ISSN 2181-922X 4
—
32
ZAMONAVIY ADABIYOT MUAMMOLARI
Adabiy qahramon obrazi
Abdulla ULUG‘OV
1
Abstrakt
“Adabiy qahramon” deganda, birinchi navbatda, badiiy asarlardagi
inson obrazi nazarda tutiladi. “Adabiy qahramon” esa hamisha
adabiyotshunoslikda muhim muammolardan biri sanaladi. Badiiy
asarlarda kishilar obrazi hayot voqealari jarayonida, xayol-tasavvurdagi
olam ichida ko‘rsatiladi. Ular fe’l-atvori, xatti-harakatiga ko‘ra bir-biridan
ajralib turadi. She’riy, nasriy va drama turiga mansub asarlardagi kishilar
obrazi o‘ziga xos xususiyatlari bilan e’tiborni tortadi.
Adabiy qahramon obrazi badiiy asarning tarkibiy qismini tashkil
etuvchi, uning syujeti va kompozitsiyasini belgilovchi juda ko‘p omillar
bilan bevosita bog‘lanib ketadi. Xususan, syujet tizimida voqealarni
tahlil qilganda, hodisalar ro‘y beradigan zamon va makon to‘g‘risida
so‘z yuritilganda, muallif maqsadi va asar g‘oyasi xususida mulohaza
bildirilganida, albatta, hikoya, qissa, roman, drama, komediya, tragediya,
doston, afsonadagi adabiy qahramon obraziga e’tibor qaratiladi.
Urg‘ulanayotgan hayot hodisalari qanday yoritilgani adabiy qahramon
obrazi qanaqa gavdalantirilganidan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Adib,
shoir, dramaturgning ijodkor sifatidagi mahorati ham, asarning badiiylik
darajasiga ham unda adabiy qahramon obrazi qanday aks ettirilganiga
qarab baho beriladi.
Har bir asarning o‘ziga xosligi, o‘z-o‘zidan ayonki, undagi adabiy
qahramon obrazida ko‘rinadi. Badiiy asar “sahna”sida bir emas, bir necha
adabiy qahramon harakatlanadi. Ular voqealar jarayonidagi ishtiroki
darajasi, syujet tizimidagi hodisalarda tutgan o‘rniga ko‘ra, shartli tarzda,
“bosh qahramon”, “asosiy qahramon”, “ikkinchi darajali qahramon” tarzida
ajratiladi. Asarda diqqat markaziga qo‘yilgan muammo ularni bir-biri bilan
o‘zaro bog‘lab turadi. Adabiy qahramonlarning har biri o‘zining faoliyati
bilan diqqat qaratilgan muammoning muayyan jihati, qaysidir qirrasini
yoritadi. Ular asosiy adabiy qahramonning xarakteri xususiyatlari namoyon
bo‘lishiga o‘z hissasini qo‘shadi.
1
Ulug’ov Abdulla O‘zbekovich
– filologiya fanlari nomzodi, professor, Alisher
Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti.
E-mail:
aulugov@navoiy-uni.uz; ulugovabdulla05121960@gmail.com
ORCID ID:
0000-0002-7013-400X
Iqtibos uchun:
Ulug’ov, A. 2024. “Adabiy qahramon obrazi”.
O‘zbekiston: til va
madaniyat
. 1 (2): 4-32.
4
Uzbekistan: Language and Culture 2024/1(2)
Mazkur maqolada badiiy asarlarda inson obrazi qanday aks
ettirilishi to‘g‘risida mulohaza yuritiladi.
Kalit so‘zlar:
inson, bosh qahramon, asosiy qahramon, ikkinchi
darajali qahramon, personaj, xarakter, badiiy asar, ijtimoiy hayot, muallif
maqsadi, asar mavzusi, asar g‘oyasi.
Adabiy asarlardagi qahramonlarning barchasi ham, albatta,
kishiga birday ta’sir etmaydi. Voqealar markazida turgan, xarakter
darajasiga ko‘tarilgan, o‘z taqdir-qismatining chigalliklari, ziddiyatli
o‘y-kechinmalari bilan o‘ylantira oladigan adabiy qahramonlargina
diqqatni jalb etadi. Chunki ular kechmish-kechirmishlari, o‘y-
kechinmalari bilan kishilarning hayot murakkabliklari to‘g‘risidagi
tasavvurini kengaytiradi. Shuning uchun Rabindranat Thokur:
“Adabiyot yordamida biz boshqa odamlar bilan ma’naviy yaqin-
ligimizni his qilishimiz mumkin. Adabiyot hissiyotlarimizni ma’lum
yo‘lga solib turadi, yuragimizni boshqa odamning yuragiga hamnafas-
hamdard bo‘lib qattiqroq urishga undaydi, qalbimizni yangi hayotga
da’vat qiladi, uni tobora baquvvat qiladi” deydi [Tagor. 1965, 253].
Adabiyot avvalo adabiy qahramonlari tufayli shunday ta’sir kuchiga
erishadi. Biz adabiy qahramonlar sabab o‘zimiz, mavjud hayotimiz
to‘g‘risida o‘ylab ko‘ramiz, har birimizning quvonchimiz, qayg‘umiz
boshqalarga bevosita bog‘liqligini anglaymiz. Mashhur adib Jeyms
Joysning “Navqiron san’atkorning siyrati” romanida adabiy qahramon
bilan kitobxon o‘rtasidagi bog‘liqlik tahlil qilinib, jumladan: “Eskirib
to‘zigan kitobni – “Graf Monte-Kristo”ning tarjimasini o‘qishga
beriladi. Bu qayg‘uli qasoskor obrazi uning tasavvurida bolaligida
xayol qilgan tushunarsiz va qo‘rqinchli narsalarga bog‘lanib ketardi.
Kechalari u mehmonxonadagi stol ustida qog‘ozga ko‘chiriladigan
suratlardan, qog‘oz gullar, rangli yupqa qog‘ozlar va shokolad
o‘raydigan yaltiroq qog‘oz tasmachalardan oroldagi vahimali g‘or
shaklini yasardi. Keyin bu inshootning soxta yaltiroqligidan yuragi
siqilib, buzib tashlardi va shundan ko‘z o‘ngida Marselning yorqin
manzarasi, quyosh nurlari to‘kilib turgan bog‘ tevaragidagi to‘siqlar
va Mersedes paydo bo‘lardi” [Joys. 2007, 3-98] deyiladi.
Adib, shoirning hayoti, tarjimayi holi yoki uning asari
to‘g‘risida gap ketganda u o‘z-o‘zidan shu ijodkor yaratgan adabiy
qahramonga borib bog‘lanadi. Chunki adabiy qahramon ijodkorning
shaxs sifatidagi olamini namoyon etib, uning inson dunyosini
qanchalik anglashini, asarining ahamiyatini aniq ko‘rsatib beradi.
Shuning uchun Abdulla Qodiriy to‘g‘risida so‘z yuritilganda beixtiyor
u yaratgan Otabek, Kumush, Anvar, Ra’no kabi adabiy qahramonlar
ta’riflanadi. Yoki Aleksandr Pushkinning tarjimai holini Yevgeniy
5
Adabiy qahramon obrazi
Onegin, Tatyana, Rabindranat Thakur dunyosini Gora, Kamola
singari adabiy qahramonlarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Fyodor
Dostoyevskiy deganda xayolda atrofdagi kishilarning fe’l-atvori,
o‘zaro munosabatlari tufayli iztirob chekkan Mishkin, Raskolnikov,
Muxtor Avezov deganda qozoq elining dardi, tashvishi bilan
yashagan, gumanist shoir Abay siymosi jonlanadi.
Ertak, afsona, rivoyatlardagi qahramonlarning favqulodda
qobiliyati, xatti-harakatida odamlarning orzu-istaklari aks
etadi. Shuning uchun ham Abu Nasr Forobiy: “Inson afsonalar,
latifalar va xalq rivoyatlarini bilishdan ham quvonib, huzur oladi”
deydi. Haqiqatan, har bir odam o‘zicha orzu qiladi. Ertak, doston
qahramonlarining intilishida o‘zining orzulariga monand jihatlarni
ko‘rganida zavqlanadi. Qahramonlar ezgu niyatlariga erishganida
xursand bo‘ladi. Chunki har qanday odamning tabiatida, fe’l-atvori
qanday bo‘lishidan qat’i nazar, ezgulikka xayrixohlik hissi ustun
turadi. Ertak, dostonlarda, asosan, ezgulik bilan yovuzlik o‘rtasidagi
kurash ko‘rsatiladi va ular, albatta, ezgulikning yovuzlik ustidan
g‘alaba qozonganini ta’kidlash bilan yakunlanadi. Shu boisdan ertak,
dostonlar hammani qiziqtiradi. Ularning g‘aroyib qahramonlari
hech kimni befarq qoldirmaydi.
“Xamsa” dostonlaridagi adabiy qahramonlar ham mavhum
qiyofalar emas. Ular ham boshqa odamlar singari muayyan makon
va zamonda yashab ulg‘ayadi, mushkul vaziyatlarga tushib, chorasiz
qolganida iztirob chekib azoblanadi. Firdavsiy, Nizomiy, Navoiyning
qahramonlari xuddi hayotdagi odam singari Rustam, Suhrob, Xusrav,
Dilorom, Layli, Qays, Farhod, Shirin, Bahrom, Iskandar deb aniq
bir ism-nom bilan ataladi. Arastu so‘z san’ati va tarix o‘rtasidagi
tafovut to‘g‘risida mulohaza bildirarkan: “Poeziya qahramonlarga
ism qo‘yish orqali umumiylikka intiladi” [Aristotel 1980, 152]
deydi. Haqiqatan, muayyan ismli qahramonning fe’l-atvori,
kechinmalarida bir kishining emas, ko‘pchilikka xos xususiyatlar
ko‘rinadi. Ular xuddi tirik kishilar kabi boshqalar bilan muloqot,
munosabatda bo‘lishib, shu jarayonda turli muammolarga duch
kelishadi. Ularni qiynagan iztirob va muammolar har bir davrning
mavjud turmush voqeligiga ko‘p jihatdan muvofiq keladi. Vaqt o‘tishi
bilan kishilarning libosi, turmush tarzi o‘zgarib boradi. Ularning
dunyoqarashida ham muayyan yangilanishlar yuz beradi. Ammo
bu bilan insonning asl tabiati butkul o‘zgarib ketmaydi. Barcha
davrlarda ham shaxsiy manfaat kishilarni harakatlantiruvchi asosiy
omil bo‘lib qolaveradi. Xalq og‘zaki ijodi namunalarida ham, ko‘hna
yozma asarlarda ham, zamonaviy asarlarda ham inson tabiatining
6
Abdulla ULUG‘OV
mana shu mangu o‘zgarmas tabiati xususida so‘z yuritiladi. Shuning
uchun turli davrlarga mansub asarlar hamisha barchani qiziqtiradi.
Chunki ming yil avval yashab o‘tganlar bilan bugungi odamlar fe’l-
atvori jihatidan ajdodlaridan tubdan farq qilmaydi. Hozirgi odamlar
ham xuddi olis ajdodlari singari orzu-havas qiladi, sevadi, to‘siqlarga
uchraydi, iztirob chekadi, hasad o‘tida yonadi, o‘ch olish payiga
tushadi, kimnidir do‘st bilib yanglishadi. Adabiyot paydo bo‘lganidan
buyon unda insonning mana shu sirli tilsim dunyosi ko‘rsatiladi.
Shu boisdan qaysi zamonda yaratilganidan qat’i nazar, adabiy
qahramonlar inson tabiati va murakkabliklari to‘g‘risida tasavvur
beradi va ular barcha zamonlarda kishilar uchun o‘ziga xos ko‘zgu
bo‘la oladi.
Kishining ichki olamini hech qanday oyna, ko‘zgu ko‘rsatib
berolmaydi. Odam esa toki o‘zi ko‘rmaguncha, his qilmaguncha
boshqalarning ta’rif-tavsifidan qanoatlanmaydi. Chunki bosh-
qalarning bahosida subyektiv munosabat ustun turadi. Inson
oyna-ko‘zguda o‘zining tashqi qiyofasini to‘liq ko‘rolmaganidek,
fe’l-atvorini ham boshqalarning istagi, taklifi yoki talabiga muvofiq
o‘zgartirolmaydi. Kishi fe’l-atvoridagi illat, nuqsonlarni o‘zi
anglab yetmaguncha, ulardan xalos bo‘lolmaydi. Boshqalarning
tanqidlari uni tuzatishdan ko‘ra ko‘proq asabiylashtiradi, ruhan
azoblaydi. Haqiqatni bilish, o‘zini anglash g‘oyat mashaqqatli
kechadi. Ayni hodisa g‘oyat murakkab, sirli jarayon ekanligi
bois har bir odam qiynaladi, ikkilanadi, yanglishib xato qiladi.
