ allomalar bu adabiyotni “bir xalqning ikki tildagi
adabiyoti”, deb baholashgan. Shu sababli, biz ularni turkiyzabon va
forsiyzabonlarga ajratib o‘rganishimiz juda ham to‘g‘ri emas, deb
hisoblaymiz.
6. Arab tilida she’r aytganlar: Hazrati Oysha, Xayr un-niso
Fotimat uz-Zahro va Hazrati Zulayho.
Tazkiradagi ro‘yxat ilk she’r yozgan ayollardan keyin, XI-XII
asr I yarmida Ganja shahrida yashab ijod etgan Ozarbayjon shoirasi
Mahsatiy tavsifi bilan boshlanadi. Muallif u haqda qisqa ma’lumot
beradi va uning qalamiga mansub, mashhur bo‘lgan quyidagi birgina
ruboiyni namuna sifatida keltiradi:
Shoho, falak aspi saodat zin kard,
V-az jumlai xusravon tu ro tahsin kard.
1
Oysha (613-678) – Muhammad (s.a.v.)ning rafiqalari, 1-xalifa Abu Bakrning qizi.
8
Iqboloy ADIZOVA
To dar harakat samandi zarrin na’lat,
Bar gil nanihad poy, zamin simin kard.
(Mazmuni: Ey shoh, falak saodat otini egarladi. Va olam
podshohlaridan sengagina tahsin aytdi. Oltin taqali tulporing
yurganida, tuproqqa qadam bosmasin deb, yerni kumush ayladi).
Ayol ijodkorlarga bag‘ishlangan deyarli barcha tazkiralarda
Mahsatiy haqida ma’lumotlar kiritilgan. U 1097-98-yillarda Ganja
shahrida tug‘ilgan. Yoshligidan shoira sifatida mashhur bo‘lgan.
Ganja hukmdorlari Muhammad Sulton va Sanjar Sultonlar saroyi-
dagi mushoira kechalarida ishtirok etgan. Katta ehtiromga sazovor
bo‘lgan. XIII-XIV asrlarda ko‘chirilgan asarlari etib kelgan. Turli
manbalar va Abdulla Javhar Zargar Tabriziy tomonidan yaratilgan
“Amir Ahmad va Mahsatiy” dostonida
saqlangan [Alimbekov 2022,
136]. Uning hayoti va ijodi borasida bizgacha ko‘plab, bir-biridan
farqli rivoyatlar yetib kelgan. Ularning ko‘pi yuqoridagi dostonda
mavjudligi e’tirof etilgan. Ammo Hiraviy asarida bu rivoyatlarni
inkor etib, ularning asosga ega emasligini ta’kidlaydi: “Mahsatiy va
Amir Ahmad haqida naql qilganlari g‘ayri voqeadir” [Faxri Hiraviy,
2014, 145].
Mahsatiy asarlari, asosan, oshiqona yo‘nalishda. Taxallusini
turlicha izohlashadi. Jumladan, Mah – oy, sati – xonim, ya’ni “Oy
xonim”, “Go‘zal xonim” ma’nosida talqin etiladi. Uning, ayniqsa,
ruboiy janri taraqqiyotidagi xizmati beqiyos. 257 ta ruboiysi,
30 dan ortiq she’rlari ma’lum. Shoira Nizomiy Ganjaviy va Umar
Xayyomni o‘ziga ustoz deb bilgan. Ulardan ta’sirlanib asarlar yozgan.
She’riyatidagi falsafiylik va irfoniylik xususiyatlari ustozlar ijodiy
maktabi saboqlarining natijasidir. Hatto, uning qabri ham ustozi
Nizomiy bilan bir joyda ekanligi haqida ma’lumotlar bor. Shoiraning
she’rlari ilk bor shoir Sahob Tohiriy tomonidan turli manbalardan
to‘planib nashr etilgan. 1963-yilda chop etilgan nemis sharqshunosi
Frits Meyerning “Go‘zal Mahsatiy” kitobida shoira tarjimayi holi va
asarlari tadqiq etilgan.
Ozarbayjon madaniyati tarixida Mahsatiyning o‘rni beqiyos.
Teatrlarda uning obrazi bir necha bor yaratilgan. Jumladan,
Erto‘g‘rul Jovid va Nigor Rafibeyli hamkorligida 1964-yilda
“Mahsatiy” operasi yaratilib, teatrlar sahnasida bir necha
bor qo‘yilgan. 1982-yilda Ganja shahrida Mahsatiy xotirasini
abadiylashtirib haykal o‘rnatilgan. 2013-yilda Parijda tavalludining
900 yilligi munosabati bilan Ozarbayjonning YUNESKOdagi doimiy
vakolatxonasi tomonidan tadbir tashkil etildi. Ozarbayjonda
Mahsatiy Ganjaviy madaniy markazi ochildi. 18 may - Xalqaro
9
Tazkiralarda shoiralar ijodining talqini
muzeylar kunida ko‘rgazma tashkil etildi. 2019 yilda Ozarbayjon
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qaroriga ko‘ra shoira asarlari
“Respublika madaniy merosi” ro‘yxatiga kiritildi. Shu yili ND
152581- yulduz uning nomi bilan atala boshlandi.