Adabiy qahramonlar har bir kishining qilgan ishlari, fe’l-atvori,
boshqalar bilan muomala-munosabati to‘g‘risida o‘zicha o‘ylab
ko‘rishi, mushohada yuritishi uchun vosita bo‘la oladi. Ular ayni
shu jihati bilan amaliy ahamiyat kasb etadi. O‘quvchi, tomoshabin
Navoiy, Shekspir, Dostoyevskiy, Tolstoy kabi mutafakkirlarning,
Cho‘lpon, A.Qodiriy, A.Qahhor kabi adiblarning asarlari, ular
asosida yaratilgan spektakl, filmlardagi qahramonlarni jonli, tirik
odam sifatida tasavvur qiladi. Chunki ularning ruhiy holatlari
tasviri, Fitrat ta’kidlaganidek, “tirikchiligimizda bo‘lib turg‘an
ko‘p voqealarning qorong‘u puchmoqlarini oydinlatib ko‘rsatadir.
Yomonlig‘i tuzukkina sezilmagan ko‘p odatlarimizni butun foje’
natijalari bilan gavdalantirib, o‘zimizga ko‘rsatadir. Shuning uchun
hikoya hayotda muhim o‘rin tutadi... Ro‘monlarda esa asarning
qahramoni yo qahramonlari qaysi zamonda, qaysi muhitda, qaysi
jamiyatda yashagan bo‘lsalar, shularning urf-odat, qonun, tilak,
havas, orzu, kamchilik, axloq, e’tiqodlari ingichka ham keng suratda
tasvir etiladir” [Fitrat. 2006, 84-85].
7
Adabiy qahramon obrazi
Borliqdagi barcha narsa-hodisalar, harakat, o‘zgarishlar o‘z-
o‘zicha emas, inson tufayli ma’no, mazmun kasb etadi. Inson va uning
hayotiga daxldor bo‘lmagan hodisalar hech qanday ahamiyat kasb
etmaydi. Adabiy asarlarda turli tabiat hodisalari inson dunyosini
ko‘rsatish uchun fon, vosita, maydon vazifasini o‘taydi. Adabiyotda
nafaqat tabiat hodisalari, balki xudolarning ham kishilarga
ko‘maklashishi to‘g‘risida so‘z yuritiladi. Hindlarning “Ramayana” va
“Mahobxorat” eposida, Homerning “Iliyada” va “Odisseya” asarida
xudolar odam qiyofasida tasvirlanadi. Ular xuddi odamlar singari
hayot kechirishadi va jismoniy kuch, sog‘liq va go‘zallikni eng oliy
qadriyat deb qarashadi. Ma’budalarning harakat, istak, kayfiyatlarida
ham odamlarga xos xususiyat yaqqol seziladi. Masalan, yunon
adabiyotining eng qadimgi namunalaridan biri, Troya turkumidagi
“Kipriya” poemasida Troya urushi oddiy ginadan boshlangani
ma’lum qilinadi. Dengiz ma’budasi Fetidaning nikoh to‘yiga adovat
xudosi Eridani taklif qilishmaydi. U bundan qattiq ranjiydi va o‘ch
olish istagida alam bilan bazmgohda hozir bo‘lganlar o‘rtasiga oltin
olma tashlaydi. Gera, Afrotida va Afina “sohibjamolga” degan yozuv
bitilgan ushbu oltin olmani olmoqchi bo‘lishadi. Chunki ularning har
biri o‘zini “go‘zallar malikasi” sanaydi. Ular oltin olma tufayli bir-
biriga murosasiz dushmanga aylanadi. Ma’bud va ma’budalar bir-
biridan ranjib, Fetidaning to‘yida janjal boshlanadi va hammaning
ko‘nglini alam, adovat egallaydi va muhtasham shahar Troya vayron
bo‘ladi. Hind adabiyotining qadimiy yodgorliklari “Ramayana”,
“Mahobxorat” dostonlarida ham ma’bud va ma’budalarning bir-
biriga adovat qilishi va bundan odamlar jabr ko‘rishi naql qilinadi.
Qadimgi ertak, afsona, rivoyatlarda kishilar hayotiga daxldor barcha
hodisalarning o‘z xudosi borligi, bu xudolar xuddi insonlar kabi
arzimas, mayda-chuydalar sabab, bir-biri bilan nizolashib qolishi
to‘g‘risida so‘z yuritiladi. Ertak, rivoyatlar, antik adabiyotning
“Iliyada”, “Odisseya”, “Ramayana”, “Mahobxorat” kabi namunalari
insoniyat badiiy tafakkuridagi eng dastlabki obraz xudo bo‘lganligi,
odamlar ma’budlarni o‘zlariga o‘xshash qiyofada tasavvur qilga-
nidan dalolat beradi.
Kishilar xayol, tasavvurlaridagi olamgagina emas,
tabiat hodisalariga ham o‘z fe’l-atvorlariga xos xususiyatlarni
“singdirishadi”. Shu boisdan ular koinotning yaralishi, yerning
paydo bo‘lishini o‘zlarining o‘zaro munosabatlari asosida tasavvur
qilishib, yer va osmon, suv va olov, shamolning odamlar singari
harakat qilishi, yashashi haqida rivoyat, afsonalar to‘qishgan.
Ertak, dostonlarda xudolar, farishtalar, yer, osmon, suv, shamol,
8
Abdulla ULUG‘OV
momaqaldiroqning odamlar singari so‘zlashi, harakat qilishi ham
inson azaldan adabiyotning asosiy adabiy qahramoni bo‘lganligi va
uning hayoti hamisha bosh mavzu bo‘lib kelganini bildiradi.
Adabiyotda inson timsoli adabiy qahramon sifatida hozirgi
ko‘rinishiga erishguncha juda uzoq zamonlar o‘tgan. Masalan,
Fyodor Dostoyevskiy asarlarida adabiy qahramon qiyofasi: “Chol
bukchayganicha xuddi yog‘och oyoqda yurgandek zaif oyoqlari
bilan bitta-bitta qadam tashlab, hassasi bilan trotuar toshlarini
asta-asta urib, konditer do‘koniga yaqinlashaverdi. Men umrimda
bunday g‘alati, beo‘xshov gavdani ko‘rgan emasman. Bundan ilgari
ham, Miller do‘konida u bilan uchrashib qolgan paytlarimda ham
unga rahmim kelib, yuragim ezilardi. Novcha bo‘yi, egilgan yelkasi,
sakson yoshli kishining murdasimon basharasi, chok-chokidan
so‘kilib ketgan eski paltosi, faqat gardanidagi oq emas, oq-sariq bir
tutam sochi qolgan taqir boshi, uning burab yurgizib yuborilgandek
harakat qilishi – bularning hammasi uni daf’atan ko‘rgan har qanaqa
kishini ham hayratga solardi, haqiqatan ham bu oshini oshab, yoshini
yashab bo‘lgan kimsasiz, g‘arib ko‘rinishidagi o‘z nazoratchilaridan
qochib ketgan jinniga o‘xshagan chol ko‘zga g‘alati ko‘rinadi. Uning
haddan ziyod oriqligi meni yana ham ajablantirar, badanida et
degan narsa yo‘q. Terisi borib ustixoniga yopishgandi. Atrofi ko‘m-
ko‘k ko‘karib ketgan, katta-katta, lekin nursiz ko‘zlari to‘g‘riga qarab
tikilganicha turaverardi” [Dostoyevskiy 1996, 4-5] deb ko‘rsatiladi.
Arab xalqining “Ming bir kecha”sidagi “Aloviddin va sehrli chiroq”
ertagi adabiy qahramoni esa: “Qadim zamonda Xitoy viloyatlaridan
birida yashagan kambag‘al bir tikuvchining Aloviddin ismli o‘g‘li bor
ekan. Bu bola sayoq va bebosh ekan. O‘n yoshga yetganida otasi hunar
o‘rgatmoqchi bo‘libdi. Lekin qashshoq bo‘lgani sababli, o‘g‘lini biror
ustaga shogirdlikka bera olmabdi. Shuning uchun Alovuddinga ham
o‘z hunarini o‘rgatishga ahd qilib, tikuvchilik do‘koniga olib ketibdi.
Aloviddin sayoq bola emasmi, kun-uzzu kun o‘ziga o‘xshash bebosh
ko‘cha bolalari bilan sandiroqlashdan qo‘li bo‘shamas, do‘konida bir
soat ham, hatto, bir daqiqa ham o‘tirolmas, otasi kiyim buyurtiruvchi
biron mijoznikiga ketdi deguncha, do‘konni tashlab, haligi sho‘x
bolalar bilan o‘ynagani ketar ekan” [Dostoyevskiy 1996, 4-5] deb
tanishtiradi.
Ertak, afsona, dostonlarda adabiy qahramonlarning bu
tarzda sodda, oddiy gavdalantirilishi o‘tmishda kishilarning borliq
hodisalari va inson olami to‘g‘risidagi juda o‘ziga xos tushuncha,
tasavvurga ega bo‘lishganidan dalolat beradi. Ularning “Bor ekan-
da, yo‘q ekan, och ekan-da, to‘q ekan” deb boshlanishi hamda
9
Adabiy qahramon obrazi
ularda hayot haqiqatiga mutlaqo mos kelmaydigan voqealarning
naql qilinishi ham olis ajdodlarimiz hozirgi odamlardan ko‘ra
ancha ishonuvchan bo‘lganini bildiradi. Firdavsiy, Nizomiy, Navoiy,
Fuzuliy dostonlari, Hofiz Sheroziy g‘azallarida, Shekspir, Gyote
tragediyalarida, Fyodor Dostoyevskiy, Lev Tolstoy romanlari, Anton
Chexov, Ivan Bunin, Abdulla Qahhor hikoyalaridagi qahramonlar
obrazi ertak, dostonlardagi qahramonlar obrazi bilan taqqoslansa,
badiiy tafakkur inson timsolini gavdalantirishda uzoq asrlar
mobaynida asta-sekinlik bilan o‘zgarib, takomillashib borgani ayon
bo‘ladi.
Folklor asarlarida, qadimgi eposlarda adabiy qahramonlar-
ning qiyofa, ko‘rinishi ayrim mubolag‘alar bilan tavsiflanib, ularning
kechmishlari oddiygina bayon etiladi. Inson obrazini gavdalanti-
rishda barcha xalqlar adabiyoti tarixida kuzatiladigan bu holat
to‘g‘risida Abdurauf Fitrat bunday deydi: “Eski yozg‘uvchilarimiz...
bir hikoya yozganda “ammor uyyoni axbor va noqiloni osor andoq
rivoyat qilurlarkim” deb hikoya qahramonlarining tug‘ilish kunidan
boshlab o‘limiga qadar bo‘lib o‘tgan voqealarni bir yo‘sunda, bir
turli qilib qatorlab tizar edilar. Bu turli yozilgan hikoyalar, dostonlar
bir turli, bir tusda, o‘zgarishsiz, harakatsiz yurub borg‘ani uchun
o‘quvchilarni bezdirar, miyaga og‘irlik qiladir”. Haqiqatan ham
ertak, dostonlardagi qahramonlar obrazi XIX-XX asr adabiyotidagi
adabiy qahramonlarga taqqoslansa, ularda inson olami, uning
ruhiy kechinmalari, kayfiyat, holatlari shunchaki bayon qilingani
ayon bo‘ladi. Albatta, barcha asarlarda ham qahramonlar qiyofasi,
ruhiy kechinmalari Fyodor Dostoyevskiy yoki Rabindranat Thokur
romanlari yoki Ivan Buninning hikoyalaridagidek turli tashbeh,
taqqoslashlar vositasida yorqin tasvirlanmaydi. Aksariyat asarlarda
qahramonlarning holati, kechmish-kechirmishlari xuddi ertak,
afsonalardagidek oddiygina qilib bayon etiladi. Jumladan, Abdulla
Qahhorning “Bemor” hikoyasida qahramonning ahvoli to‘g‘risida:
“Sotiboldining xotini og‘rib qoldi. Sotiboldi kasalni o‘qitdi-bo‘lmadi,
tabibga ko‘rsatdi. Tabib qon oldi. Betobning ko‘zi tinib, boshi
aylanadigan bo‘lib qoldi. Baxshi o‘qidi. Allaqanday bir xotin kelib,
tolning xivchini bilan savaladi, tovuq so‘yib qonladi... Bularning
hammasi, albatta, pul bilan bo‘ladi. Bunday vaqtlarda yo‘g‘on
cho‘ziladi, ingichka uziladi” [Qahhor. 1987, 289] deyilgan. Jimjimador,
nozik, nafis tasvirlardan xoli bunday bayon shakli ertaklarda ham
kuzatiladi. Jumladagi, “Malikayi Husnobod” ertagi: “Zamonlarning
zamonida, qadimda bir zolim podshoh bor ekan. Podshohning bir
qizi bo‘lgan ekan. Onasi bir kambag‘alning qizi ekan. Sohibjamolbibi
10
Abdulla ULUG‘OV
haddan ziyoda chiroyli, oy desa og‘zi, kun desa ko‘zi bor, shaq-shaqam
jamoli o‘n to‘rt kechalik oyni xira qilar ekan. Suv ichsa tomog‘idan,
sabzi yesa biqinidan ko‘rinar ekan...” [Sharq xalqlari ertaklari 1994,
12] deb boshlanadi.
Ertak, rivoyat, dostonlarda adabiy qahramonlar timsolida
kishilar fe’l-atvorining muayyan jihati yoritilib, ular “oq” yoki “qora”
bo‘yoqlarda gavdalantiriladi. Ularda, asosan, podshohlar, vazirlar,
qozilar, boshqa amaldorlar asosiy qahramon sifatida ko‘rsatilgan
hamda ular shafqatsiz, zolim, makkor, mansab-martaba, maishatga
o‘ch kimsa sifatida tavsiflanadi. “Malikayi Husnobod” ertagida ham
boshdanoq podshohning zolimligi alohida ta’kidlanadi. Folklor
asarlari va qadimgi eposlarda hukmdorlar, amaldorlarning asosiy
qahramon qilib ko‘rsatilishi azaldan ularga jamiyatning yuqori
tabaqasi sifatida qarab kelinishi, ular hammaning diqqat markazida
bo‘lishi, ko‘pchilik ularni o‘zidan ustun deb bilib, havas qilishi
bilan bog‘liqdir. O‘tmishda ham kishilar yuqori tabaqa vakillariga
yaqinlashishga intilgan, har jihatdan ularga taassub qilgan. Azaldan
podshohlar, vazirlar hayoti boshqalar uchun g‘aroyib qiziqarli
ko‘ringan. Shuning uchun ular ko‘pgina asarlarda asosiy qahramon
sifatida ko‘rsatilgan. Qizig‘i shundaki, bu asarlarda asosiy e’tibor
hukmdorlar, amaldorlar hayotidagi quvonch, shodliklarni emas,
ziddiyat, fojialarni yoritishga qaratilgan. Chunki insonning asl
qiyofasi, u shoh bo‘ladimi yoki gado, mushkul vaziyatlarda yaqqol
namoyon bo‘ladi. Odamlar qadimdan turmushdagi ko‘pgina
muammolar uchun hukmdorlar, amaldorlar aybdor. Turmushdagi
jamiki norasolik, adolatsizlik amaldorlar va hukmdorlarning
zimmasiga mas’uliyatni his qilmasligi, boshqalarning emas, o‘zining
manfaati, maishatini o‘ylashidan kelib chiqadi, deb o‘ylashgan. Shu
tufayli ertak, dostonlarda yuqori tabaqa namoyandalarining shon-
shuhrat, mansab-martaba, boylikka o‘chligini ko‘rsatish asosiy
maqsadga aylangan. Aslida ham takabburlik, shuhratparastlik,
mansabparastlik kabilar hukmdorlar, amaldorlar fe’l-atvorida
muhim o‘rin tutadi. Ularning turmush tarzini ushbu xususiyatlarda
ayro holda tasavvur qilib bo‘lmaydi. Hukmdorlar, amaldorlar fe’l-
atvorida ayni xususiyatlar ustunligi bilan boshqalardan ajralib turadi.
Qadimgi eposlar va “Shohnoma”da ham Shekspir tragediyalari va
“Xamsa” dostonlarida ham hukmdorlarning shu insoniy ojizligi
ta’kidlanadi. Oybekning “Navoiy”, Odil Yoqubovning “Ulug‘bek
xazinasi” va “Ko‘hna dunyo” romanlarida ayni shu muammo
yoritiladi. Ertak, dostonlarda turli qahramonlarning kechmish-
kechirmishlarini naql etish asosida ijobiy xulosa chiqarish asosiy
11
Adabiy qahramon obrazi
o‘rin tutadi. “Bemor” singari asarlarda esa ziddiyatli voqealar ichida
turgan qahramonning holat, kechinmalarini ko‘rsatishga ko‘proq
e’tibor qilinadi. Jumladan, ushbu hikoyada qahramonlar holati
quyidagi tarzda ko‘rsatiladi: “To‘rt yashar qizchasi qo‘liga ro‘molcha
olib, opasining yuzini karaxt, nimjon, xira pashshalardan qo‘riydi;
ba’zan qo‘lida ro‘molcha, mukka tushib uxlab qoladi. Hamma yoq
jim. Faqat pashsha g‘ing‘illaydi, bemor inqillaydi; har zamon yaqin-
yiroqdan gadoy tovushi eshitiladi: “Hey do‘st shaydullo, banomi
Olloh, sadaqa raddi balo, baqovli rasuli xudo...”. Bir kechasi bemor
juda azob tortdi. U har ingraganda Sotiboldi chakkasiga burov
solingan kishiday talvasaga tushar edi. Qo‘shnisi – bir kampirni
chaqirdi. Kampir bemorning to‘zigan sochlarini tuzatdi, u yoq-bu
yog‘ini siladi, so‘ngra... o‘tirib yig‘ladi.
– Begunoh go‘dakning saharda qilgan duosi ijobat bo‘ladi,
uyg‘oting qizingizni! – dedi.
Bola anchagacha uyqu g‘ashligi bilan yig‘ladi, keyin otasining
g‘azabidan, opasining ahvolidan qo‘rqib, kampir o‘rgatgancha duo
qildi:
– Xudoyo ayamdi daydiga davo beygin...” [Qahhor 1987, 290].
Hikoyaning ayni o‘rinlari kishiga “Xo‘rlangan va haqoratlanganlar”,
“Anna Karenina” singari mumtoz asarlar singari ta’sir ko‘rsatadi.
Chunki o‘zbek adibi ushbu hikoyasida kambag‘alligi tufayli nochor
qolgan kishilarning ayanchli ahvolini o‘ziga xos uslubda juda aniq
gavdalantirgan. Abdulla Qahhorning “O‘g‘ri”, “Anor”, “Dahshat”
hikoyalarida ham qahramonlar qismati orqali hayotda hamma
ham e’tibor qilavermaydigan oddiy voqealar qiziqarli, sermazmun,
hissiyotlarga boy qilib tasvirlanadi. Adib Qobil bobo, Turobjon, Unsin
kabi qahramonlar timsolida ming-minglab kishilarning ayanchli
ahvolini ko‘rsatadi. Bu ajoyib asarlarni har gal mutolaa qilganda
ularning yangi qirralari ochiladi. Ular chuqur insonparvarlik ruhiga
yo‘g‘rilgan. Ushbu hikoyalarda muallifning o‘ziga xos uslubi yorqin
namoyon bo‘lgan. O‘quvchi “O‘g‘ri”, “Anor”, “Bemor”, “Dahshat” kabi
asarlar qahramonlari holatini his qilish orqali hayot ziddiyatlarini
anglaydi. Adabiyotning ahamiyati ham shunda ko‘rinadi. U turli
adabiy qahramonlari orqali kishilarni tasavvur qilish, xayol surish,
mushohada yuritib, o‘z-o‘zi bilan munozara qilishga undaydi hamda
shu asosda o‘zligini anglashga intilish hissini uyg‘otadi.
Albatta, “Xo‘rlangan va haqoratlanganlar”, “Anna Karenina”
kabi ko‘p tarmoqli syujetga asoslangan asarlardagi batafsil
tasvirlar “Bemor”, “Anor” kabi hikoyalarga qaraganda adabiy
qahramonlarning tashqi qiyofasi, xarakteri xususiyatlari, ular turgan
12
Abdulla ULUG‘OV
zamon va makon manzarasi to‘g‘risida kengroq tasavvur beradi.
Ertak, dostonlardagi “Podshoh zolim, vazir dono, malika makkor,
cho‘pon dovyurak ekan” degan tavsiflar ularga qiyoslaganda bir
qadar jo‘n ko‘rinadi. Chunki zolimlik, donolik, makkorlik yoki
dovyuraklik kabi xususiyatlar oq, qora, qizil, sariq rang kabi ko‘zga
yaqqol tashlanib turmaydi. Ular kishilarning harakat, faoliyatida,
boshqalar bilan muomala-munosabatida namoyon bo‘ladi. “Gul”
deganda ham birov qizil gulni, kimdir sariq, kimdir oq gulni
xayoliga keltiradi. Yoki “piyola” so‘zini talaffuz qilgan odam uning
o‘nlarcha xilidan qay birini nazardan tutganini hech kim aniq
bilmaydi hamda u nazarda tutgan piyola boshqalar tasavvuridagi
piyola bilan aynan bir xil bo‘lmaydi. Chunki piyolaning chinni piyola,
sopol piyola, paxta gulli piyola kabi bir qancha turlari va shakllari
mavjud. Ertak, dostonlarda ham adabiy qahramonlarning “boy”,
“kambag‘al”, “zolim”, “baxil”, “saxiy” kabi sifatlar bilan jo‘n, umumiy
tavsiflanishi zamonlar o‘tishi bilan kishilarning inson to‘g‘risidagi
tasavvur, tushunchasini qanoatlantirmay qolgan. Balzak, Mopassan,
Flober, Turgenev, Dostoyevskiy, Tolstoy, Thakur kabi adiblarning
asarlarida adabiy qahramonlar tashqi qiyofasi, harakat, holatlari,
o‘y-kechinmalarining teran tasvirlanib, batafsil tahlil qilinishi badiiy
tafakkurning o‘sishi, inson dunyosini tushunishning teranlashishi
natijasida yuzaga kelgan. Kutilmaganda, to‘satdan sodir bo‘ladigan,
kishilarning istak-ifodasiga bog‘liq bo‘lmagan voqealar, uchrashuv,
to‘qnashuvlar tasodif sanaladi. Tasodiflar har bir kishining hayotida
muhim rol o‘ynaydi. Ular odamlarning bir maromda kechayotgan
hayotida keskin burilishlar hosil qilib, chigal muammolarga duch
qiladi va o‘zining fe’l-a’moli, qilgan ishlari, hayot murakkabliklari
xususida o‘ylab ko‘rishi, mushohada yuritishiga sabab bo‘ladi.
Adabiy asarlarlarda inson hayoti bilan bog‘liq ana shu muhim, sirli
hodisa qahramonlar olamiga “ko‘chiriladi”. Shuning uchun aksariyat
folklor asarlari “bir kuni...” deb boshlanadi. Chunki har qanday
voqea, jumladan, tasodif ham ma’lum bir zamonda, muayyan
makonda ro‘y beradi.
Taqdir kutilmaganda, g‘alati tarzda odamlarni bir-biriga
uchrashtirishi adabiy qahramonlarga ham “ko‘chiriladi”. Ya’ni adabiy
qahramonlar tasodifan bir-biriga duch keladi yoki tasodifan arzimas
bir voqea sabab yaqin kishilar bir-biridan uzoqlashib, ularning
munosabatlari tamoman o‘zgarib, g‘aroyib kechmishlar boshlanadi.
Odamlar hayotda taqdirning bu sirli “o‘yin”ini dabdurustdan bo‘lgani
uchun ko‘pincha sezmaydi, paytida payqamaydi. Ammo adabiy
qahramonlar taqdirida tasodiflar muhim o‘rin tutadi. Tasodiflar
13
Adabiy qahramon obrazi
tufayli ular hayotida turli burilishlar yuz beradi. “Alpomish” kabi
xalq og‘zaki ijodi namunalari, “Farhod va Shirin” singari mumtoz
adabiyot asarlari bunga misol bo‘ladi. Zamonaviy adabiyotda ham
inson obrazi xuddi shu tarzda gavdalantiriladi. Chunki so‘z san’atida
qahramonlar obrazida inson va uning hayoti odatdagidan bosh-
qacha, ta’sirchan ko‘rsatiladi. Jumladan, tasodiflar qahramonlar
hayotida hal qiluvchi ahamiyat kasb etib, yaxlit syujet “zanjir”ini hosil
qiladi. Unda turli paytda, turli joyda kechgan voqealar o‘zaro tutashib
ketadi. Adabiy qahramonlarning kechmish-kechirmishlarida inson
hayotining turli jumboq, sir-sinoatlari ko‘rsatiladi. “Tushuntirib
berish qiyin-ku, lekin gohida voqealar bir-biriga to‘g‘ri kelib qoladi,
– deydi mashhur adib Chingiz Aytmatov, – voqea ro‘y bergan joy
ham, vaqt ham, va eng muhimi, kimsalarning xatti-harakatlari ham
to‘qnashib, bularning bari taqdirni hech kutilmagan burilishlarga
burib yuboradi”.
Borliqdagi hech bir narsa boshqasiga aynan o‘xshamaydi.