Mahsatiy Ganjaviy asarlari o‘zidan keyingi davr shoir-u
shoiralariga katta ta’sir ko‘rsatgan. Jumladan, Jahon Xotun
(XIV asr), Ubayd Zokoniy (XIV asr)lar shular jumlasidandir.
Tazkirada Jahon Xotun haqida ham ma’lumot beriladi. U
Sheroz shohi Mas’udxonning qizi. Xoja Hofizning shogirdi. Muallif
asarda uning Hofiz bilan uchrashgani, ustozi bilan mushoira g‘azallar
bitganini eslaydi. Shunday asarlaridan, baytlaridan namunalar
keltiradi.
Jahon Xotun Mahsatiyga ham ergashib, ruboiyning nodir
namunalarini yaratgan. Devon tuzgan. Uning boshqa lirik janrlar
bilan bir qatorda 357 ta ruboiysi ma’lum. Devonida 14.000 bayt
she’ri jamlangan. Tazkira muallifi uni alohida ehtirom bilan tilga
oladi: “Jahon Xotun – Sheroz shoiralarining mashhurlaridan edi va
husnu jamolda tengi yo‘q bo‘lgan. ...Hamisha nozik fikrli odamlar va
yaqin kishilar uning majlisida hozir edilar. Va shu toifaga e’tiborli
edi. Hamma uni nazokatli va go‘zal tabiati va idrok va yaxshi
qobiliyatini tan olardi” [Faxri Hiraviy, 2014, 148].
Shoiraning mushoira-majlislariga uzoq-yaqindan ijodkorlar
tashrif buyurishgan. Jumladan, tazkirada Jahon Xotunning
Ubayd Zokoniy bilan bo‘lgan mushoirasi eslanadi: “Uning (Ubayd
Zokoniyning – I.A.) hajviya va mutoyibalari mashhur bo‘ldi. Qazvin
viloyatidan Sherozga otlandi va Jahon Xotun majlisiga yuzlandi. U
yerda barcha xushta’b so‘zamollar va yaqin kishilar hozir bo‘ldilar.
U bilan Jahon Xotun orasida katta mushoira bo‘ldi va badihona
she’r o‘qidilar. Va bahs, so‘zamollik va nozikta’blik bemahalgacha
cho‘zildi. Aytishlaricha, o‘sha kuni Jahon Xotun g‘olib bo‘lgan” [Faxri
Hiraviy, 2014, 149].
Bu ma’lumotlar Jahon Xotunning o‘z davri adabiy jarayonida
tutgan o‘rni va iste’dodining darajasi bilan tanishtiradi.
Mazkur tazkirada “Majolis un-nafois”ga kiritilgan 4 ta
shoira haqida ma’lumot beriladi. Bu ma’lumotlar Navoiy fikrlarini
yanada to‘ldirishi bilan qimmatlidir. Jumladan, Faxri Hiraviy Mehriy
ijodini yoritishga tazkiraning yaratilish sababidagi ma’lumotlardan
tashqari, alohida fasl ham ajratadi. Unda uning hayoti, shaxsiyati,
muhiti va asarlari haqida to‘xtaladi. 6 ta ruboiy va bir necha baytlar
misol keltiradi. Ularning yozilish tarixiga to‘xtaladi: “Bibi Mehriy –
Shohruh Mirzo davrida Gavharshodbegim mulozamatida turgan
10
Iqboloy ADIZOVA
va yaqin munosabati bo‘lgan. ... Husn va jamolda nodirayi davron
sanalgan. Ushbu kitobning yozilishiga sabab bo‘lgan g‘azalidan
tashqari ham yaxshi she’rlari bor” [Faxri Hiraviy, 2014, 151]. Muallif
tazkiraning shu o‘rnida uning bir matlasini keltiradi:
Bexi har xoreki, on az xoki man hosil shavad,
Zohid ar misvok sozad, mastu loyaqil shavad.
(Mazmuni: Mening tuprog‘imda paydo bo‘ladigan har bir
tikan ildizini, agar zohid tish kovlagich qilsa, mast va hushsiz bo‘ladi).
Mazkur baytning irfoniy mazmunidan Mehriy iste’dodining
darajasini sezish mumkin. Baytda shoira ko‘nglidagi ishq qudrati-
dan so‘zlamoqda. Undagi ishq har qanday insonni o‘ziga ergashtira
oladi. Oliy vasl ishtiyoqida mast-u mustag‘raq etadi.