Odamlar ham xuddi shunday. Ular bo‘y-basti, rang-ro‘yi, qiyofa-
ko‘rinishi, fe’l-atvori jihatidan bir-biridan alohida ajralib turadi. Bu
farq ularning xatti-harakatida ham yaqqol seziladi. Kimdir doim faol
bo‘ladi, doimo boshqalarning diqqatini jalb etadi. Aksariyat kishilar
esa oddiy, kamtarona yashab o‘tadi. Adabiy qahramonlar obrazini
yaratishda ham hayotning ana shu qonuniyatidan kelib chiqiladi.
Personajlarning ayrimlari yondosh, ba’zilari epizodik, bittasi yoki
ikkitasi esa asosiy qahramon sifatida ko‘rsatiladi. Xalq og‘zaki ijodida
ham, yozma adabiyotda ham xuddi shu kuzatiladi. Dostonlarda ham,
roman, qissa, hikoya, drama, tragediyada ham yondosh, epizodik va
asosiy qahramon bo‘ladi. Butun diqqat-e’tibor asosiy qahramonga
qaratiladi. Uning kechinmalari, xatti-harakatlari yondosh va
epizodik qahramonlarga qaraganda kengroq ko‘rsatiladi. Chingiz
Aytmatovning aksariyat asarlari, jumladan, “Asrni qaritgan kun”,
“Qiyomat”, “Oxir zamon nishonalari” romanlari asosida turli afsona
va rivoyatlar turadi va adib ularni hozirgi davrning eng dolzarb
ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-axloqiy muammolari bilan bog‘laydi.
Ulug‘ adibning “Qulayotgan tog‘lar” romanida ham dushmanlarning
fitnasi tufayli bir-biriga yetisholmagan sevishganlar to‘g‘risidagi
g‘aroyib afsonaga keng o‘rin beriladi va “Bu dostonning bosh
qahramoni, albatta, o‘sha Mangu qayliq” deyiladi.
Shu boisdan tasodiflar insoniyatning orzu-xayollari aks etgan
ertak, dostonlarda ham, hayot hodisalari haqqoniy ko‘rsatilgan
realistik asarlarda ham adabiy qahramonlarning xarakteri
xususiyatlarini gavdalantirishda boshlang‘ich nuqta, o‘ziga xos
14
Abdulla ULUG‘OV
vosita vazifasini bajaradi. “Hikoyalarda “lekin birdaniga” so‘zi tez-
tez uchrab turadi, – deydi rus adibi A.P.Chexov. – Mualliflar shunday
deyishga haqli, chunki turmushda tasodifiy hodisalar juda ko‘p”
[Chexov. 1957, 3]. Adabiyotshunos M.Baxtin ham tasodiflar adabiy
syujet yo‘nalishini belgilash va adabiy qahramonlar xarakteri
xususiyatlarini ochishda muhim ahamiyat kasb etishini, bu
folklordan yozma adabiyotga ko‘chib o‘tganligini antik davr adabiyoti
namoyandalari – Petroniyning “Satirikon”, Apuleyning “Oltin eshak”
romanlari asosida tahlil qilib ko‘rsatadi [Baxtin 1986, 148-182].
Hayotda ham kishilarning xarakteri to‘satdan yuz beradigan
hodisalarda ko‘proq namoyon bo‘ladi. Bunday paytda har qanday
kishi nima qilishini bilmay, dovdirab qoladi. Adabiy qahramonlar
timsolida insonning murakkab dunyosini gavdalantirishda
hayotning ana shu g‘aroyib sir-jumbog‘i muhim maydon vazifasini
bajaradi. Shuning uchun har bir asarda adabiy qahramon dunyosini
ochish ayni nuqtadan boshlanadi. O‘ziga xos ushbu start chizig‘i
ertak, rivoyat, dostonlarda “bir kuni”, “kutilmaganda”, “to‘satdan”
deyiladi. Folklor asarlarida undan avval, albatta, qahramonning
nomi, kasb-kori, ijtimoiy ahvoli, yoshi ma’lum qilinib, voqea kechgan
makon va zamon to‘g‘risida umumiy ma’lumotlar beriladi. Masalan,
“Alpomish” dostoni: “Burun o‘tgan zamonda, o‘n olti urug‘ qo‘ng‘irot
elida Dobonbiy degan o‘tdi. Dobonbiydan Alpinbiy degan o‘g‘il
farzand paydo bo‘ldi. Alpinbiydan tag‘in ikki o‘g‘il paydo bo‘ldi:
kattakonining otini Boybo‘ri qo‘ydi, kichkinasining otini Boysari
qo‘ydi. Boybo‘ri bilan Boysari – ikkovi katta bo‘ldi. Boysari boy edi,
Boybo‘ri esa shoy (shoh) edi, bul ikkovi ham farzandsiz bo‘ldi” deb
boshlanadi.
Qadimgi yunon tragediyalarida esa sahnaga dastlab xor
chiqqan. Xordagilar qahramon qismatini fojeasini ifoda etadigan
ohangda qo‘shiq kuylagan. Bu mungli yoki jo‘shqin, shiddatli
qo‘shiq ohangi tomoshabinlarni sahnada namoyish etiladigan fojiali
voqealarga ruhan tayyorlagan. Chunki Esxil (mil.avv. 325-456-yillar),
Sofokl (mil.avv. 496-409-yillar) kabi dramaturglarning “Zanjirband
Prometey”, “Shoh Edip” kabi tragediyalardagi qahramonlar qismati
benihoya fojiali. Prometey va shoh Edip jahon adabiyotidagi qismati
eng fojeali adabiy qahramondir. Afsonalar asosida yaratilgan
ushbu qahramonlar qismatida inson hayoti g‘oyat ta’sirchan
gavdalantirilgan. Prometey arshi a’lo mehrobidan odamlarga olovni
o‘g‘irlab keltirib, kishilarga dehqonchilik qilish, yovvoyi hayvonlarni
qo‘lga o‘rgatish, vaqtni o‘lchash, imorat-koshonalar qurish kabilarni
o‘rgatgani uchun xudolar qahriga uchraydi. Shuning uchun u
15
Adabiy qahramon obrazi
Yerdagi eng baland toqqa eltib, qoyaga zanjirband qilinadi. Har kuni
burgutlar kelib, uning ko‘kragini yorib, jigarini yeb ketadi. Shunda
ham Prometey ma’budlarga itoat etmaydi. Odamlarni omilkor,
qudratli qilib qo‘ygan Prometey, oxir-oqibatda, tog‘ qoyasi bilan
birga, Yerning qa’riga kirib ketadi. Shoh Edip esa o‘n besh yil Fivaga
hukmdorlik qilib, ikki o‘g‘il, ikki qiz ko‘radi. Ammo kutilmaganda
mamlakatga dahshatli tabiiy ofat yopirilib, ekin-tikin qurib,
hayvonlar qiriladi. Buning sababini surishtirishsa, shoh Edip asosiy
gunohkor ekanligi ayon bo‘ladi. Lekin u o‘sha paytgacha o‘z otasini
o‘ldirib, onasiga uylanib, tuzatib bo‘lmas gunohga botganini bilmaydi.
To‘satdan ro‘y bergan tasodif shoh Edipning kimligini ma’lum qiladi.
“Ali bobo va qirq qaroqchi” ertagida ham tog‘dan o‘tin yig‘ib,
bozorga eltib sotib, tirikchiligini arang o‘tkazib yurgan Ali bobo
kunlardan bir kuni to‘satdan qaroqchilar xazina yashirib qo‘ygan
joyni bilib qolgani to‘g‘risida naql qilinadi [Arab xalq ertaklari.
1990, 57]. “O‘tkan kunlar” romani qahramoni Otabek Marg‘ilonga
kelganining ikkinchi kunida poyafzal bozoriga tutash hovli
tashqarisidan oqib o‘tgan ariqdan tahoratga suv olmoqchi bo‘lganida
“shu vaqt tasodifan nima yumush bilandir mehmonxonadan chiqib
keluvchi farishtaga ko‘zi tushadi”. Abdulla Qodiriy bu tasodifiy
uchrashuvni: “Kumush ham ariq yoqasiga kelib to‘xtagan chingilin
yigitga beixtiyor qarab qoldi. Ixtiyoriy emas, g‘ayriixtiyoriy ikkisi
ham bir-birisidan bir muncha vaqt ko‘z ololmadilar. Oxirda Kumush
nimadandir cho‘chigandek bo‘ldi, yengilgina bir harakat bilan o‘zini
ichkari yo‘lak tomonga burdi. Bu burilishdan uning orqa-o‘ngini tutib
yotgan qirq kokillari to‘lqinlandilar. Kumush ichkariga qarab chopar
ekan, yo‘l ustidan ariq bo‘yida qotib turgan yigitga yana bir qarab
qo‘ydi va bu qarashda unga yengilgina bir tabassum ham hadya qildi...
Kumush ichkariga kirib, ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi, lekin Otabek yana bir
necha daqiqa yerga mixlangandek qotib turdi... Oxirda ko‘zini katta
ochib, o‘tgan daqiqada uchrashgani xayoliy go‘zalni istab xayollandi.
Biroq haqiqat boshqacha edi. Tahorat olmoq uchun ariq bo‘yiga
o‘tirdi, ammo ko‘zi xayol yashiringan yo‘lakda edi. Tahoratlanib
bo‘ldi, yana ko‘zini o‘sha tarafdan uzolmadi. Artinib olgandan keyin
yana oyoq ustida to‘xtab qoldi. Yashiringan go‘zal ikkinchi qayta
ko‘rinmadi, ehtimolki, Otabekni ipsiz bog‘lab, o‘zi qaysi burchakdan
bo‘lsa ham asirini tomosha qilar edi. Ko‘p kutdi, asr namozini qazo
qilib, kuch bilan qutidor uyidan chiqdi va shu daqiqadan boshlab,
unda muhabbat mojarosi tug‘ilgan edi” [Qodiriy. 1974, 11-98] deb
tasvirlanadi. Asr namozini ado etish niyatida tahoratlanib, namozini
o‘qiyolmay qazo qilgani Otabekning favqulodda holatga tushib,
16
Abdulla ULUG‘OV
o‘zini unutib qo‘yganini bildiradi. Inson tabiatining bu sirli hodisasi
adabiyot asarlariga azaldan asosiy mavzu bo‘lib keladi. Bu qadimiy
mavzu benihoya cheksiz, hayotning barcha muammolari bevosita
u bilan bog‘lanadi. Muhabbat mojarolari aralashmasa, har qanday
jiddiy muammo tussiz, ta’sirsiz bo‘lib qoladi. Inson qalbining bu sirli-
sehrli jumbog‘i – muhabbat to‘g‘risida hamisha gapiriladi. Lekin u
hech kimni g‘ashlantirmaydi. Aksincha hammani hamisha qiziqtiradi.
Shuning uchun Artur Shopengauer: “Har qanday dramatik asarning:
xoh tragik (fojiaviy), xoh komik (kulguli), xoh romantik, xoh mumtoz
asar bo‘lsin, qahramonlari hindistonlikmi, ovro‘polikmi, bundan
qat’i nazar, asosiy mazmuni – qahramonning sevgilisiga intilishidir.
Lirik she’riyatning yarmidan ko‘pining syujeti shundan iborat...
Asarlar bir mavzuda yo ko‘p qirrali bo‘ladimi, barchasida sevgi
ehtiroslari tasvirlanadi” deydi.
Tasodifiy uchrashuvlar odamlarni bir-biri bilan bog‘lagani
singari ular adabiy qahramonlarni ham g‘ayriixtiyoriy tarzda
yaqinlashtiradi. Ular bu uchrashuvga befarq bo‘lisholmaydi, uni
unutisholmaydi. Qahramonlar ko‘nglida dastlabki uchrashuvdayoq
bir-biriga nisbatan intilish, yaqinlashish, xayrixohlik yoki ichki
adovat, g‘ashlanish, hasad, jirkanish kabi hislar paydo bo‘ladi.
“O‘tkan kunlar” romani qahramonlari Otabek va Kumushning
tasodifiy uchrashuvi ular qalbida ichki intilishni tug‘diradi. Bir og‘iz
gaplashmagan, so‘zlashmagan, mutlaqo tanimagan, bilmagan qizga
Otabek mixlangandek qarab qoladi, uni yana qayta ko‘rish umidida
asr namozini unutib qo‘yadi. Qiz ko‘rinmagach, o‘zini kuch bilan
majburlab, qutidorning hovlisidan chiqadi. Lekin u halovatidan
ayriladi. Tasodifiy uchrashuv tufayli Otabekning hayotida yangi
davr boshlanadi. Kumush ham ariq yoqasiga kelib to‘xtagan
yigitga beixtiyor qarab qoladi. Nimadandir cho‘chigandek yengil
harakat bilan o‘zini ichkariga olayotib, orqasiga qaraydi-da, yigitga
tabassum hadya qiladi. Vaholanki, Kumush bu “chingilin yigit”ni
mutlaqo tanimaydi. U haqda eshitmagan ham, uni bilmaydi ham.
Chunki “chingilin yigit” Otabek – toshkentlik. U Marg‘ilonda avval
bo‘lmagan Abdulla Qodiriy romanining eng qiziqarli sahifalari
Otabek va Kumushning ilk uchrashuvi tasviridan boshlanadi.
Syujetning boshqa o‘rinlarida ham ushbu uchrashuv eslatilib,
Otabek va Kumushning ruhiy holati, kayfiyati ko‘rsatiladi. Adib bu
ikki adabiy qahramoni timsolida inson tabiatining sirli jumbog‘iga
e’tibor qaratib, bu g‘aroyib olamning maftunkor manzaralarini
mahorat bilan chizib ko‘rsatadi. Otabek va Kumush timsolida inson
olamining alomat, g‘aroyib jumbog‘i ta’sirchan gavdalantirilgani bois
17
Adabiy qahramon obrazi
“O‘tkan kunlar” romani, u asosida yaratilgan film, spektakllar, qancha
yillar o‘tsa-da, kishilarni maftun etib keladi. Aslida ham insonning
qalbida muhabbat hissi to‘satdan, kutilmaganda tug‘iladi. Mohiyati
saralash, tanlashdan iborat bu sirli jarayonda yigit va qizning qiyofa-
ko‘rinishi bir-biriga barcha omillardan ko‘ra ko‘proq ahamiyat kasb
etadi. Abdulla Qodiriy qahramonlari obrazini yaratishda inson
ruhiyatining ana shu jihatiga e’tibor qaratib, Otabek va Kumushning
portretini bir necha o‘rinda chizib ko‘rsatadi. Adib Kumush va Otabek
bir-birini gap-so‘zi, kiyim-libosi yoki biror bir ko‘mak, yordam
ko‘rsatgani uchun emas, balki, yuz-ko‘zi, qomatining chiroyliligi
bilan maftun etgani romanning ko‘p o‘rinlarida ta’kidlaydi. Inson
tabiatining bu jihati xususida Xose Ortega-i-Gasset: “Nigohi xushro‘y
raftorga tushgani hamono hissiyoti jo‘shqin yigit dastlab mahliyo
bo‘ladi. Mahliyolik g‘alayoni natijasida ilk bezovtalik – unga ixtiyorsiz
talpinish sodir bo‘ladi. Bu shunchalik g‘ayriixtiyoriy va g‘ayrishuuriy
munosabatki, hatto, din ham uni gunoh deb e’tirof etishga jur’at
qilmagan” deydi [Gasset. 2008, 138].
Kishilar bir-birida dastlab qanday taassurot qoldirsa, u
ko‘pincha o‘zgarishsiz qoladi. Adabiyotda inson obrazini gav-
dalantirishda ham aksariyat hollarda shu haqiqatdan kelib
chiqiladi. Shuning uchun ko‘pgina asarlarda adabiy qahramonlar ilk
uchrashganda bir-birida qanday munosabat uyg‘otsa, shu taassurot
ularning keyingi aloqasini belgilab beradi. Bu adabiy asarda zamon
va makonga badiiy tus berilib, uning ixchamlashtirilishi, vaqt, masofa
kabilarning maqsadga muvofiq tarzda siqishtirilishidan ham kelib
chiqadi. Qadimiy ertak, dostonlarda ham, milliy adabiyot mumtoz
asarlarida ham shu narsa yaqqol seziladi. “O‘tkan kunlar” romani
qahramonlari Otabek va Homid ilk duch kelgan paytdayoq bir-birini
yoqtirmaydi. Otabek: “Oladigan xotiningiz sizga muvofiq bo‘lishi
barobarida, er ham xotinga muvofiq bo‘lsin” desa, Homid “Xotiniga
muvofiq bo‘lish va bo‘lmaslikning uncha keragi yo‘q. Xotinlarga “er”
degan ismning o‘zi kifoya...” [Qodiriy 1974, 11] deb e’tiroz bildiradi.
Ular orasidagi qarama-qarshilik shu tarzda boshlanadi.
Kutilmagan uchrashuvlar kishilar hayotida hal qiluvchi
omilga aylanishi Abdulla Qahhorning “Sarob” romanida ham
ko‘rsatiladi. “O‘tkan kunlar” asari syujetining ayrim o‘rinlarida
ertak, dostonlarga xos tasodiflar sezilsa, Abdulla Qahhor romanidagi
tasodiflar hayot haqiqatiga aynan mos keladi. Ya’ni “Sarob”da
qahramonlarning bir-biri bilan tanishuvi, o‘zaro munosabatlari aniq,
ishonarli hayotiy voqealar asosida ko‘rsatilib, ularning ichki olami,
ruhiy kechinmalarini ma’lum qilish orqali mantiqiy asoslanadi.
18
Abdulla ULUG‘OV
“Sarob”ning bosh qahramonlari Rahimjon Saidiy va Munisxonning
ilk uchrashuvi ham Otabek bilan Kumushning bir-biriga duch
kelishi singari tasodifan ro‘y beradi. Bu kutilmagan to‘qnashuv
Saidiy bilan Munisxonni beixtiyor bir-biriga yaqinlashtiradi. “Sarob”
romanida qahramonlarning bir-biriga dastlabki duch kelishi: “Qiz
eshik oldiga yuragi betlamayroq keldi, uning qabzasidan ushlab
asta tortishi naryoqdan birovning qattiq itargan paytiga to‘g‘ri
keldi: eshik oyog‘ining uchiga tegib qopchigandan so‘ng chetlanib,
ichkaridan chiqqan yigitga yo‘l berdi. Yigit darrov butun vujudi
bilan taassuf bildirib, afv so‘radi. Kiyimidan yigit ko‘proq studentga
o‘xshar edi. U eshik yonida parishon turgan qizga yana bir qaradi-
da, salmoqli qadam tashlab, zalning to‘riga tomon yurdi. Qiz qiya
qolgan eshikni sekin zichladi-da, yigitning ketidan qarab qoldi; keyin
o‘ng‘aysizlana-o‘ng‘aysizlana uning orqasidan ketdi... Qiz Saidiydan
o‘z ishiga doir ko‘p ma’lumotlar umidvor, ammo so‘ramasdi. Saidiy
esa undan nima umidvor ekanini o‘zi ham bilmas, ammo uning umid
qilgan narsasinigina emas, butun olamni berib, hech narsa talab
qilmaydigan bir holatda edi... Vujudi mo‘jiza, har bir so‘zi, harakati
hayotga chaqirib turgan shu qizga hamdard bo‘lish uchun u har
narsaga tayyor edi... Qizning lab tishlab, bosh chayqashi uning ko‘z
oldidan, mayin tovushi qulog‘idan ketmas edi. Uning boshidagi fikrlar
aralash-quralash bo‘lib ketdi; bularning ichidan birortasini ajratib
olsa, o‘sha ham xayolga aylanib ketar edi: “Shu qizning boshiga bir
falokat tushsa-da, qutqaradigan kishi yagona men bo‘lsam”, der edi”
[Qahhor. 1987, 34-335] deb tasvirlanadi.
Inson tabiatining bu sirli jumbog‘i har bir asarda o‘ziga xos
tarzda talqin etiladi. “Sarob” romanida ham xuddi Abdulla Qodiriy
asaridagi singari kishilarni hamisha qiziqtiradigan shu hodisaga
e’tibor qaratiladi. Lekin Abdulla Qahhor inson tabiatidagi bu
tilsimni “O‘tkan kunlar”, “Mehrobdan chayon” romanlaridan farqli
tarzda yangi zamon, yangicha munosabatlar fonida ko‘rsatadi.
Abdulla Qodiriy qahramonlari timsolida xonlar zamonidagi odamlar
tasvirlansa, “Sarob”da XX asr 20-30-yillaridagi ijtimoiy o‘zgarishlar,
shu davr kishilari o‘rtasidagi munosabatlari xususida so‘z yuritiladi.
“O‘tkan kunlar”da Otabek va Kumush, “Mehrobdan chayon”da
Anvar va Ra’no muhabbati barcha voqealarni o‘zaro bog‘lab tursa,
“Sarob” romanida Saidiy va Munisxon o‘rtasidagi munosabatlar
syujet zanjirini tutashtiruvchi zarur halqa sanaladi. Abdulla Qahhor
ham xuddi “O‘tkan kunlar” muallifi singari kishida muhabbat hissi
kutilmaganda paydo bo‘lishini ta’kidlaydi va bu holatni Saidiy
va Munisxonning ruhiy kechinmalari asosida ko‘rsatadi. Artur
19
Adabiy qahramon obrazi
Shopengauer sevgi hissiyoti sirlari xususida so‘z yuritar ekan: “Sevib
qolish uchun ko‘p vaqt kerak emas, fikr yuritib, tanlab o‘tirish ham
shart emas, faqat birinchi ko‘rishdayoq nigohida o‘zaro munosiblik,
hamdardlik paydo bo‘lishi zarur... Sevgi yovuz iblis kabi hamma
narsani ostin-ustun qiladi, chalkashtiradi, qulatadi... Sevgi eng
muhim ishlar va hodisalarga salbiy ta’sir qiladi, har soatda eng
jiddiy mashg‘ulotlardan uzib qo‘yadi” [Shopengauer. 2008, 191]
deydi. Adabiyotdagi aksariyat asarlarni, jumladan, “O‘tkan kunlar”,
“Mehrobdan chayon” va “Sarob” romanlarini kishilarga boshqa
barcha narsalardan ko‘ra kuchli ta’sir qiladigan, ularni turli holatlarga
soladigan muhabbat mavzusi o‘zaro birlashtirib turadi. Ularda
sevgi zavqi inson ruhining yashirin jumbog‘i, anglab bo‘lmas tilsimi
ekanligi ko‘rsatiladi. “O‘tkan kunlar” ham, “Sarob” romanida ham
adabiy qahramonlar xarakteri to‘satdan sodir bo‘ladigan voqealar
jarayonida namoyon bo‘ladi. Kutilmaganda yuz bergan uchrashuv
ularning bir me’yorda sokin kechayotgan hayot tarzini o‘zgartirib
yuboradi. Ular bunday paytda qarama-qarshi o‘y-kechinmalar
girdobiga tushib qolishadi, ikkilanishadi, favqulodda shijoat, jasorat
ham ko‘rsatishadi. Chunki ular tushib qolgan vaziyat shuni taqozo
qiladi. Bu keskin, kutilmagan harakatlarda ularning yashirin ichki
olami ochiladi.
Tasodifiylar qahramonlar xarakterining yangi qirralarini
ochib berishi “O‘tkan kunlar” romanida ham yorqin ko‘rinadi. Asar
qahramoni Kumush urf-odatlar iskanjasida, to‘rt devor ichida
yashaydi va u buni tabiiy hol deb biladi. Lekin eri va otasi tuhmat
tufayli zindonga tushganida tasodifan Otabekka yuborilgan maktubni
topib olgach, daf’atan dadil harakat qilib, ularni o‘limdan saqlab
qoladi. Asarning ayni o‘rnida adib ertak, dostonlarga xos yo‘l tutadi.
Kumush Otabekning eski kamzuli cho‘ntagidan maktub topib oladi.
Maktubda Otabek va qutidorning oqlanishiga asos bo‘la oladigan
mulohazalar bayon qilingan edi. O‘quvchi eskigina paranjiga o‘ranib,
hayajon va entikish bilan qo‘rboshi mahkamasiga kirib kelgan
Kumushning favqulodda shijoatidan beixtiyor mamnun bo‘lib ketadi.