Tazkiranavis Mehriy ijodi haqida gapirganda, ehtirom
va mehr bilan so‘zlaydi. Bu bejiz emas, chunki Mehriy XV asrda
yashagan, Hirot adabiy muhitida katta hurmatga sazovor taniqli
shoira bo‘lgan. Navoiy “Majolis un-nafois” asarining “Jamoati
maxodim va azizlar zikridakim, bu faqir alarning sharif zamonining
oxirida erdim va mulozimatlari sharafiga musharraf bo‘lmadim”,
deb nomlangan 1-majlisida Mavlono Sulaymoniy haqida ma’lumot
berayotib, Hofiz g‘azaliga bog‘langan tatabbu’ haqida so‘zlaydi va
buning mavlono qalamiga mansubligini bayon etadi. Ammo shu
o‘rinda bu tatabbu’ – g‘azalning Mehriyga ham nisbat berilishini
eslab o‘tadi: “Va mashhur mundoqdurkim, bu ab’yot Mavlono Hakim
Tabibning xotuni Mehriyningdur. Va bu faqir siqqa eldin eshittimkim,
Sulaymoniyningdur, vallohu a’lam” [Navoiy 1997, 26]. Ammo
Faxri Hiraviy ishonch bilan “Tuhfat ul-ajib” nomli majmua kitobga
kiritilgan tatabbuni o‘qigani haqida ma’lumot beradi. Navoiy esa
eshitganiga ko‘ra fikr bildirgan. Undan tashqari, Faxri tazkirasida 5
baytdan iborat mazkur g‘azal to‘liq keltiriladi. Maqta’ baytda g‘azal
an’anasiga ko‘ra, Mehriy taxallusi ham qo‘llangan:
Davlate bud tamoshoi ruxat Mehriyro,
Hayf va sad hayfki, on davlat musta’jil bud [
Hiraviy, 2014, 142].
(Mazmuni: Mehriy uchun yuzingning tamoshosi bir davlat
edi, hayf va yuz hayfki, u davlat shitob bilan ketdi).
Hiraviy, bizningcha, mazkur g‘azalni bejiz to‘liq keltirmagan.
Uning maqsadi adabiy jarayondagi g‘azal muallifligi bilan bog‘liq
bahs-munozaraga oydinlik kiritishdan iborat bo‘lgan. U o‘z niyatiga
yetadi va keltirilgan ishonchli dalillar vositasida fikrini isbotlaydi.
Ta’kidlaganimizdek, Navoiy “Majolis un-nafois”da Mehriyni
Mavlono hakim tabibning xotini, mazkur tazkira muallifi esa uni Xoja
11
Tazkiralarda shoiralar ijodining talqini
Abdulaziz hakimning xotini, deb eslaydi. Ayrim boshqa manbalarda
ham Xoja Abdulaziz hakim deb eslanadi. Bu esa Navoiy tazkirasida
Mavlono hakim tabib deb tilga olgan shaxsning ismi Abdulaziz
bo‘lgan degan xulosaga kelishimizga asos bo‘ladi.
Navoiy “Majolis un-nafois”ida eslangan yana bir shoira
– Bediliydir. Asarda uning quyidagi matlasi Navoiy tomonidan
namuna sifatida keltirilgan:
Ravam ba bog‘u zi nargisi du dida vom kunad
Ki, to nazorai on sarvi xushxirom kunam [Navoiy, 1997, 134].
“Majolis un-nafois” [Navoiy, 1997, 134]
n
oshirlari tomonidan
ta’kidlanishicha, Bediliy shoiralar haqida ma’lumot beruvchi Mogai
Rahmoniyning “Pardanishinoni suxango‘y” asarida Hirot adabiy
muhitida mashhur bo‘lgan shoira sifatida tilga olingan.
Navoiy tazkirasida Bediliyning oilasidan uch ijodkor – o‘g‘li
Shayxzodai Ansoriy, turmush o‘rtog‘i Shayx Abdullo va o‘zi haqida
ma’lumot bergan. O‘g‘lining ilmli, noyob iste’dodga ega, ayniqsa,
she’riyatning muammo janrini aytish va yechishda mahoratli
ekanligini ta’kidlagan. Shayx Abdullo ham majnunshiorroq bo‘lishiga
qaramay, yaxshi she’rlar yozgani borasida ma’lumot bergan.
Muallif mazkur, bir oiladan yetishib chiqqan uch shoir haqidagi
ma’lumotlarning barchasini ketma - ket 4-majlisning bir o‘rnida
keltiradi. Oiladagi erkag-u ayol ijodkor ekanligini havas bilan e’tirof
etadi: “...Desa bo‘lurkim, aning uyida zano-mardi xush tab’durlar”
[Alisher Navoiy, 1997, 135].
Muallif ularning uchalasining ham
ijodidan namunalar keltiradi.
Hiraviy ham tazkirasida Bediliyni alohida hurmat bilan
eslaydi: “Bediliy – Mavlono Shayx Abdullo Devonaning xotini. Va
Mavlono Abdullo Hirotning mashhur xushta’blilari jumlasidan
bo‘lgan. Bediliyning quyidagi matlasini Amir Alisher o‘zining
“Tazkirat ush-shuaro”
1
sida keltirgan” [Faxri Hiraviy, 2014, 161],
deya yuqoridagi matlaga murojaat etgan.
“Majolis”da uchragan yana bir shoira Bibichai Munajjimadir.
Navoiy asarda Xoja Alouddin haqida so‘zlayotib, “Xoja Afzaliddin
Muhammadqa qarobatdur va Bibichai Munajjimaning inisidur”,
deya eslab o‘tadi. (Hiraviy noshirlari singlisi deyishadi. Ammo
Navoiy aniq va ishonchli ma’lumot bergan).
Navoiyning bunday qisqa va to‘g‘ridan-to‘g‘ri eslashining
o‘ziyoq, Bibichai Munajjimaning o‘z davrida mashhur va taniqli
ekanligini anglatadi. Bu nomni biz shoirning “Nasoyim ul-muhabbat”
asari orqali ham yaxshi bilamiz. Uning “Erkaklar martabasiga
1
Navoiyning “Majolis un-nafois”ini nazarda tutgan.