Romanda qayd etilganidek, adabiy qahramonni “najot farishtasi”
sifatida namoyon qiladigan ushbu badiiy shartlilik kitobxonga malol
kelmaydi. Abdulla Qodiriy tarixiy mavzudagi har ikkala romanida
badiiy shartlilikdan samarali foydalanadi. U qahramonlar o‘rtasidagi
to‘qnashuv eng keskinlashgan vaziyatlarda syujet yo‘nalishida badiiy
shartlilik asosida zarur burilishlar hosil qilib, uning keyingi rivojini
ta’minlashga erishadi. Shu boisdan muallifning real voqelikni
bunday aylanib o‘tishi jiddiy e’tiroz uyg‘otmaydi. Aslida ham hech bir
20
Abdulla ULUG‘OV
adabiy asarda real voqelik o‘z holicha gavdalantirilmaydi. Aksariyat
asarlarda hayot voqeligidan chekinish orqali syujet yo‘nalishida
yangi tarmoqlar hosil qilinadi. Badiiy shartlilik asosida yaratiladigan
bunday burilishlar ko‘proq qahramonlar xarakterining yangi
qirralarini ko‘rsatish maqsadida qilinadi. Rabindranat Thokurning
“Halokat” romani qahramoni Kamola ham xuddi “O‘tkan kunlar”
qahramoni Kumush singari urf-odatlarga qat’iy amal qiladi. To‘y kuni
tasodifan daryoda ro‘y bergan to‘fon tufayli uning taqdiri tamoman
chalkashib ketadi. Kamola uni daryo qirg‘og‘ida hushsiz topib olgan
Romeshni eri deb bilib, u bilan yashay boshlaydi. Romeshning
qismati ham Kamolaniki singari chalkash. Kamola tasodifan
Romeshning sevgan qizi Xemnoliniga yozgan maktubni ko‘rib qoladi
va asl haqiqatni bilib, uydan chiqib ketadi. Chunki hindlarning
qadimiy urf-odatlariga ko‘ra, xotin kishining begona kimsa bilan
hamxona bo‘lishi sharmandalik hisoblanadi va bundan so‘ng erining
uyi eshiklari bu ayol uchun abadiy berkiladi. Shuning uchun Kamola
o‘zini o‘ldirishga ahd qiladi. Lekin yana tasodif uni omon saqlab
qoladi va eri bilan duch keltiradi. “O‘tkan kunlar” qahramoni Otabek
ham tasodif tufayli o‘zining dushmanlarini bilib, ularning mash’um
rejasidan voqif bo‘ladi. Otabekning oshiq bo‘lganligini Hasanali
ham tasodifan bilib qoladi. Lekin Rabindranat Thakur yoki Abdulla
Qodiriy romanlarida qahramonlar o‘rtasidagi munosabat detektiv
asarlardagi kabi taassurot tug‘dirmaydi. Sarguzasht-dedektiv
asarlarda kutilmaganda yuz beradigan uchrashuv, to‘qnashuvlar
voqealarning keskinlashishi, shiddatli tus olishini ta’minlaydi.
“O‘tkan kunlar”, “Mehrobdan chayon” romanlarida esa tasodiflar
qahramonlar xarakteri qirralarining yangi jihatlarini ko‘rsatishga
xizmat qiladi.
Kutilmaganda sodir bo‘lgan voqealar tufayli kishilarning bir
maromda kechayotgan turmush tarzi o‘zgaradi va ular o‘z hayoti,
kechmish-kechirmishlari haqida o‘ylashga, mushohada yuritishga
majbur bo‘ladi. Bunday paytda odam o‘zini o‘zi sud qilib, u ham savol
beruvchi, ham javob beruvchiga aylanadi va o‘zidan hech narsani
yashirolmasligidan qiynaladi. “Jinoyat va jazo”, “Telba” singari
asarlarda inson obrazini gavdalantirishda ana shu jarayon diqqat
markaziga qo‘yiladi. Fyodor Dostoyevskiyning ushbu asarlaridagi
qahramonlarning o‘z-o‘zi bilan kurashi ko‘rsatilgan o‘rinlar
kitobxonlarning o‘zi haqidagi, umuman, inson murakkab tilsim
ekanligi xususidagi, har bir kishining hayoti qarama-qarshiliklarga
to‘la bo‘lishi to‘g‘risidagi tasavvurini teranlashtiradi. “O‘tkan kunlar”,
“Mehrobdan chayon”, “Kecha va kunduz”, “Sarob”, “Ulug‘bek xazinasi”,
21
Adabiy qahramon obrazi
“Ko‘hna dunyo” singari o‘zbek adabiyoti namunalari ham ayni shu
jihati bilan boshqa asarlardan ajralib turadi.
Adabiy qahramonlar timsolida insonning ichki dunyosini
ochish, uning ziddiyatli o‘y-mushohadalarini ko‘rsatishda kutil-
maganda ro‘y beradigan tasodiflar o‘ziga xos “ochqich” vazifasini
bajarishi hayot haqiqatiga har jihatdan to‘g‘ri keladi. Chunki to‘satdan
sodir bo‘ladigan voqealar kishilarni sergak torttirib, faol bo‘lishga
majbur qiladi. O‘sha paytda odam ma’lum fursat dovdiraganday
bo‘ladi-yu, so‘ng zudlik bilan muammoni hal qilish choralarini
izlashga tushib ketadi. Kutilmagan tasodifiy voqealar ro‘y berganda
hech kim qo‘l qovushtirib, hech narsa haqida o‘ylamasdan jimgina
o‘tirolmaydi. Chunki tasodiflar hamisha kishilarning odatdagidan
chuqurroq fikr yuritishi, harakat qilishi, intilishi uchun turtki
beradi. Adabiy qahramonlar obrazini gavdalantirishda ana shu
haqiqatdan kelib chiqiladi. Tasodiflar adabiy qahramonlar hayotida
burilishlar yasaydi. “O‘tkan kunlar” romanida sirli ariq bo‘yida
tasodifiy uchrashuv bo‘lmaganida Otabek bilan Kumush bir-biriga
duch kelmasdi. Roman syujetidagi barcha voqealar qahramonlar
o‘rtasidagi shu tasodif tufayli boshlanadi. “Alpomish” dostonida
ham Qaldirg‘och Barchin yuborgan maktubni sandiqdan tasodifan
topib olmaganida va akasiga ta’na-malomat so‘zlar aytib, yo‘lga
solmaganida, Alpomish qalmoqlar yurtiga bormas, Qorajonday
qadrdon do‘st topolmas, Ko‘kaldosh singari pahlavonlarni yengib,
Barchinga uylanib, bo‘linib ketgan elni birlashtirolmas edi. Alpomish
Barchinning: “Oltoychalik yo‘lga keldim, to‘qson alpda toy-talashda
qoldim, olti oyga muhlat oldim, mendan umidi bo‘lsa, Alpomish
kelsin, kelmasa, javobimni bersin”, deb yozgan xatini o‘qib ko‘rib:
“Oltoychalik yo‘l bo‘lsa, qalmoqning elida bo‘lsa, zo‘r yovning qo‘lida
bo‘lsa, bir xotin olamiz, deb sandirab o‘lamizmi”, deb xatni tizzasining
ostiga bosib o‘tirib oladi [Alpomish 1999, 122]. Qaldirg‘och:
Har kim o‘z elida bekmi, to‘rami,
Nar-modalar sendan kamroq bo‘lami,
Mardning yori toy-talashda qolami?
deb achchiq-achchiq so‘zlar aytganidan keyin u o‘zini o‘nglab, yo‘lga
tushadi.
“Xamsa” dostonlari qahramonlari taqdirida ham tasodiflar
muhim o‘rinda tutadi. Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dos-
tonida ham bu aniq ko‘rinadi. Hoqon shahzoda Farhodni saltanat
xazinasiga olib kiradi. Farhod son-sanoqsiz boyliklar orasida billur-
dan yasalgan g‘aroyib sandiqni ko‘rib qoladi. U sandiq sirini bilishga
qiziqib, qulfni ochishlarini buyuradi. Hoqon: “Bu sandiqning kaliti
22
Abdulla ULUG‘OV
yo‘q” desa ham Farhod:
Har ishki qilmish odamizod,
Tafakkur birla bilmish odamizod
[Navoiy 2006, 88].
deb qattiq turib oladi. Sandiqni ochishsa, undan quyosh yanglig‘
ko‘zgu chiqadi. Ko‘zgu orqasiga kim unga boqsa, o‘zining kelajakdagi
hayotini ko‘rishi yozib qo‘yilgan bo‘ladi. Farhod ko‘zguga qarab,
o‘z qismatini bilib oladi... Agar hoqon o‘g‘li Farhodni xursand
qilish uchun xazinaga olib kirmaganida, u sirli sandiqni ko‘rmas
edi. Farhodning otasi voqealarning bu tarzda kechishini bilganida,
tabiiyki, aslo o‘g‘liga xazinani ko‘rsatmas edi. Tasodif hoqonni ojiz
qoldirib, Farhodni tahlikaga to‘la taqdir yo‘liga boshlaydi.
“Iliyada” va “Odisseya”, “Ramayana” va “Mahobxorat”,
“Alpomish” va “Manas”, “Zanjirband Prometey” va “Shoh Edip”, “Shoh-
noma” va “Xamsa”lar, “Ilohiy komediya” va “Faust” singari o‘tkir
dramatik syujetli asarlar adabiyotda azaldan insonning ta’sirchan
obrazini yaratishga intilish kuchli bo‘lganidan, buning uchun
tasodiflar muhim asos qilib olinganidan dalolat beradi. Aslida ham
kishilar borliqdagi barcha narsalardan ko‘ra bir-birlaridan ko‘proq
ta’sirlanishadi va ularni ko‘pincha tasodiflar o‘zaro yaqinlashtiradi.
Shu boisdan inson obrazi san’atning barcha turlaridan ko‘ra
adabiyotda mukammal aks etadi. U o‘zining ko‘p qirraliligi:
muayyan zamon va makonda harakat jarayonida ko‘rsatilishi,
qiyofa-ko‘rinishining turli taqqoslar asosida tasvirlanishi, muloqot,
munosabatlarning ma’lum qilinishi bilan doimo diqqatni jalb qiladi.
Inson obrazi ta’sirchan aks ettirilgan aksariyat asarlarda
syujet tizimidagi tugun kutilmagan tasodiflarni ma’lum qilish bilan
boshlanadi va aynan ular “sahna”ga turli qahramonlarni olib chiqadi
hamda asosiy qahramonlarning o‘ziga xos xarakteri xususiyatlari
ochilishiga imkoniyat yaratadi. Tasodiflarning bu kabi ahamiyatli
jihatlari folklor asarlarida ham, turli janrdagi zamonaviy asarlarda
ham yaqqol seziladi. Tasodiflarning adabiy qahramonlar timsolida
insonning tashqi va ichki dunyosini namoyish qilishdagi eng muhim
jihati ularning turli ziddiyat, to‘qnashuvlarni boshlab berishida
namoyon bo‘ladi. Hayotda ham kishilarning boshqalar va o‘z-o‘zi
bilan munozarasi o‘z-o‘zidan emas, kutilmagan turli tasodiflar
tufayli ro‘y beradi. Kutilmaganda sodir bo‘lgan momaqaldiroq,
chaqmoq, dovul kabi tabiat hodisalarini kuzatish ham kishilarda
turli mushohadalar tug‘diradi va xayol-tasavvurda turli shakl-
shamoyillar hosil qiladi.
Adabiy qahramonlarning turli vaziyatdagi qiyofa-
ko‘rinishi, o‘y-mushohadalari, urinish, intilishlari kitobxonlar,
23
Adabiy qahramon obrazi
tomoshabinlarning inson olami to‘g‘risidagi, hayot chigalliklari
haqidagi tasavvurini teranlashtirib, ularning o‘z-o‘zini va bir-birini
bilib olishi, anglashi uchun o‘ziga xos vositaga aylanadi. Garchi har bir
badiiy asar o‘z davriga, o‘z xalqiga, muayyan muhitga daxldor sanalsa-
da, ulardagi turfa xil adabiy qahramonlar hamisha boshqalar qalbi
va ongu tafakkuriga ta’sir etadi. Bunga makon va zamon to‘sqinlik
qilolmaydi. Chunki “Iliada”, “Odisseya”, “Ramayana”, “Mahobxorat”,
“Alpomish”dagi qahramonlarning yoki Shoh Edipning kechmish-
kechirmishlari, iztiroblari, o‘y-kechinmalari bugungi axborot asri
odamlarini ham befarq qoldirmayotgani yoki Fyodor Dostoyevskiy
kabi adiblar asarlariga qiziqish tobora ortib borayotgani, ayni asarlar
asosida film, spektakllar, tasviriy san’at asarlari yaratilayotgani
shundan dalolat beradi. Chunki insoniyat hayoti hamisha muhabbat
va nafrat, havas va hasad, quvonch va qayg‘u bilan kechadi. Adabiy
qahramonlar timsolida inson obrazini gavdalantirish orqali
hayotning mana shu mangu jumbog‘i ko‘rsatiladi.
Adabiy qahramonlar ijodkor uchun hayot to‘g‘risidagi mu-
shohadalarini bildirish vositasi sanaladi. U turli dunyoqarashga ega
qahramonlar yaratish orqali o‘zining Odam va olam to‘g‘risidagi
o‘y-kechinmalarini, ijtimoiy o‘zgarishlarga munosabatini bildiradi.
Buning uchun u turli hayot hodisalarini qalamga olib, har xil
odamlarni ko‘rsatadi. “Xamsa” dostonlari, Shekspir tragediyalaridagi
har bir qahramonda hayotdagi turfa xil kishilarning qiyofasi, xarakteri
aks etadi. Yoki Abdulla Qodiriy romanlari, Abdulla Qahhor hikoyalari,
Odil Yoqubovning “Ulug‘bek xazinasi”, “Ko‘hna dunyo”sidagi
qahramonlarning o‘zaro munosabatlarida ham hayotning turfa
xil ziddiyatlarga to‘la manzarasi gavdalantiriladi. Odam tevarak-
atrofidagi turli voqealardan, boshqalarning boshiga tushgan baxtli-
baxtsiz hodisalardan beixtiyor ta’sirlanadi. Adabiy qahramonlar ham
o‘zining kechmish-kechirmishlari, o‘y-mushohadalari, o‘zaro bahs-
munozaralari bilan kishining ong-tafakkuri, hissiyotlariga ta’sir
o‘tkazadi. Har bir ijodkor aynan shuni maqsad qiladi. U qahramonlari
hayotini tasvirlash orqali boshqalarga ta’sir ko‘rsatishga, ularda o‘z
turmushi to‘g‘risida fikr uyg‘otishga intiladi. Shu boisdan Abdurauf
Fitrat: “Adabiyot – fikr, tuyg‘ularimizdagi to‘lqunlarni so‘zlar, gaplar
yordami bilan tasvir qilib, boshqalarda ham xuddi shu to‘lqunlarni
yaratmoqdir” [Fitrat. 2006, 13] deydi.