12
Iqboloy ADIZOVA
yetgan orif ayollar zikri” deb nomlangan so‘nggi qismida Bibichai
Munajjima 35 orifa ayollardan biri sifatida tavsiflangan: “Bibichai
Munajjima Kirmon mulkidindur. Mazkur bo‘lg‘on ilmda (tasavvuf
va avliyolik ilmida) o‘z zamonining saromadi erdi, ammo mayli
darveshlik sari erdi. Zamon podshohi iltifot va ta’zim ko‘p qilur erdi
va podshoh haramlari uzamoyi havotini bag‘oyat hurmat tutarlar
erdi. Oqibat barchaning ixtilotin tark qilib, xiyobon boshida o‘z
manzili javorida masjidi jome’ yasadi va mulk-u asbobin anga vaqf
qildi, andoqkim, holo ravnaqi bor va kasir xaloyiq anda namoz
qilurlar” [Alisher Navoiy, 2001, 498].
Navoiy “Nasoyim ul-muhabbat”da Munajjimaga orifa ayol
sifatida keng to‘xtalgan. Shu sababli, “Majolis”da Alouddin Kirmoniy
faoliyatini yoritayotib, faqat uning opasi ekanligini ta’kidlaydi, xolos.
Faxri Hiraviyning “Javohir ul-ajoyib”i esa Navoiyning “Nasoyim”dagi
fikrlarini yanada rivojlantiradi. U haqdagi rivoyatlardan namunalar
keltiradi. O‘quvchini erining vafotiga bag‘ishlab yozgan marsiya –
g‘azali matlasi bilan tanishtiradi:
Kavkabi baxtamki, bud az vay munavvar osmon,
Bingar ey mohki, az firoqat dar zamin ast in zamon
[
Faxri Hiraviy, 2014, 160].
(Mazmuni: Baxtim yulduzi ediki, undan osmon munavvar
edi, Ey oy, nazar sol, firoqingdan bu zamon yerga tushdi).
Hiraviy uni Bija
1
, Munajjima bija deb tilga oladi. Amalga
oshirgan ishlari haqida ma’lumot beradi. Hirot adabiy muhitidagi
o‘rnini belgilaydi. Abdurahmon Jomiy bilan ustoz-u shogidlik
maqomida bo‘lganini eslaydi: “Munajjima Bija davrning nozikfahm
va orifa ayollaridan edi. Ayniqsa, yulduzlar ilmida uningdek yo‘q edi.
Dunyoviy ilmlarni ham bilar va ko‘p fazilatlarni kasb qilgan edi. Va
sulton va amirlarga manzur bo‘lgan edi” [Faxri Hiraviy, 2014, 160].
Demak, uning Munajjima deb taxallus qo‘llashi bejiz emas ekan.
Yulduzlar ilmining bilimdoni ekanligini anglaymiz. Bu esa Hirotda
ayollar faqat adabiyot va san’at bilan emas, balki ilm-fan bilan ham
shug‘ullanganini ko‘rsatadi. Navoiy ham, Faxri ham uning masjid,
hammom qurib, xalqqa xizmat qilganini ta’kidlashadi.
Muallif alohida ehtirom bilan ta’riflagan shoiralardan yana
biri Ofoqbegim Jaloyirdir: “Ofoqbegim xushta’blikda dunyoning
mashhuri edi. Amir Darveshali Kitobdorning xotini edi. (Darveshali)
uzoq yillar qubbatulislom – Balxda hokimlik qilgan va Amir
Alisherning ukasi edi” [Faxri Hiraviy, 2014, 157]. Ofoqbegimning
she’r aytishda mashhurligi va baland iste’dod sohibi ekanligini
1
Bija – bibicha, bibijon ma’nosida
13
Tazkiralarda shoiralar ijodining talqini
aytar ekan, muallif uning 4 ta g‘azalidan namuna va bir ruboiysini
keltiradi. Shoira she’rlarining ahli ta’b orasida mashhurligini
aytish bilan birga, asarlarining “yaxshi va rangin” [Faxri Hiraviy,
2014, 158] yozilganligini ham alohida e’tirof etadi.
Tazkirada bir nechta shoiralarning devon tuzganligi ham
e’tirof etiladi. Shundaylardan biri Shoh Malak Sayyidbegimdir.
Muallif uning shaxsiyati va iste’dodiga yuqori baho beradi: “Asli
nomi Malak. Tab’i nazm uslubida bag‘oyat muloyim va didi muvofiq
kelgan. Nomiga munosib Malak taxallusini qo‘yadi va ushbu
zamonda o‘z toifasining malagidir. Bu yerlarda
1
uni Begim shoir
deyishadi. Filvoqe’ devonini ko‘rdim, yaxshi edi” [Hiraviy, 2014,
168]. Tazkira muallifi uning “xud” radifli bir g‘azalini to‘liq keltiradi.
G‘azaldan shoiraning chuqur ma’nolarni mahorat bilan ifodalash
iste’dodiga ega ekanligi ko‘rinib turadi. Oshiqona yo‘nalishdagi
g‘azalda ishq dardi va so‘zon-u otashini nihoyatda ta’sirli bayon
etadi. Hatto maqta’da ishq olovi shunchalar o‘tkirki, halokidan so‘ng
qabrtoshini ham kuydirib yuborishini san’atkorona tasvirlaydi:
Az in so‘zeki, man doram z-ishqi buton hargiz,
Baxoham so‘xt oxir, ey Malak, lavhi mazori xud
[Hiraviy, 2014, 169].
Muallif yana bir shoira – Bibi Ismatiy haqida ma’lumot
berar ekan, u Hokimiy taxallusi bilan ham ijod qilganini aytadi.
Devon tuzgan shoira ekanligi, devonining xalq orasida mashhurligi
haqida so‘zlaydi. Taxalluslarining ma’nolarini izohlashga e’tibor
qaratadi. Ismatiy taxallusi unga ko‘proq munosib ekanligi borasidagi
mulohazasini aytib munosabat bildiradi: “Uning birodari necha
yillar hokim edi. Shu munosabat bilan Hokimiy taxallusi bor va
devoni xalq orasida mashhur... Ammo Ismatiy g‘oyat soliha va sojida
edi. Va o‘z fe’liga ko‘ra taxallus ixtiyor qilgan” [Faxri Hiraviy, 2014,
161]. Demak, ko‘rinadiki, Bibi Ismatiy o‘z asarlarida ikkita taxallus
qo‘llagan. Muallif keltirgan namuna bayt shoiraning teran fikrlovchi,
dunyoqarashi keng, qadrshunos ijodkor ekanligini namoyon etadi.
Inson qadri va ko‘nglini Ka’badan-da ustun qo‘ya oladi:
Az po shikastagon talabi Ka’ba mushkil ast,
On ka’baeki dast dihad, ka’bai dil ast.
(Mazmuni: Oyog‘i singanlardan Ka’baga borishni talab qilish
qiyin, qo‘li etadigan Ka’ba ko‘ngil ka’basidir).
Tazkirada bir nechta shunday shoiralar tilga olinganki,
ularning asarlariga davr adabiy muhitining yetakchi shoirlari
1 Astrobod nazarda tutilmoqda
14
Iqboloy ADIZOVA
tatabbular bog‘lashgan. Bu, albatta, mazkur ijodkor-ayollarning
iste’dod darajasi haqida xulosa chiqarishimizga asos beradi.
Adabiy jarayonda ularning tan olinganini ko‘rsatadi. Shulardan biri
marhum Muhammad Shayboniyxonning xotini, Muhammad Rahim
Sultonning onasi, podshohning bosh xotiniga beriladigan “Mahdi-
ulyo” unvoni bilan alqangan Mo‘g‘ul xonim idroki va ijodiga Faxri
Hiraviy alohida ehtirom ko‘rsatadi: “Aql va farosatda o‘xshashi
yo‘qligini aytishning o‘zi uning ta’rifiga yetarli. Tabiati nazm
javharlari bilan ziynatlangan edi. Va undan gohida nazm zohir bo‘lar
edi” [Faxri Hiraviy, 2014, 156]. Muallif uning quyidagi bir turkiy
baytini misol tarzida keltiradi:
Demakim, dardingni izhor ayla dildor ollida,
Qaysi bir dardimni izhor aylamon yor ollida
[Faxri Hiraviy, 2014, 156].
Muallif shoiraning she’riyatini ko‘pam ta’riflamaydi. Ammo
adabiy jarayondagi Ubaydiy, Amir Rustam Ali, Muhammad Solih,
Mavlono Shavqiy Chechaktuiy, Valibek Sipohiy
1
kabi o‘nlab ijodkorlar
tomonidan uning g‘azallariga bog‘langan naziralarni keltiradiki, bu
shoira ijodining davr adabiyotida tan olinganini ko‘rsatadi. Muallif
shu o‘rinda Navoiyning ham mazkur “ollida” radifi bilan yozilgan
g‘azali bir baytini keltirib o‘tadi. Bu shoira asari malik ul-kalom
ustozning adabiy ta’sirida yozilgan bo‘lishi mumkin degan xulosaga
kelishimizga asos beradi.
Nihoniy Sheroziy ham fahm-u farosatda yakto va iste’dodda
betakror shoira ekanligining guvohi bo‘lamiz.
Shab, sagi ko‘yat ba har joeki, pahlu menihad,
Ro‘z xurshidoni zamin mebo‘sadu ro‘ menihad
[Faxri Hiraviy, 2014, 162].
(Mazmuni: Kechasi ko‘chang iti qayerda yonboshlasa, kunduz
oftoblar er o‘pub yuz qo‘yadilar).
Bayt mazmunida chuqur irfoniy ma’no mujassamlashganini
kuzatamiz. Abdurahmon Jomiy uning quyidagi bir g‘azaliga tatabbu’
bog‘lagan:
Shudam devona to xob didam pariro‘ro,
Che boshad hol agar binad ba bedori kasi o‘ro
[Faxri Hiraviy, 2014, 164].
(Mazmuni: Tushimda pariyuzlini ko‘rdimu devona bo‘ldim,
Agar kimsa uyg‘oqlikda uni ko‘rsa nima hol yuz berardi?).