Asarlarda adabiy qahramonlarning kechmish-kechirmishlari,
o‘zaro munosabatlari misolida kishilarning fe’l-atvori, insoniy
fazilatlari va takabburlik, ta’magirlik, maishatparastlik singari
odamni halokatga eltuvchi illatlar xususida so‘z yuritiladi. “Hamlet”,
24
Abdulla ULUG‘OV
“Jinoyat va jazo”, “Anna Karenina” singari asarlar bunga misol bo‘la
oladi. Bu asarlarda har bir kishi o‘zining qilmishlari uchun, albatta,
javob berishiga to‘g‘ri kelishi, hech bir qabihlik fosh bo‘lmasdan
qolmasligi ta’kidlanadi.
Inson obrazi adabiyotda azaldan romantizm va realizm
ijodiy uslubida yaratib kelinadi. Boshqa barcha ijodiy uslub,
yo‘nalishlarning zaminida adabiyotdagi ana shu ikki an’anaviy
ijodiy uslub turadi. Inson obrazini gavdalantirishda Sharq mumtoz
adabiyotida romantizm, G‘arb klassik adabiyotida esa realizm
uslubi ustunlik qiladi. Chunki Sharqda adabiyot azaldan o‘zida
falsafa, din va tasavvuf, axloq kabilarni mujassam etgan. Shuning
uchun Firdavsiy, Hofiz, Nizomiy, Navoiy singari mutafakkirlar
Rustam, Farhod kabi romantik qahramonlar obrazini yaratib, ularda
xalqning orzu-armonlari, ezgulikka intilishini ifodalagan. Navoiy
“Xamsa”sidagi aksariyat qahramonlar obrazi romantik bo‘yoqlarda
gavdalantirilgan. Ularda ulug‘ shoirning asl inson – komil inson
to‘g‘risidagi tasavvuri ifodalangan. “Xo‘rlangan va haqoratlanganlar”,
“Jinoyat va jazo”, “Telba” (F.Dostoyevskiy) kabi asarlar qahramonlari
qiyofasida esa insonning asl holati – hayotdagi qiyofasi aks ettirilib,
har bir odam tilsim, jumboq ekanligi ko‘rsatilgan.
Asarlarda inson timsoli – adabiy qahramonlar uch xil
ko‘rinishda: asosiy, yondosh va epizodik qahramon sifatida
gavdalantiriladi. Asosiy qahramon qalamga olinayotgan voqealar
markazida turadi. Epik va drama turidagi asarlarda syujetning
barcha tarmoqlari asosiy qahramon faoliyati orqali o‘zaro
tutashadi. “Alpomish”da Alpomish, “Shohnoma”da Rustam, “Farhod
va Shirin”da Farhod, “Saddi Iskandariy”da Iskandar, “O‘tkan
kunlar”da Otabek, “O‘g‘ri”da Qobil bobo asosiy qahramon sanaladi.
Asosiy qahramon xarakteri yondosh va epizodik qahramonlarga
qaraganda kengroq yoritiladi. Yondosh va epizodik qahramonlar
asosiy qahramon obrazini yorqin ko‘rsatishda zarur vosita, muhim
omil vazifasini bajaradi. “O‘tkan kunlar” romanida Otabek asosiy
qahramon, Yusufbek hoji, O‘zbek oyim, Homid, Hasanali kabilar
yondosh qahramon, To‘ybeka, Ali, To‘la aka esa epizodik qahramon-
dir. Asarda ular o‘zaro birlashib, inson olami murakkabliklari
to‘g‘risida tasavvur beradi. Hayotda ham kishilar qiyofasi, xatti-
harakatlari, ijtimoiy ahvoli, aql-tafakkur darajasi jihatidan bir-
biridan farq qiladi. Kishilarning ramzi – adabiy qahramonlar ham
shunday. Qahramonlarni asardagi ahamiyati, syujetdagi o‘rniga ko‘ra
quyidagicha tasniflash mumkin: ularning ayrimi syujet markazida
turib, diqqatni jalb qiladi; ba’zilari bu jihatdan, ikkinchi darajali o‘rin
25
Adabiy qahramon obrazi
tutadi; yana bir xillari voqealar “sahna”sida goh-gohida paydo bo‘lib
qoladi; ayrimlari esa bor-yo‘g‘i bir ko‘rinib ketadi, xolos. Muayyan
syujetga asoslangan asarlarda qahramonlar aynan shu tarzda
namoyon bo‘ladi.
Adabiy qahramonlarning turli muammolar to‘g‘risidagi
mushohadalari, ularning o‘zaro bahs-munozaralari kishilarning
fikrlash qobiliyatini kengaytirib, dunyoqarashini boyitadi. Ularning
turli to‘siqlarga duch kelib, har xil ko‘rguliklarni boshidan kechirishi
xotiraga muhrlanib, unutilmas saboqqa aylanadi. Odam biror
muammoga duch kelganida beixtiyor yo‘l izlay boshlaydi. Xotirasida
shu masalaga daxldor eshitgan, o‘qigan, ko‘rgan voqealari jonlanadi.
Tabiiyki, hayotda bo‘lgani singari xayolda namoyon bo‘lgan voqealar
markazida ham odamlar turadi. Tasavvur oynasida ko‘ringan
hodisalarda ham kishilar ishtirok etadi. Adabiy qahramonlar
ham xuddi turmushning o‘zidagidek muhabbat, nafrat, xiyonat,
hasad kabi muammolarga duch keladi. Shuning uchun ular xayol-
tasavvurda bamisoli hayotdagi odamlar kabi ko‘rinadi. Xayol-
tasavvur qilish odamzodning tabiatiga singib, xuddi nafas olishdek
vujudining zaruriy ehtiyojiga aylanib ketgan. Inson savollar ketma-
ketligi asosida mushohada yuritadi. Uning tafakkur jarayoni uzluksiz
savollar “zanjir”idan iborat. Shu boisdan kishilar hissiyotlaridagi
o‘zgarishlarga xayol-tasavvurda namoyon bo‘ladigan voqealar va
ulardagi odamlar, binobarin, adabiy qahramonlar ham muayyan
darajada ta’sir ko‘rsatadi. Kitob mutolaa qilishdan maroqlanadigan
ma’rifatli kishilar bilan kitob o‘qishga hafsalasiz odamlarning xatti-
harakati, fe’l-atvori o‘rtasida jiddiy tafovut mavjudligi shundan
dalolat beradi.
Badiiy asarlardagi adabiy qahramonlar obrazi to‘g‘risida
quyidagicha xulosalar chiqarish mumkin:
1. Adabiy qahramon badiiy adabiyotdagi inson timsolidir.
Adabiy qahramonda inson obrazi gavdalantirilib, uning muayyan
makon va zamondagi xatti-harakati, qiyofasi, muloqoti ko‘rsatiladi.
Inson obrazini adabiy qahramon sifatida gavdalantirishda
uzoq asrlik yo‘l bosib o‘tilgan. Insoniyatning badiiy tafakkuri dastlab
kishilar hayotini, ularning kechmish-kechirmishlarini hikoya qilish,
naql etishdan boshlangan. Zamonlar o‘tishi bilan afsona, rivoyat, er-
tak, dostonlarda kishilarning hayotdagi o‘xshash va ulardan farqli
turli obrazlari paydo bo‘lgan.
2. Folklor va yozma adabiyot namunalari, romantizm va
realizm yo‘nalishidagi turli asarlar shuni ko‘rsatadiki, insonning
adabiy qahramon sifatidagi timsolini yaratishda, kishilar hayotini
26
Abdulla ULUG‘OV
27
Adabiy qahramon obrazi
aks ettirishda oddiy bayon etish (ertak, doston)dan plastik tasvirlash
(F.Dostoyevskiy, O.Balzak, Stendal, R.Thakur va boshqa adiblar
asarlari)ga tadrijiy tarzda erishilgan. Barcha xalqlar adabiyoti tarixi
shundan dalolat beradi.
3. Xalq og‘zaki ijodi va yozma adabiyot mumtoz namunala-
ridagi adabiy qahramonlar obrazida kishilarning orzu-umidlari,
ezgulikka intilishi ifodalangan. “Shohnoma”, “Alpomish”, “Xamsa”
dostonlari shunday asarlar sirasiga kiradi. Xalq dahosi yaratgan va
ulug‘ ijodkorlarning qalb haroratiga yo‘g‘rilgan adabiy qahramonlar
kishilarning ezgulikka ishonchini kuchaytirgan.
4. Adabiy qahramonlar xatti-harakatida kishilarga xos
xususiyatlar o‘ziga xos tarzda ko‘rsatiladi. Kishilarning hayot
tarzi, tarjimai holi adabiy qahramonlarga aynan ko‘chirilmaydi.
Ularning kechmish-kechirmishlari zamon va makon jihatidan
ixchamlashtirilib, umumlashtiriladi.
5. Inson obrazini ko‘rsatishda janrlar bir-biridan farq qila-
di. Bu ularning hayot voqeligini qamrashidan kelib chiqadi. Kichik
she’riy asar (g‘azal, ruboiy kabi) lirik qahramon kechinmalarida
insonning ma’lum bir paytdagi kayfiyati, ruhiy holati ko‘rsatiladi.
Hikoyada muayyan voqea orqali kishilar xarakteriga xos muhim bir
jihatga etibor qaratiladi. Roman, qissa, doston, drama, komediya,
tragediyada bir-biri bilan bog‘langan turli voqealar orqali
qahramonlar fe’l-atvorining turli jihatlari ochib beriladi.
6. Adabiy qahramonlar asardagi o‘rni, syujetdagi ishtirokiga
ko‘ra, bir-biridan ajralib turadi. She’riy asarda shoir asosiy
qahramon sanaladi va u adabiyotshunoslikda “lirik qahramon”
deb yuritiladi. Afsona, rivoyat, ertak, doston, roman, qissa, hikoya
kabi voqeaband asarlarda qahramonlar voqealardagi ishtiroki,
syujetdagi o‘rniga ko‘ra, bir-biridan ajralib turadi va asosiy,
yondosh va epizodik qahramonlarga bo‘linadi. Asosiy qahramon
“bosh qahramon” deb ham yuritiladi va u syujet markazida turadi.
Barcha voqealar uning atrofida kechadi. Har bir asarda bitta yoki
ikkita asosiy qahramon bo‘ladi. Yondosh qahramonlar voqealardagi
ishtiroki jihatidan asosiy qahramondan quyida turadi. Yondosh
qahramonlar har bir asardan bir nechta bo‘lgani holda, fe’l-atvori,
dunyoqarashi jihatidan bir-biridan jiddiy farq qiladi. Yondosh
qahramonlar asosiy qahramon xarakterini ochishga xizmat qiladi.
Shuning uchun ko‘pincha ular fe’l-atvorining bir jihati yoritiladi.
Epizodik qahramonlar “sahna”da bir-ikki marta ko‘rinadi. Ular
syujetda, asosan, tutashtiruvchi “halqa” vazifasini bajaradi. “O‘tkan
kunlar” romanida Otabek asosiy, Hasanali, O‘zbek oyim, Yusufbek
28
Abdulla ULUG‘OV
hoji, Homid kabilar yondosh, To‘ybeka, qovoq devona, Ali epizodik
qahramon sanaladi.
1.
Adabiy qahramonlar obrazini yaratishda tasodifiy voqealar
muhim o‘rin tutadi. Syujetda “birdan”, “kutilmaganda”, “tasodifan”,
“shu payt” deya burilishlar hosil qilinadi va voqealar jarayoniga yangi
qahramonlar olib kiriladi. Aksariyat asarlarda dastlab ularning ismi
aytilib, qiyofasi tasvirlanadi. Keyin ular voqealar oqimiga qo‘shilib,
syujet yo‘nalishi tarmoqlanib kengayadi.
2.
Folklor asarlari va ma’rifiy didaktik xarakterdagi asarlarda
qahramonlar faoliyati bayon etiladi. Ular xarakteri mantiqiga ko‘ra
emas, muallif maqsadiga muvofiq harakat qiladi. Bu o‘sha asarda
muayyan g‘oyaning ilgari surilishidan kelib chiqadi. Har bir qahra-
mon o‘zida ma’lum bir g‘oyani mujassamlashtiradi. Bu, ayniqsa,
asosiy qahramon obrazida aniq namoyon bo‘ladi.