Mazkur g‘azalga muallif ta’kidlashicha, Jomiydan tashqari
1
“Majolis un-nafois”ning 5-majlisida so’z yuritilgan.
15
Tazkiralarda shoiralar ijodining talqini
ham ko‘plab, Mavlono Bisotiy, Mavlono Nargisiy, Mavlono Ohiy,
Mavlono Hayratiy, Mir Hodiy Mashhadiy, Mavlono Qosim Kohiy va,
hatto, tazkira muallifining o‘zi ham tatabbu’ yozganini ta’kidlaydi.
Mazkur shoirlardan Jomiy, Bisotiy, Nargisiy, Ohiylar Navoiyning
“Majolis un-nafois”ida ham tilga olingan e’tiborli shoirlar ekanligi
bizga ma’lum. Bu holat Nihoniyning adabiy muhitda shuhrat
topgan va hurmatga sazovor shoira ekanligidan dalolatdir.
Keyingi shoira Ismatbonu Nihoniydir. Uning ham fozila,
iste’dodli va yaxshi she’rlar yozganligi e’tirof etiladi: “She’rni ravon
va yaxshi yozardi. Ash’orining rangi bor va hamma fazilatlardan
bahramanddir” [Faxri Hiraviy, 2014, 159].
Ismatbonu, Alisher Navoiy bilan do‘stona munosabatda
bo‘lgan, ma’lum muddat Husayn Boyqaroning vaziri lavozimida
ishlagan Xoja Afzal Devonning singlisi ekanligi ta’kidlanadi. Uning
Kamol Xo‘jandiy g‘azaliga tatabbusidan namuna keltiradi. G‘azalning
chuqur majoziy va irfoniy ma’no ko‘lamidan kelib chiqib, shoira
mahoratini va Xo‘jandiy darajasidagi ijodkor ekanligini anglashimiz
mumkin. Uning tabiat tasviridan foydalanishidagi betakrorlik
shoira she’riyatidagi teranlikdan dalolatdir:
Hazor sarvki, dar haddi e’tidol baroyad,
Ba qomatat narasad gar hazor sol baroyad
[Faxri Hiraviy, 2014, 159].
(Mazmuni: Mingta sarv har qancha o‘ssa ham, ming yilda ham
sening qomatingga yetolmaydi).
Muallif ayrim shoiralarni nasabidan kelib chiqib nomlaydi.
Duxtari Qoziyi Samarqand, Duxtari Iffatiy Isfaroniy, Duxtari
G‘azzoliylar shular jumlasidandir. Shulardan biri Duxtari G‘azzoliy-
ning ikki baytini keltiradi. Ammo shu 2 baytdanoq, shoiraning
mumtoz an’analarga yangicha yondashuvchi, yangi obrazlarni
kashf etuvchi, o‘ziga xos ijodkor ekanligini anglaymiz. Muallifning
fikrlari ham bizning mulohazalarimizga uyg‘un: “Aytishlaricha,
go‘zal surat va siyrat bilan bezangan. Tab’i she’riyatda nihoyatda
shovqin-suron qo‘zg‘atuvchi edi” [Faxri Hiraviy, 2014, 170].
Haqiqatan ham, quyidagi baytda uning boshqalardan
farqlanuvchi, betakrorligi namoyon bo‘ladi:
Ko‘hkan behuda sho‘re dar jahon afganda ast,
Kanda sangi chand va pindoradki, ko‘he kanda ast
[Faxri Hiraviy, 2014, 170].
(Mazmuni: Ko‘hkan jahonda behuda g‘avg‘o qiladi, Bir necha
toshni yorib, tog‘ni qo‘pordim deb o‘ylaydi).
16
Iqboloy ADIZOVA
Ikkinchi bayt ham yangichaligi bilan e’tiborga molik:
Dambadam hamchu sabo girdi saroyat gardam,
To berun oyiyu xoki kafi poyat gardam
[Hiraviy, 2014, 170].
(Mazmuni: Dambadam sabodek kechasi saroyingni aylanib
yursam, Koshki tashqariga chiqsang-u, oyog‘ing kaftining tufrog‘iga
aylansam).
Tazkiradan Hirotdagi oilaviy shoirlar borasida ham
ma’lumotga ega bo‘lamiz. “Majolis”da ham bunday tasvirlarga
duch kelamiz. Navoiy an’analarini davom ettirar ekan, muallif
tazkirada mazkur masalaga ham alohida e’tibor qaratadi. Jumladan,
Bediliy, Zaifiy, Bibi Otun kabi shoiralarning jufti halollari ham
shoir bo‘lganlarini kuzatamiz. Bu Hirot adabiy muhitining yana bir
muhim jihatini namoyon etadi. Hiriyda she’r yozmagan, adabiyotga
muxlis bo‘lmagan kishi qolmaganini, hatto, oilaviy ijodkorlik bilan
shug‘ullangan xonadonlarning ko‘pligini, butun xalq kitobxon
bo‘lganligini ko‘rsatadi. Kitobxonlik tafakkurga o‘rgatishini inobatga
olsak, xalqning kitobxon va fikrlovchanlik darajasiga ko‘tarilga-
nining va bugun biz ibrat olishimiz lozim bo‘lgan yuksak ma’naviyat
maqomining guvohi bo‘lamiz.
Bibi Otun Mavlono Baqoiyning xotini. Mavlono “Majolis un-
nafois”ning 6-majlisida yosh, devon tartib bergan va Xurosonga
Xorazmdan kelgan navqiron ijodkorlardan ekanligi, ular birgalikda
ijod qilishlari va ba’zan munozara she’rlar ham yozishgani aytiladi:
“...Har ikkalasi Abdullohxonning nadimi va mahrami edilar. Ko‘ngil
xursandligi uchun bir-birlari bilan mutoyiba qilardilar” [Faxri
Hiraviy, 2014, 172]. Tazkirada ikkala ijodkor qalamiga mansub va
mutoyiba shaklida aytilgan ikki ruboiy keltirilgan.
Mazkur tazkirada yana ko‘plab – Podshoh Xotun, Bibi
Hayot, Nasoiy, Bibi Yazdiy, Bibi Ismatiy, Nisoiy, Partaviy, Bibi Orzuyi
Samarqanday, Zaifiy, Hijobiy, Fotima Xotun Do‘stiy kabi shoiralar-
ning she’riyati hayotiga uyg‘un tarzda tadqiq etilgan. Bundan
ularning hasbi holi, asarlarining yaratilish tarixi, davr ayollarining
qismati va ularga munosabatlar borasida ma’lumotga ega bo‘lamiz.
Shoiralar ko‘nglidagi dard-u iztirob tug‘yonlarini, sharq ayollari
tafakkur ko‘lami va miqyosini aniqroq hamda chuqurrorq his etamiz.
Bizningcha, muallif maqsadli tarzda shoiralar asarlari mohiyatidan
kelib chiqib, ularning hayoti va ijodini uyg‘unlikda qamrab
oluvchi shunday uslubdan foydalangan. Bu ifoda shakli bizga davr
ayollarining ma’naviyati va kamolotidan saboq beradi.
Keyingi, ayol ijodkorlarga bag‘ishlangan maxsus tazkira-
lardan yana biri “Tazkirat ul-xavotin”dir. U Muhammad ibn
17
Tazkiralarda shoiralar ijodining talqini
Muhammadrafe’ Sheroziy tomonidan 1884-85-yillarda tuzilgan.
Unda VII asrdan to XIX asr kitob yaratilgunicha Arab, Rum, Hind
va Ajam mamlakatlarida yashab ijod etgan 286 ta shoira haqidagi
ma’lumotlar jamlangan. Kitob arab alifbosi tartibida tuzilgan.
Muallif asarga tarixiy ma’lumotlardan tashqari shoiralar haqidagi
rivoyat va hikoyatlarni ham kiritgan.
“Tazkirat un-niso” asarini olim, shoir va Afg‘oniston davlat
arbobi qozi Mullo Muhammadsiddiq Oxunzoda Hiraviy 1904-yilda
tartib bergan. Unda qadim davrdan to kitob tuzilgan zamongacha
yashab ijod etgan arab va fors-tojik shoiralaridan 140 tasi haqida
ma’lumot berilgan. Asarlaridan namunalar keltirilgan.
Ko‘rinadiki, Tazkira janri Sharq xalqlarining madaniy
dunyosini, ma’naviyatini o‘rganishda, uni dunyo afkor ommasiga
tanishtirishda qimmatli manbalardir. Mazkur janrni chuqur
tadqiq etish musulmon sharqi ayollarining ijtimoiy hayotdagi
o‘rnini belgilashda muhimdir. Tashqaridan qaraganda, musulmon
ayollarining erki cheklangandek ko‘ringan. Lekin aslida mamlakat
va millatning ichki hayotida ularning o‘rni nihoyatda katta bo‘lgan.
Buni biz o‘rgangan ayrim ijodkor ayollar faoliyati tadqiqidan
ham ko‘rishimiz mumkin. Sharq ayollari tafakkur qamrovi keng,
kitobxonlik darajasi yuksak va ijtimoiy taraqqiyotda faolligi bilan
ajralib turgan. Shunday ekan, musulmon sharqidagi faol, ijodkor
ayollar faoliyatini o‘rganish adabiyotshunoslik, tarix va ilm-fandagi
dolzarb masalalardan hisoblanadi. Ular bilan yaqindan tanishish
zamonamiz ayollarini yanada faolroq, ijodkorroq, kitobxonroq
bo‘lishga yetaklaydi. Momolarimiz hayoti bizga ulkan saboqlar
beradi.
Adabiyotlar
Bobur Zahiriddin Muhammad (2002). Boburnoma. Toshkent: Fan
nashriyoti.
Navoiy Alisher (1991). Xamsa. Farhod va Shirin. MAT, 8-tom. Toshkent: Fan
nashriyoti. .
Navoiy Alisher (1997). Majolis un-nafois. MAT. 13-tom. Toshkent: Fan
nashriyoti.
Navoiy Alisher (2001). Nasoyim ul-muhabbat. MAT. 17-tom. Toshkent: Fan
nashriyoti.
Faxri Hiraviy (2014). Javohir ul-ajoyib. Toshkent: “Mumtoz so‘z” nashriyoti.