3.
Adabiyotning san’at turi sifatidagi xususiyati va uning
ijtimoiy tabiati adabiy qahramonlarda ko‘rinadi. Asarlarda
qahramonlar qiyofasi, ular harakat qilayotgan zamon va makonning
nafis (plastik) tasvirlanishi adabiyotning san’at turi ekanligi,
qahramonlar muloqoti, xatti-harakati, o‘zaro aloqalari orqali
muayyan hodisalarga munosabatining ifodalanishi esa so‘z san’ati
ijtimoiy ahamiyatga ega ekanligini bildiradi.
4.
Inson dunyosining gavdalantirilishi badiiy asarlarning
ta’sirchanligini ta’minlaydigan eng muhim omil sanaladi. Inson
dunyosi esa adabiy qahramonlar obrazida aks ettiriladi. Adabiy
qahramonlar o‘z xatti-harakati, faoliyati orqali kishilar o‘rtasidagi
ma’lum munosabatlarni, hayotdagi ma’lum bir voqelikni
gavdalantiradi.
5.
Badiiy asarlarda qahramonlarning ilk uchrashuviga
ko‘p
e’tibor
qaratiladi.
Ularning
birinchi
marta
duch
kelgan lahzalarini tez-tez eslashi ta’kidlanadi. O‘z kechmishlarini
eslaydigan, tevarak-atrofdagi hodisalarni o‘tmishdagi voqealar
bilan bog‘lab, tahlil qiladigan qahramonlar diqqatni ko‘proq jalb
etadi. Ayni qahramonlar boshqa personajlarga qaraganda ancha
ta’sirchan bo‘ladi. Adabiy qahramonlarning beixtiyor o‘tmishini
eslashi va unda shu paytdagi holatiga daxldor jihatlarni ko‘ra
bilishi hayot haqiqatiga to‘la mos keladi. Chunki xotira kishida
kutilmaganda, daf’atan uyg‘onadi. Odam yillar, oylar, kunlar, soatlarni
emas, lahzalarni eslab qoladi. Lahzalardan iborat xotira “ko‘zgu”sida
mavjud voqelikka aloqador “nuqta”lar ko‘rinadi va ular hissiyot-
larga ta’sir etib, harakatga undaydi, yangicha fikr uyg‘otadi.
6.
Badiiy asarlarda qahramonlarning ruhiy holatini ko‘rsatishga
29
Adabiy qahramon obrazi
keng o‘rin beriladi. Chunki inson obrazini gavdalan-tirishda bu
muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, sevishganlarning holatini
tasvirlashda ularning hissiyotlarini ifodalashga alohida e’tibor
qaratilib, oshiqlarning ruhiyati, kayfiyati, ko‘rinishi, o‘y-xayollarida
jiddiy o‘zgarish bo‘lgani ta’kidlanadi. Haqiqatan ham, kishilar
hissiyotlari ta’sirida turli holatlarga tushadi. Inson tabiatiga xos bu
xususiyat, ayniqsa, bir-birini yoqtirib qolgan yoki o‘rtasida adovat,
nafrat paydo bo‘lgan kishilarning qiyofasi, holatida aniq seziladi.
7.
Ayrim adabiy qahramonlar muayyan prototipga asoslansa-
da, ammo ular hech qachon prototipning ayni nusxasi sanalmaydi.
Chunki har qanday adabiy qahramon ijodkorning muayyan
konsepsiyasini ifodalaydi. Muallif har bir personajga oshkora yoki
yashirin tarzda muayyan munosabatda bo‘ladi. Muallifning adabiy
qahramonga munosabatida asarning janri ham alohida o‘rin tutadi.
Hayot hodisalari haqqoniy aks ettirilgan asarlar bilan hajviy asarlar
taqqoslansa, bu aniq bilinadi. Hajviy asarlarda muallif qahramonlari
qiyofasi, xatti-harakatini ko‘proq kinoya, piching, zaharxanda kulgi
bilan ko‘rsatadi.
8.
Adabiy qahramon obrazida muayyan davr kishilarning
ijtimoiy hayoti, dunyoqarashi, orzu-intilishlari aks etadi. Chunki
adabiy qahramonlar uchun ma’lum bir zamon va makondagi kishilar
turmushi asos qilib olinadi. Ularning tashqi qiyofasi, o‘zaro aloqa,
munosabatlarini ko‘rsatish orqali muayyan hudud kishilarining
o‘tmishi, bugungi hayoti to‘g‘risida fikr bildiriladi.
Adabiyotlar
Абу Наср Форобий. 1993.
Фозил одамлар шаҳри.
224. Тошкент, Абдулла
Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти.
Али бобо ва қирқ қароқчи:
Араб халқ эртаклари.
1990. 336. Тошкент,
Чўлпон.
Алпомиш. 1999.
Ўзбек қаҳрамонлик эпоси.
832. Тошкент, Фан.
Аристотель. 1980.
Поэтика
(Поэзия санъати ҳақида). 152. Адабиёт ва
санъат нашриёти. Тошкент.
Бахтин М.М. 1986.
Литературно-критические статьи.
543. Масква:
Художественная литература.
Гассет Х.О. 2008.
Севги сеҳри.
Жаҳон адабиёти. 2-сон. Тошкент.
Достоевский Ф.М. 1996.
Хўрланган ва ҳақоратланганлар.
400. Роман.
Тошкент, Бадиий адабиёт нашриёти.
Жойс Ж. 2007.
Навқирон санъаткорнинг сийрати.
Жаҳон адабиёти.
3-сон.
Navoiy A. 2006. Farhod va Shirin. 536. Тошкент, G’afur G’ulom nomidagi
nashriyot-matbaa ijodiy uyi.
Тагор Р. 1965. Асарлар. Саккиз томлик. 8-том. 360. Тошкент, Бадиий
адабиёт нашриёти.
30
Abdulla ULUG‘OV
Фитрат А. 2006. Танланган асарлар. Ж.IV. Дарслик, ўқув қўлланмалари,
илмий мақола ва тадқиқотлар. 336. Тошкент, Маънавият.
Чехов А.П. 1957. Танланган асарлар. Уч томлик. 1-том. 692. Тошкент:
Бадиий адабиёт нашриёти.
Шарқ халқлари эртаклари. 1994. 208. Тошкент, Шарқ.
Шопенгауэр Э. 2008. Севги илоҳиёти. Жаҳон адабиёти. 5-сон.
Қаҳҳор А. 1987. Асарлар. Беш жилдлик. 1-жилд. Сароб: Роман.
Ҳикоялар. 336. Тошкент, Адабиёт ва санъат нашриёти.
Қодирий А. 1974. Ўтган кунлар. Тарихий роман. 400. Тошкент,
Адабиёт ва санъат нашриёти.
Abdulla, U. O. STORIES OF KHAYRIDDIN SULTANOV.
Ulug‘ov, A. (2021, March). MAHMUDHOJA BEHBUDI IS A FIGURE OF
HISTORY. In
Конференции
.
Abdulla, U. O. (2021). GREAT TEXTBOOK OR THE CREATION OF A
SCHOLARLY LITERARY CRITIC.
Conferencea
, 83-94.
Ulug’ov, A. (2021). Stories of khayriddin sultanov.
Asian Journal of Research
in Social Sciences and Humanities
,
11
(12), 295-305.
Rasulova, U. (2021). Devotees of knowledge.
Asian Journal of
Multidimensional Research
,
10
(10), 1270-1274.
Jabborov, N., & Hojieva, S. (2024). Cholpon and World Literary Aesthetic
Thinking. SPAST Reports, 1(1).
The image of a literary hero
Abdulla ULUGOV
1
Abstract
“Literary hero” means, first of all, a human image in works of art.
“Literary hero” is always considered one of the important problems in
literary studies. In works of art, the image of people is shown in the process
of life events, in the world of imagination. They differ from each other
according to their character and behavior. The image of people in poetic,
prose and dramatic works attracts attention with their unique features.
The image of a literary hero is directly connected with many fac-
tors that make up the composition of an artistic work and determine its
plot and composition. In particular, when analyzing the events in the plot
system, when talking about the time and place where the events take place,
when commenting on the purpose of the author and the idea of the work,
of course, attention is paid to the image of the literary hero in the story,
1
Ulugov, Abdulla –
Candidate of philological sciences, professor, Tashkent
State University of Uzbek Language and Literature named after Alisher Navoi.
E-mail:
aulugov@navoiy-uni.uz
;
ulugovabdulla05121960@gmail.com
ORCID ID:
0000-0002-7013-400X
For citation:
Ulukhov, A. 2024. “
The image of a literary hero
”.
U
zbekistan:
Language and Culture. 1 (
2):
4-32.
31
Adabiy qahramon obrazi
short story, novel, drama, comedy, tragedy, epic, legend.
How the highlighted life events are covered is determined by how
the image of the literary hero is embodied. The skill of a writer, poet, dra-
matist as a creator, as well as the level of artistry of a work is evaluated
depending on how the image of a literary hero is reflected in it.
The uniqueness of each work is evident in the image of the literary
hero in it. Not one, but several literary characters move on the “stage” of a
work of art. Depending on the level of their participation in the process of
events, their place in the events of the plot system, they are conventionally
divided into “main character”, “main character”, “secondary character”. The
problem focused in the work connects them with each other. Each of the
literary heroes illuminates a specific aspect of the problem, a certain edge
of the focused problem with his activity. They contribute to the manifesta-
tion of the character traits of the main literary character.
This article discusses how the image of a person is reflected in
works of art.
Key words:
person, main character, secondary character, character,
artistic work, social life, author’s purpose, theme of the work, idea of the
work.
References
Abu Nasr Forobiy. 1993. Fozil odamlar shahri. Abdulla Qodiriy nomidagi
xalq me’rosi nashriyoti. 224. Toshkent.
Ali bobo va qirq qaroqchi: Arab xalq ertaklari. 1990. 336. Toshkent,
Cho‘lpon.
Alpomish. 1999. O‘zbek qahramonlik eposi. 832. Toshkent, Fan.
Aristotel. 1980. Poetika (Poeziya san’ati haqida). 152. Adabiyot va san’at
nashriyoti. Toshkent.
Baxtin M.M. 1986. Literaturno-kriticheskie stati. 543. Maskva, Xudojest-
vennaya literatura.
Gasset X.O. 2008. Sevgi sehri. Jahon adabiyoti. 2-son. Toshkent.
Dostoevskiy F.M. 1996. Xo‘rlangan va haqoratlanganlar. 400. Roman.
Toshkent, Badiiy adabiyot nashriyoti.
Joys J. 2007. Navqiron san’atkorning siyrati. Jahon adabiyoti. 3-son.
Navoiy A. 2006. Farhod va Shirin. 536. Toshkent, G’afur G’ulom nomidagi
nashriyot-matbaa ijodiy uyi.
Tagor R. 1965. Asarlar. Sakkiz tomlik. 8-tom. 360. Toshkent, Badiiy adabiyot
nashriyoti.
Fitrat A. 2006. Tanlangan asarlar. J.IV. Darslik, o‘quv qo‘llanmalari, ilmiy
maqola va tadqiqotlar. 336. Toshkent: Ma’naviyat.
Chexov A.P. 1957. Tanlangan asarlar. Uch tomlik. 1-tom. 692. Toshkent,
Badiiy adabiyot nashriyoti.
Sharq xalqlari ertaklari. 1994. 208. Toshkent: Sharq.
Shopengauer E. 2008. Sevgi ilohiyoti. Jahon adabiyoti. 5-son.
Qahhor A. 1987. Asarlar. Besh jildlik. 1-jild. Sarob: Roman. Hikoyalar. 336.
Toshkent, Adabiyot va san’at nashriyoti.
32
Oybarchin ABDULHAKIMOVA
Qodiriy A. 1974. O‘tkan kunlar. Tarixiy roman. 400. Toshkent, Adabiyot va
san’at nashriyoti.
Abdulla, U. O. STORIES OF KHAYRIDDIN SULTANOV.
Ulug‘ov, A. (2021, March). MAHMUDHOJA BEHBUDI IS A FIGURE OF
HISTORY. In
Конференции
.
Abdulla, U. O. (2021). GREAT TEXTBOOK OR THE CREATION OF A
SCHOLARLY LITERARY CRITIC.
Conferencea
, 83-94.
Ulug’ov, A. (2021). Stories of khayriddin sultanov.
Asian Journal of Research
in Social Sciences and Humanities
,
11
(12), 295-305.
Rasulova, U. (2021). Devotees of knowledge.
Asian Journal of
Multidimensional Research
,
10
(10), 1270-1274.
Jabborov, N., & Hojieva, S. (2024). Cholpon and World Literary Aesthetic
Thinking. SPAST Reports, 1(1).