Alimbekov Adham (2022). Ey do‘st, muhabbatning umri tuzoqdir. Toshkent:
Sharq yulduzi. 2/22.
Gulzoda, S. (2023). BOBUR VA JADIDLAR IJODIDA VATANPARVARLIK
G
‘OYALARI
MUSHTARAKLIGI.
Роль
наследия
Захириддина Мухаммада Бабура в развитии восточной
18
Iqboloy ADIZOVA
государственности и культуры, 1(1).
Хамроева, О. Ж. (2013). ОТРЫВКИ ИЗ» BOBURNOMA» В КОЛЛЕКЦИИ
АБДУРАУФ ФИТРАТ. Theoretical & Applied Science, (6), 105-
111.
Jalolovna, K. O. (2019). THE RHYMING STUDY AT “FUNUN UL-
BALAGA”. Journal of Critical Reviews, 7(3), 2020.
Нурбой, А. (2005). Маърифат нимадир? Жаҳолат надир?.
Gulzoda, S. (2023). BOBUR VA JADIDLAR IJODIDA VATANPARVARLIK
G‘OYALARI
MUSHTARAKLIGI.
Роль
наследия
Захириддина Мухаммада Бабура в развитии восточной
государственности и культуры, 1(1).
Interpretation of works of poetess in Tazkiras
Iqboloy Adizova
1
Abstrakt
This article is dedicated to the study of the life and work of female
poets in the Eastern Tazkiras of the XV
th
and XVI
th
centuries. Navoi’s works
such as “Majolis un-nafais”, “Nasayim ul-muhabbat”, “Hayrat ul-abror”,
“Farhad and Shirin” clearly showed his respectful attitude towards the
women of the Islamic world and his time. But in the Eastern Muslim world,
the work of female poets was not covered in a special book until the XV
th
century. The information about them has reached us through the attached
tazkiras and some works. But from the second half of the XVI
th
century,
special paintings dedicated to female artists began to appear. The first
example of such a special tazkira is “Javahir ul-Ajayib”. It was created in
1554-1555 by Fakhri Hirawi, she translated Navoi’s tazkira of “Majolis un-
nafois” into Persian language, author of several tazkiras. The work consists
of Preface and Main part. It contains information about 31 female poets.
In the article, on the basis of the “Javahir ul-Ajayib” essay, the work and
activities of Eastern poets of the XVth-XVIth centuries are researched, and
important scientific conclusions are reached. In addition, opinions are
expressed about the works of “Tazkirat ul-khavatin” covering the activities
of 286 poetesses, “Tazkirat un-nisa” which provides information about
140 female artists.
Key words:
tazkira, arifa, poetess, literary process, preface, praise,
na’t, literary environment, diwan, nazira, zullisonayn.
1
Adizova Iqboloy Istamovna
– Doctor of philological sciences, professor, Tashkent
State University of Uzbek Language and Literature named after Alisher Navoi.
E-mali:
ataullo98@mail.ru; iqboloya9@gmail.com
ORSID ID:
0000 – 0002 – 3685 9955
For citation:
Adizova, I. 2024. “Interpretation of works of poetess in Tazkiras”.
O’zbekiston: til va madaniyat.
2 (2): 4-20.
19
Tazkiralarda shoiralar ijodining talqini
References
Bobur Zahiriddin Muhammad. 2002. Boburnoma. Toshkent: Fan nashriyoti.
533. Toshkent.
Navoiy Alisher. 1991. Xamsa. Farhod va Shirin. MAT, 8-tom. Fan nashriyoti.
Toshkent.
Navoiy Alisher. 1997. Majolis un-nafois. MAT. 13-tom. Fan nashriyoti.
Toshkent.
Navoiy Alisher. 2001. Nasoyim ul-muhabbat. MAT. 17-tom. Fan nashriyoti.
Toshkent.
Faxri Hiraviy. 2014. Javohir ul-ajoyib. “Mumtoz so‘z” nashriyoti. Toshkent.
Alimbekov Adham. 2022. Ey do‘st, muhabbatning umri tuzoqdir. Toshkent:
Sharq yulduzi. 2/22.
Gulzoda, S. (2023). BOBUR VA JADIDLAR IJODIDA VATANPARVARLIK
G
‘OYALARI
MUSHTARAKLIGI.
Роль
наследия
Захириддина Мухаммада Бабура в развитии восточной
государственности и культуры, 1(1).
Хамроева, О. Ж. (2013). ОТРЫВКИ ИЗ» BOBURNOMA» В КОЛЛЕКЦИИ
АБДУРАУФ ФИТРАТ. Theoretical & Applied Science, (6), 105-
111.
Jalolovna, K. O. (2019). THE RHYMING STUDY AT “FUNUN UL-
BALAGA”. Journal of Critical Reviews, 7(3), 2020.
Нурбой, А. (2005). Маърифат нимадир? Жаҳолат надир?.
Gulzoda, S. (2023). BOBUR VA JADIDLAR IJODIDA VATANPARVARLIK
G
‘OYALARI
MUSHTARAKLIGI.
Роль
наследия
Захириддина Мухаммада Бабура в развитии восточной
государственности и культуры, 1(1).
20
Iqboloy ADIZOVA
